Munaı salasyn óz kúshimizben damyta alamyz ba
Negizi, Jer qoınaýyn paıdalaný týraly kodekste qazaqstandyq qamtýǵa qatysty naqty mindetter jazylǵan. Máselen, munaı-gaz salasyndaǵy tapsyrystardyń, kem degende, jartysy otandyq kásiporyndarǵa berilýi shart. Sonyń ishinde qurylys-montajdaý jumystary, uńǵymalardy kúrdeli jóndeý, saraptama, zertxanalyq zertteýler, jobalaý men ınjınırıng bar. Alaıda otandyq kompanııalardyń osy tapsyrystarǵa qatysý deńgeıi tómen. Máselen, josparlaý men ınjınırıng salasynda qazaqstandyq kásipkerlerdiń oryndaıtyn jumysy 12 protsentten aspaıdy. Tapsyrystardyń basym bóligin sheteldik kompanııalar alyp otyrady. Geologııa men geofızıka boıynsha qazaqstandyq qamtýdyń mólsheri de kóp emes. Iá, qurylys-montajdaý, tehnıkalyq qyzmet kórsetý, saraptama men burǵylaýda oń nátıjeler bar shyǵar. Degenmen, bárin qosqanda munaı salasyna qyzmet kórsetý jaǵynan otandyq kásipkerlerdiń úlesi áli de tómen. Al munaı salasyn tsıfrlandyrý boıynsha qazaqstandyqtarǵa túsetin tapsyrystar múldem joq deýge bolady. Esesine sala mamandarynyń aıtýynsha, bul jerde belarýs pen ýkraın mamandarynyń dáýreni júrip tur.
Osy saladaǵy taǵy bir mańyzdy másele - iri jobalar boıynsha biryńǵaı satyp alýlardyń bolmaýy. Búginde «Alash» atty biryńǵaı málimetter bazasy jasalsa da, Qashaǵan, Qarashyǵanaq pen Teńizdiń operatorlary oǵan aýysýǵa esh asyqpaıdy. Sebebi olardyń burynnan beri paıdalanyp jatqan óz bazalary bar. Sonyń barlyǵyn biryńǵaı júıege qosý qajet. QR Energetıka vıtse-mınıstri Maxambet Dosmuxambetovtyń aıtýynsha, operatorlar ortaq bazaǵa aýysýǵa qarsy emes. Biraq ol sharýa bir kúnde bitpeıdi.
«Menińshe, aldaǵy ýaqytta operatorlar tolyǵymen biryńǵaı bazaǵa aýysady. Sol kezde otandyq kásipkerler bir portal arqyly úsh iri operatordyń tirkeýinen óte alady. Qazirdiń ózinde «Alashqa» myńdaǵan qazaqstandyq jáne júzdegen sheteldik kásiporyndar tirkelip úlgerdi. Mınıstrliktiń nusqaýymen bazanyń serveri Irlandııanyń Dýblın qalasynan Pavlodarǵa aýystyryldy. Búginde operatorlardyń usynystaryn eskere otyryp, ınterfeıs, baǵdarlamalyq qamtý jáne taǵy basqa ózgerister engizilip jatyr» -dedi Mahambet Dosmuxambetov KAZSERVICE jýrnalyna bergen suhbatynda.
Mınıstrlik usynǵan málimetke súıensek, munaı-gaz salasyndaǵy otandyq taýarlardyń úlesi birtindep ósip keledi. Osydan bes jyl buryn ken ıgerýshi kompanııalar qazaqstandyqtardan 75,5 mlrd teńgeniń (16 protsent) ónimderin satyp alsa, byltyr atalǵan kórsetkish 89 mlrd teńgege (20,4 protsent) jetken. Sonda tórt jyldyń ishinde 4-aq protsentti qurady, ıaǵnı bir jylda 1 protsenttik ósim boldy. Osydan shyǵar qorytyndy - sóz joq, osy saladaǵy jumysty údetý kerek. Sebebi mundaı «kórsetkishpen» otyra bersek, munaı-gaz salasyn 100 protsentke otandyq ónimdermen qamtamasyz etý úshin baqandaı 80 jyl ketedi eken.
Aqtaý deklaratsııasyna sáıkes, munaı-gaz salasyndaǵy iri kompanııalarmen áriptestikti ornatýdyń eki tetigi bar. Birinshi mexanızm boıynsha otandyq kásiporyn tendermen satatyn ónimderin óz kúshimen shyǵarýdy qolǵa alýy qajet. Sonda tenderde jeńýge múmkindik paıda bolady. Bylaısha aıtqanda, bıznesmen qajetti ónimderdi óz jerimizde jasaıdy. Al operator onyń bárin turaqty túrde satyp alýǵa kepildik beredi. Ekinshi mehanızm - uzaq merzimdi kelisimsharttar. Ondaı kelisimder uzaq ýaqytqa jasalady da, qazaqstandyq kásiporyndarǵa turaqty tapsyrystar túsip turady. Sonyń arqasynda bıznesti aldyn ala josparlaýǵa bolady. Búginde Qarashyǵanaq Petrolıým Opereıtıng jáne Nort Kaspıan Opereıtıng Kompanı birinshi mexanızm boıynsha jumys istese, Teńizshevroıl uzaq merzimdi kelisimsharttarǵa basymdyq berip keledi.
Munaı-gaz salasyndaǵy otandyq taýarlar men qyzmetterdi arttyrýdyń taǵy bir joly, ol - birlesken kompanııalardy qurý. Ondaıda otandyq jáne sheteldik kompanııalar ortaq bir kásiporyndy quryp, tapsyrystardy birge oryndap otyrady. Osy oraıda «KPJV» kompanııasyn mysalǵa keltirýge bolady. Atalǵan kásiporynnyń quramyna Qazaqstannyń munaı jáne gaz ınstıtýty (20 protsent), «Qazgıpromunaıtrans» JShS (20 protsent) jáne «FWP Limited» sheteldik kompanııalar alıansy (60 protsent) kiredi. Tájirıbe kórsetkenindeı, birlesken kásiporyndy qurýdyń nátıjesinde qazaqstandyq qamtýdyń deńgeıi artqan. Máselen, Teńiz ken ornyn keńeıtý jobasynda «KPJV» kompanııasy 1 mlrd AQSh dollarynyń taýarlary men qyzmetterin satyp aldy. Sonyń teń jartysy - otandyq ónim. Árıne, jaman kórsetkish emes. Degenmen, ondaı kásiporyndar kóp emes.
Birlesken kásiporyndardy qurýdyń taǵy bir bir tıimdi tusy bar, bul - tájirıbe almasý. Munaı salasyndaǵy qazaqstandyq kompanııalarǵa tájirıbe men tehnologııalar asa qajet. Óıtkeni, bul udaıy qaperinde turatyn zaman talaby. Máselen, buryn «Shevron» kompanııasy bir barrel munaıdy (bir bóshke - 158,9 lıtrdi) óndirýge 12 dollar jumsasa, búginde jańa tehnologııalardyń arqasynda ol shyǵyndardy 3,6 dollarǵa deıin azaıtyp otyr. Al bir barrel munaıdyń qazirgi ortasha baǵasy - 60-70 dollar. Júz jyldyq tarıhy bar kompanııanyń qandaı jetistikke jetkenin osydan-aq baıqaýǵa bolady. Árıne, Qazaqstanda ondaı kompanııa joq. Degenmen, Shevron sekildi alpaýyt kompanııanyń tájirıbesine ilesý úshin onyń júrgen jolyn júrip ótýdiń qajeti de shamaly, ıaǵnı, tájirıbe men tehnologııany meńgerýge bolady. Onyń óndiristik tehnologııasyn qazaqstandyq kompanııalar úırenip áketse, tabystyń biraz bóligin Qazaqstanda da qaldyrýǵa múmkindik bar eken. Endeshe qazirden bastap tyń tehnologııalar salasynda tabandylyq tanytý qajet sekildi. Áıtpese, munaı salasyn tsıfrlandyrý tóńireginde Belarýs pen Ýkraına kompanııalary nege júr, nege qazaqstandyq kompanııalar joq?
Al tehnologııanyń kemshin túsip otyrǵanynyń saldarynan biz úshin sheteldik ınvestorlarmen aradaǵy kelisimshartty uzartýǵa týra keledi. Ol degenimiz, taǵy 40 jyldaı bireýdiń alaqanyna qarap otyramyz degen sóz. Negizi, búginde munaı-gaz salasynda otandyq mamandardy barynsha arttyrýdyń negizgi maqsaty da sol, sheteldik tájirıbeni jan-jaqty meńgerý, óz mamandarymyzdyń qarym-qabiletin arttyrý. Iá, sheteldik ınvestorlar da jergilikti jumysshylardyń kásibı biliktiligin kóterýge atsalysyp keledi. Osy oraıda mańyzdy bir psıxologııalyq máseleni eskergen jón. Sheteldikter kez kelgen nársege «uzaq merzimdi qundylyqtar» dep qaraıdy, ıaǵnı, qandaı bir salany damytýǵa den qoıǵanda bir kúnde jetistikke jetpeıtinin biledi. Oǵan barlyq ujym atsalyspasa, naqty nátıjege jetý múmkin emes ekenin de jaqsy túsinedi. Sol sebepti otbasylyq dástúrdi qalaı saqtasa, korporatıvti qundylyqtarǵa da týra solaı qaraıdy jáne ony únemi zaman talabyna saı jetildirip otyrýǵa tyrysady. Al qazaqstandyq kompanııalar munaı-gaz salasyna bir kúndik tabys tabýdyń jeri retinde qaraý psıxologııasy áli de basym bolyp turǵan syńaıly.
Túıindeı aıtsaq, maman máselesi óz aldyna munaı-gaz salasyn otandyq ónimdermen qamtamasyz etý problemasyn da der kezinde sheshpesek, shetelge táýeldi bolyp qala beremiz. Árıne, bul jerde «Qazaqstan Munaı servıstik kompanııalar odaǵy» zańdy tulǵalar birlestiginiń jumysyn erekshe atap ótý kerek. Degenmen, otandyq kompanııalardyń múddesin qorǵap, barlyq aryz-shaǵymdardy sheteldik ınvestorlarǵa jetkizip turatyn odaqtyń da aıtary joq emes. Biraq bıznestiń ózi tabandylyq tanytyp, áreket etpese, eshteńe shyqpaıtyny da belgili. Óıtkeni, búginde barlyq múddeler keńinen qorǵalǵan zań qoldanysta bar. Sheteldik iri operatorlar da áriptestikti júrgizýge qarsy emes. Endeshe, jerge túsken jemisterdi ǵana tere bermeı, sol aǵashtyń ózine shyǵyp, jemisterdi óz qolymyzben jınaýǵa tyrysýymyz qajet. Sosyn munaı men gaz salasynda otandyq kásipkerler neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym básekelestik te qyza túsedi. Al básekelestik kúsheıse, taýar men qyzmetterdiń sapasy artady. Odan bárimiz utamyz.
Sebebi óz ónimderimiz kóbeıedi. Bolashaqta iri ken oryndarynyń bári ózimizge qalatynyn umytpaý qajet. Máselen, Qazaqstan Respýblıkasy men Qarashyǵanaq Petrolıým Opereıtıng arasyndaǵy kelisimsharttyń merzimi 2038 jylǵa deıin eseptelgen. Ol ýaqytqa deıin jáne sol kelisimshart bitkennen soń Qazaqstan kompanııalary munaı-gaz salasyna qyzmet kórsetýdi tolyǵymen alyp kete alady ma? Munaıgaz salasynyń jergilikti kompanııalary sýbmerdigerlikten ketip, bas merdigerlikke órmelep shyǵa alady ma? Qazaqstannyń qoınaýy baı. Solaı bolsa, aldaǵy ýaqytta álemdegi iri ken oryndaryn basqarýǵa tájirıbemiz jete me? Mine, osyny qazirden bastap oılanýymyz qajet-aq...