Muqaǵalı óleńderi qazaqtyń dál ózindeı qarapaıym, quıylyp túse salǵan...
Muqaǵalıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly aıtyp, táptishtep túsindirip jatýdyń ózi artyq. Sebebi, Muqaǵalı Maqataev – kesheli-búgingi qazaq aqyndary arasyndaǵy eń oqylymdy shyǵarmashylyq ıesi. Buǵan aqparattyq dáýirdiń statıstıkasy-aq kýá bola alady. Onyń sebebi nede? Onyń sebebi: búgingi tilmen aıtqanda Muqaǵalı óleńderi – barlyq jastaǵy oqyrmanǵa shynaıy qoljetimdiliginde. «Qoljetimdilik» degende, «Muqaǵalı týyndylary kúrdeli oı, kórkem kesteden ada, qarapaıym, qarabaıyr óleńder» degen oı áste týmaýǵa tıis. Muqaǵalı týyndylary – aıryqsha tyń mazmun men ózgeshe forma izdep shyǵanǵa shyqpaı-aq, qazaqtyń tanym-túsinigine dálme-dál úılesken, shynaıy quıylyp túsken óleńder. Osy turǵydan alǵanda Muqaǵalı – shyǵarmashylyq ǵumyry turǵysynda eń baqytty aqyndardyń qatarynda. Muqaǵalıdyń jeke ómirimen astasqan shyǵarmashylyq ǵumyry týraly kóp aıtylyp ta, jazylyp ta jatady. Aqyn aqıqat – Muqaǵalıdyń kózi tirisinde-aq talanty jalpy jurtshylyqqa tanylyp, ádebı ortada moıyndalǵan aqyn. Aqynnyń ómir soqpaǵy týraly keıde jalǵan-arsy aralas astym-ústim aıtylyp jatatyny bolsa, muny ár kez shynaıy shyndyq dep qabyldaı bermeýimiz de kerek shyǵar. Iá, aqyn jany názik. Ol aınalasynda bolyp jatqan keleńsizdikterge, ádiletsizdik pen qııanatqa beı-jaı qaramaıdy. Sondyqtan da ásershil aqyn janynyń shamyrqanyp-býyrqanýy túsinikti jaǵdaı ǵoı. Muqaǵalı týraly estelikterge kóz júgirtip baǵamdaǵanda, ǵalamat aqyndyq darynyna qosa, kóp oqıtyn úlken ıntellekt ıesi, talantty kórkemsóz oqýshy, aýdarmashy ekendigin tanımyz.
Aqynnyń kózin kórip
Bárimizdiń babamyz sózden ólgen,
Ánerdiń keremetin sózben órgen.
Men tynbaımyn solardyń kegin almaı,
Sen meni salystyrma ózgelermen! –
dep ózi aıtqanyndaı, qazaq sóziniń qudiretine jetip, ólmes týyndylar jazyp ketken aqynnyń, shyǵarmashyl jannyń Jaratqannan ózine berilgen ǵumyrdy qalaı súrgendigi emes, halqyna ne berdi degen mańyzdy emes pe? Sebebi, shyǵarmashylyq shabytqa ıe kez kelgen óner ıesiniń ómirlik maqsuty – qala berdi týǵan eline assa álem halqyna tanylyp, máńgilik kóz súısiner, kóńil kórkeıter ólmes týyndylar jasap, adamzat tarıhynda qalý ǵoı. Bul turǵydan alǵanda Muqaǵalı Maqataev – qazaq rýhanııatyndaǵy asa tanymal shyǵarmashyl tulǵalardyń biri retinde týǵan halqymen birge jasap kele jatyr.
Álemdik deńgeıge aqyn shyǵarmashylyǵy laıyq pa, alys-jýyq elderge Muqaǵalı qanshalyqty tanymal degenge keletin bolsaq, bul – negizi Muqaǵalıǵa emes, bizge, qazaq halqyna qatysty suraq bolsa kerek. Iá, Muqaǵalı – sóz joq erekshe talantty aqyn. Muqaǵalı shyǵarmashylyǵy – qosymsha túsinikti de, artyq maqtaýdy da qajet etpeıdi. Qolǵa alyńyz da, kez kelgen óleńin oqı berińiz. Syqıyp qatqan moral, áldebir jumbaqshylaǵan uńǵyl-shuńǵyl ıirimidi tarmaqtar men shýmaqtar, sholt eter qysqa nemese ókpe óshtire shubatylǵan formalar joqqa tán. Muqaǵalı óleńderi «qazaqtyń dál ózindeı qarapaıym», quıylyp túse salǵan kózge tanys, kóńilge shýaqty, mazmuny qonymdy, ıdeıasy aıqyn, kez kelgen jastaǵy oqyrmannyń júrek qylyn dóp terbep, sezim pernesin tap basatyn syrshyl týyndylar. Biraq bul pikirge qarap, Muqaǵalı muralary – qarapaıym ǵana qara óleń úlgisimen jazylǵan jaıdaq óleńder degen oıǵa tirelýge taǵy da bolmaıdy.
Іzdempazdyq meniń de bar ónerim.
Býdan jasap bıdaı men tary egemin.
Qazan-mıym bárin de qaınatady.
Dara qoıyp qazaqtyń qara óleńin, -
dep aqynnyń ózi aıtqanyndaı, qarapaıym qara óleń uıqasymen-aq aıtaryn aıtýdaı-aq aıtyp, jazaryn jerine jetkize, móldirete jazyp ketýdiń úlgisi. Osy turǵydan alǵanda, kez kelgen shyǵarmashylyq ıesi, ásirese, óz ultynyń bar bolmysymen qapysyz bite qaınasyp tutasa otyryp ultynyń jan dúnıesin, muń-zaryn, qýanysh-shattyǵyn, arman-ańsaryn esh boıamasyz týyndy tilinde sóılete alǵan aqyndar men jazýshylar halyq júreginen máńgilik oryn alatyny anyq. Buǵan Muqaǵalıdyń shyǵarmashylyq ǵumyry anyq mysal bola alady. Óz ultyna ábden moıyndalǵan, etene bolǵan shyǵarmashyl tulǵanyń ózge jurtqa tanylýy da sonshalyqty bir mańyzdy emes te shyǵar, múmkin. Qoǵamnyń ilgerilep damýy – jańa talǵam men túsinikterge jetelep otyrady. Bul – shyǵarmashylyqqa da qatysty, árıne. Jeke ulttyq ádebı tanym men talǵam jalpy álemdik tendentsııamen tikeleı baılanysta. Oqyrmannyń suranys, talaby da ár dáýirdiń ózine saı órilip shyǵyp otyratyny – ómirdiń aqıqaty.
Qazirgi qazaq ádebıeti, onyń ishindegi árdaıym avangard qazaq poezııasynyń qazirgi aıaq alysy jaman emes desek bolar. Arǵysyn aıtpaǵanda, Abaıdan bergi Maǵjan, Qasym, Jumeken, Muqaǵalılardan beri qaraı buıda sozǵan qazaq poezııasy kóshiniń búgingi noqta aǵalary Esenǵalı, Tynyshtyqbek aǵalardan keıin de qanshama talantty aqyndar týyp shyqty. Qazirgi kúni tyńnan jol salmaqqa umtylyp, izdenis jasap, ázilmen aıtqanda «basyn taýǵa da tasqa da uryp», «qaıdan shyqsań onan shyq» eksperımentterge de baryp júrgen batyl jastar qanshama? Іzdenis barda – ilgerileýshilik bar, jetistik bar. Biraq, kez kelgen ulttyń ult bolyp qalýy úshin, onyń jan dúnıesi, ishki rýhanı kody, shyńyraý túpki tunyǵy laılanbaýy kerektigin, ágárákı laılansa, ulttyń ult bolýyna úlken qater tónetindigin mynaý aqparattyq jahandyq dáýir anyq uqtyrdy. Ózine ǵana tán, ári tek ózine ǵana qajet dara rýhanııatynyń óshpes-ólmestigi jolynda qalǵymaı qorǵanys jasap, tynymsyz kúres jasamaǵan ulttyń jahandyq mýltımádenıetke jutylyp joǵalý qaýpi – búgingi kúnniń betpe-bet shyndyǵy. Endeshe, kúresedi ekenbiz, qarsylasar qalqan-qarýymyz qarýymyz ne bolmaq? Jaýaby da aıqyn: shynaıy ulttyq qundylyqqa meımildegen rýhanı arsenaldy alǵa shyǵarý, búgingi býynnyń, ásirese, jas urpaqtyń jady keńistigin laıyqty ulttyq aqparattarmen úzdiksiz tolyqtyrý.
Dáýirden dáýirge ilesip, ult jadynda laıyqty aqparat retinde jasaı beretin týyndylardyń qatarynda árdaıym Muqaǵalı Maqataevtyń oıǵa qonymdy, júrekke jyly jyrlary bar. «Aqshyl muń, kókshil saǵynyshtyń kúlgin dámin alty qabat aspannyń ar jaǵynan qaz qanatyna ilip ákelip usynatyn» qazirgi qaısybir zamanaýı jańashyl aqyndardyń joǵaryda aıtqanymyzdaı tarıh kóshine máńgi ilesip, qazaq halqynyń júregine birjolata ornyǵaryn bolashaq kórseter. Al, ult aqyny Muqaǵalıdyń máńgilik ǵumyry kesheden búginge jalǵasyp otyr. Halyq tańdaýy, zamana suryptaýy – qashan da qapysyz. Óziniń alymy men qarymynyń kóptegen qatarlastarynan anaǵurlym zor ekendigin anyq bolsa da, ózgelerge, sonyń ishinde «qoıǵa miner qoıtorylar shappaı báıge alyp», talanttynyń tasada qalǵanyna aqyn jany kúıingeni anyq qoı:
...Toılanbasa toılanbasyn,
He eteıin.
Toı kórmeı-aq, syı kórmeı-aq óteıin.
Qalamymdy bershi maǵan, báıbishe,
Bolashaqqa aryz jazyp keteıin..., -
degen saryndaǵy óleńder osyndaı kóńil-kúı mezetinde jazylǵan bolar, sirá. Iá, shyn talanttardyń aldyn orap, báıgeniń aldyn bermegen, óz zamannyń súıkimdi, súıikti júırikteri sol qoıtorylardyń shyǵarmalaryn búgingi urpaq oqymaq túgili, olardyń kóbi umytylyp, tarıhtyń shańyna kómilip úlgergen joq pa? «Bolashaqqa aryz jazyp ketken» aqynnyń tilegi qabyl bolǵan sııaqty.
Asylbek BAITANULY