«Moskva úshin shaıqas»: Táýekelge bel baılap...
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda koptegen roman, povest qısa, dastarndar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
PODPOLKOVNIK KÝRGANOV
Olar ketip biz qaldyq. Shtab bastyǵy Rahımov óte pysyq jigit edi. Ony jaqsy kórgendikten úlkenimiz erkeletip Habı, kishimiz syılap Habeke deıtinbiz. Habıdiń ózine etene bolyp ketken serikteri bar-dy. Biri - buryn radıotehnık bolyp istegen, qazir bizdiń baılanysshylar vzvodynyń komandıri, ádepti, tunyq kózdi, suńǵaq boıly, kertpesh muryndaý kishi leıtenant Leonıd Stepanov. Ekinshisi - buryn kooperatıv qyzmetinde bolǵan, qazir bizdiń sharýashylyqty - azyq-túlik, oq-jaraq, at arbalarymyzdy tap-tuınaqtaı etip jaıǵastyratyn qyzyl shyraıly, tapal boıly, kókshil kózdi, juqa erindi jıyrma besten jańa ǵana asqan kishi leıtenant Vasılıı Borısov. Ekeýi de Habıdiń aıtqandaryn buljytpaı oryndap, aıaqtarynan tik turatyn. Rahımovtyń Stepanov pen Borısovteı senimdi kómekshileri bolǵandyqtan olardyń sharýasyna kóp aralasa qoımaıtyn edim. «Sózińdi bireý sóılese, aýzyń qyshyp bara ma» degendeıin, jigitterdiń ózderi-aq, bárin tyndyryp júrse, betaldy kımelep nem bar. Rahımov meni eshýaqytta jalǵyzsyratqan emes. «Sharshadyńyz ǵoı, demalsańyzshy, ózińiz júgire bergenshe bizdi jumsasańyzshy...» dep shyrq úıiriletin. Biraq muny jaǵympazdyq sııaqty emes, naǵyz adamdyq qamqorlyqpen, meniń týǵan inimdeı kishilik izettikpen jasaýshy edi. Óziniń qoly tımeı, jumysy bolyp qalsa, qaramaǵyndaǵy jigitterge: «Sen kombattyń qasynda bolǵyn, múmkin kerek bolyp qalarsyń» dep tapsyryp ketý onyń ádeti edi. Bul joly meniń qasyma Stepanovty jiberipti... Kaprov pen Múhamedııarovty qol alysyp qoshtasyp shyǵaryp saldyq ta, Stepanov ekeýmiz shtabqa qaıtyp keldik. Kele sala generalmen sóılestim, Kaprovtyń Gorıýnydan polktyń negizgi kúshimen aman-esen attanǵanyn habarladym. General telefonmen birqatar nársege jón siltep, aqylyn aıtty. Sózdiń sońynda «Al erim, toqtam solaı bolsyn, jaǵdaı túsinikti ǵoı», - dedi de trýbkany qoımastan: «Esińizde bolsyn, joldas Momyshuly, Kaprovtyń qalǵan adamdaryn men sizdiń qaramaǵyńyzǵa ýaqytsha ǵana qaldyryp otyrmyn, tapsyrmany oryndaǵannan keıin Kaprovtyń ózine qaıtaryńyz, qaıyrǵanda túp-túgel qaıyryńyz. Olardy jasaý-jasqaýyma, uńǵyl-shuńǵylyma tyǵam dep júrmeńiz. Onda renjımin sizge, esińizde bolsyn» degen sońǵy sózi nyq estildi. - Olar óz mindetin oryndasa men sizdi aldamaımyn, senińiz, joldas general. - Durys, solaı keliselik. Umytyp barady ekenmin, álgi Georgıı Fedorovıch sizge keldi me? Jaýap bergenimshe bolǵan joq, baılanys úzildi de qaldy. Yzamnyń kelgeni sonshama, qolymdaǵy telefonnyń trýbkasyn laqtyryp jiberip, qasymdaǵy Stepanovqa aıǵaı sappyn.
- Bu ne degen tirlik?!
- Ǵapý etińiz, joldas kombat, snarıadtyń qańǵyrǵan bir jańqyshaǵy úzip ketken bolar. Dushpan taǵy da zeńbirekten atqylaı bastady ǵoı. Amal qansha...
- Eger bes mınýtta telefon qaıta sóılemese, men Rahımov ekeýińdi de... -deı bergenimde sózimdi aıaqtatpaı bireý ıyǵymnan tartty. Jalt qarasam podpolkovnık Kýrganov tesile qarap tur eken. Júzinde talaı uıqysyz túnderdiń taby. Ózi qara qatpa edi, onyń ústine totyǵyp, tipten qaraıyp ketipti.
- Aıǵaılaýdyń orny bar, joldas aǵa leıtenant! Telefonnyń tutqasyn laqtyryp, kóz aldyńyzdaǵynyń bári asamyn, shabamyn dep jazyqsyzdan qur ursa bermes bolar, joldas aǵa leıtenant! Ashýyńmen emes, aqylyńmen bılegen jón bolar! Meniń de sol turǵandaǵy usqynym adam kúlerlik bolý kerek, podpolkovnık betime qarap ezý tartty da, jumsara sóıledi.
- Otyryńyz, joldas aǵa leıtenant! Soǵysqa komandırdiń sabyrly bolǵany jaqsy. Qyzbalyqqa salynyp, kúıip-pisseńiz sabyrdan tez aırylasyz, bekem sheshim, sergek baılaý tabýǵa bolmaı qalady. Óıtkennen keıin komandır aldy-artyn qamtymaǵan aqyldy buıryq bere almaıdy. Bul sózderimen podpolkovnık meni qatty uıaltty. Qazaqtyń «sabyr túbi sary altyn, sabyrly jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa» degen maqaly esime tústi. Men bul maqaldy orysshaǵa aýdarǵanymda Georgıı Fedorovıch qarq-qarq kúldi de:
- Halyq dana degen osy ǵoı, - dep biraz oılanyp qaldy.
- Qaramaǵyńyzdaǵy adamdardan baılanystyń úzdiksiz bolýyn talap etkenińiz durys. Úzdiksiz baılanys kerek. Úzilse tez túzelýi kerek. Biraq ta snarıadtyń qańǵyrǵan jańqashaǵy sizdiń buıryqqa baǵyna ma, ol telefonnyń symy túgil adamnyń ózin de óltirip ketedi ǵoı. Soǵysta jazataıym kóp kezdesedi.
- General sizdi surap edi, joldas podpolkovnık.
- Tap sol kezde úzildi me?
- Iá! Tap sol kezde. Generaldyń sizge nendeı tapsyrma bergisi kelgenin estı almaı qaldym. Úzildi de ketti.
- Oqasy joq, jigitter qazir baılanysty túzer, sosyn qaıta habarlasarmyz... Dińkem quryp, qaljyrap otyrmyn. Bar bolsa maǵan bir kese shaı aldyryńyzshy. Men dalaǵa shyǵyp qaıtyp kelsem, Kýrganov telefonmen sóılesip otyr eken.
- Ázirge bári orynsha... Joq, nemister áli kórinbeıdi... Olardyń da silesi qatqanǵa uqsaıdy... Múmkin kúsh jańartyp, oryn aýystyryp jatqan bolar. Eger olaı etip jatsa, tús qaıta atoı salýy múmkin... Bizdiń oq-dárimiz azdaý. Iá, men tıisti buıryqty berdim. Olar qazir Momyshulynyń tý syrtynda ornalasyp jatyr... Solaı etkenińiz durys bolar edi. Bul jaqqa keminde bir myńy kerek... Onyń qandaılaryn Markov biledi... Jaraıdy, bilgenimdi aıamaspyn... Iá, bizder biraz áńgimelestik... Qoldan kelse sóz joq oryndaımyz ǵoı... Saý bolyńyz... Podpolkovnık sóılep bolyp trýbkany telefonıske bere bergende, Sınchenko tamaq alyp jetip keldi. Et aralastyra qýyrylǵan kartoshka. Onyń artynan bir qolyna kók sháınek, bir qolyna jarty stakan araq ustap Stepanov jetti. Podpolkovnık ashyǵyp qalǵan eken, aldyndaǵy asqa búrkitshe shúıildi. Araqty kórer emes.
-Mynany jutyp jiberseńiz bolmaı ma, asty sosyn jeseńiz, - dedim men. - Jaı ýaqyt bolsa, bul shirkinniń ekeý-úsheýin de tastap jiberer edim. Ózim sharshap, qaljyrap otyrǵan adammyn, onyń ústine ash qarynǵa tússe uıqyńdy keltirip, maýjyratyp mazańdy alady. Sondyqtan ishpeı-aq qoıaıyn, - dep stakandy dastarqannyń shetine ysyrdy da, Sınchenkoǵa:
- Sháıińdi quıa ber, qaraǵym, - dep kesesin usyndy. Birazdan keıin mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Ony oramalymen súrtti de, Stepanov pen Sınchenkoǵa rahmet aıtyp, maǵan buryldy:
- Al, endi iske kiriselik, joldas aǵa leıtenant, - jańa ǵana tutatqan temekisin eki-úsh qumarta sordy, - general jańa sizge biraz jaıdy aıtýǵa buıyrdy. Kartańyzdy ákelińiz! Men úlkendigi dastarqandaı kartany ákep aldyna jaıdym. Kózimen bir sholyp ótti de, keı jerine shúıilip qaraı qaldy. Sirá, biraz belgiler dál túsirilmegen bolý kerek, jaqtyrmaǵandaı qabaǵyn shytty. Karta taratýǵa kelgende aldyna jan salmaıtyn tájirıbeli komandırdiń biri edi. Aldyndaǵy qaǵazǵa qarap-aq osy mańnyń uńǵyl- shuńǵylynyń bárin kórip otyr. Kúmis syryn zerger, kilem syryn toqýshy biledi degen emes pe. Kýrganov ta óziniń syryna qanyq adam. Ol otyr, men onyń aldynda tikemnen tik turmyn.
- Otyryńyz, otyryp aspaı-saspaı sóıleseıik, - dedi. Túrli tústi qaryndashtarmen kartaǵa belgiler soǵyp, syza bastady. Súırik saýsaqtary syp-syp etedi. Kúshi basym jaý men bizdiń dıvızııanyń ótken úsh kúngi aıqasyn baıandaıtyn belgiler tasqa tańba basqamdaı saırap shyǵa keldi. Kórip turmyn, men de oqyp uǵyp turmyn... Podpolkovnık qaryndashyn qoıdy da, oryndyqqa shalqaıa berip nyǵaıa otyrdy da:
- Generaldyń aıt degenin kartańyzǵa túsirdim. Kelińiz, ekeýlep, endi egjeı-tegjeıdi taldap kóreıik. Bermen, jaqynyraq otyryńyz. Sóıtti de kartadaǵy maıdan shebin suq saýsaǵymen bir nusqap:
- Jantalasyp júrip jaý bizdiń qorǵanys shebimizdi ıtermeleı 4-5 kılometr ishke kirdi. K. Ts. D. Ý. J. F. shepterine jetti. Osy arada dushpan shabýyly toıtaryla toqtatyldy. Úsh kún boıy arpalysta jetken jeri osy. Biraq odan ári ishke kirip, ilgerileı almady. Búl tóńirekte tyń kúshi baıqalmaıdy. Qazirgi halimen ol shabýylǵa shyǵa almas. Kúsh jınaqtap, oryn aýystyryp toptaný úshin keminde 6-8 saǵat ýaqyt kerek. ıAǵnı endigi shabýyldy 12-00-den erte bastaı almaıdy degen sóz. Jaý soqqysyn qaı mańnan kútýge bolady. Menińshe olar kúshti ıAdrovo, Gorıýny, Pokrovskoe baǵytyna tóger. Al, qosalqy shabýyldy Dýbosekovo, 151,0 bıiktigi, Matreshıno, Rojdestvenskoe, Shıshkıno, Gýsenovo tustaryna jasar. Men osylaı bolar-aý dep boljaımyn, joldas aǵa leıtenant. Munan ári podpolkovnık bizdiń jaǵdaıymyzǵa taldaý jasady. Dıvızııanyń polktary birtindep-birtindep aldyńǵy shepten keıin qaraı jyljyp jatyr. Óziniń artıllerııa polky Kaprov polkynyń keıin sheginýine qalqan bolyp kómektesýde. Oq-dári tapshy, general aldyńǵy shepke myńnan asa snarıad jetkizip bermekshi, eki dıvızıon Gorıýny mańyna shyǵaryldy, olar temir jol býdkasynyń sol jaǵyndaǵy ormanǵa ornalaspaq.
- Jaý negizgi kúshin ıAdrovo, Gorıýny, Pokrovskoe tas jolynyń baǵytyna, boıyna tógýde. Bizdiń saperler de qamsyz emes. Birneshe tosqaýyldar men bógetter jasalynyp, jolǵa aǵashtar qulatylyp, mınalar kómildi. Bul jumysty Kaprovtan qalǵan bólimsheler istep bitirmek. Kaprovtyń adamdary jáne meniń polkym jaý bizder jasaǵan tosqaýylǵa, mınaly alańǵa kelgenshe sizderge kómektesedi. Jaý tosqaýylǵa kelgennen keıin eki-úsh dúrkin oq jaýdyramyn da, sizderdiń ózderińizdi qalqalap, dıvızııanyń negizgi kúshterine qaraı sheginemin. Maǵan berilgen buıryq osyndaı. Al, general siz ózi erkin qımyldasyn, pálendeı dep onyń isine aralasýshy bolma dedi. ıAǵnı biz sizben alǵashqy kezde ǵana kelisip otyryp bir-birimizge kómektese qımyl jasaımyz... Podpolkovnık generaldyń aıtqanyn, óziniń aqyl-keńesin baıandap bolǵannan keıin óz qosyna ketti. Men Rahımovty, Bozjanovty, Tankov pen Stepanovty shaqyryp aldym. Barlyq jaı-jaǵdaıdy túsindirip, kartadan tosqaýyldar men mınalar kómilgen alańdy kórsettim de, buıryq berdim:
-Stepanov! Siz dereý baılanys symyn tartý qamyna kirisińiz. Bozjanov! Siz Fılımonovqa meniń buıryǵymdy jetkizińiz. Leıtenant Býrnaevskııdiń vzvody L. mańyna baryp, tosqaýyl men mına kómilgen alańdy qorǵaıtyndaı bolyp bekinsin. Al, siz, Tankov joldas, eki vzvod pen stankovoı pýlemetti alyńyz da N. jáne T. mańyna bekinińiz.
- Joldas kombat, sonda Gorıýnyny tastap ketkenimiz be? - dep tańyrqaı surady.
- Joq, tastamaımyz. Jaýdy eń aldymen tosqaýyldar men mınalar kómilgen alań mańynda qarsy alamyz da, sodan keıin Gorıýnyǵa qaıta kelip bekinemiz. Bizge Kýrganovtyń eki dıvızıony kómektespek. Bizdiń úsh vzvod-bir rota, kaprovshylar eki rotadaı. Osynyń bárin qosqanda bir batalon emes pe? Aldymyzda berik tosqaýyldar men mına kómilgen alań bar. Keshke deıin jaýdy ilgeri attap bastyrmaı biraz áýreleýge bolady. Eger podpolkovnık Kýrganovtyń eki dıvızıonymen kómektesem degen ýádesi bolmaǵanda biz jaýdy Gorıýnyda otyryp-aq tosyp alatyn edik. Onyń ústine general myńǵa jýyq snarıad jibermek bolypty.
- Onda durys eken, - dep Bozjanov jaıylyp sala berdi.
- Toqaılasyp kóreıik.
- Ormandy panalamastan, jaýyngerlerdi vzvod-vzvodymen sap quryp temir jol býdkasynyń ber jaǵyndaǵy tas jolmen ertip osy jerden ótińder.
- Onda, ózimizdi kórsetip qoıamyz ǵoı, - dedi Tankov.
- Osy mańda kúsh bar ekenin kórsin. Biz munda jasyrynbaq oınaǵaly qalǵanymyz joq. Bozjanov eshnárse túsinbegendeı:
- Onda ne bolǵany... - dep tańyrqady.
- Ne bolǵany deıtin ne bar, tas jol oǵan dańǵyl jol emes, zymyrap óte shyǵa almaıtynyn bilsin...
- Endi ǵana túsindim! - dep Bozjanov máz bop kúldi.
- Nemister endi ıa aınalyp ótýdi, nemese týra qarsy mańdaıdan basa-kóktep urýdyń qamyn oılaıdy. Rahımov «nemenege máz bop tursyń» degendeı Bozjanovqa ajyraıa bir qarady.
- Habı, sen Gýsenovaga tez jet te, bárin generalǵa baıanda. Al, joldastar, suraqtaryń joq bolsa, iske kirisińder. Rahımov shemasyz qarys attap baspaıtyn ofıtser-di. Basqa komandırler jón-jónimen buıryqty oryndaýǵa ketkende Rahımov otyra qalyp shema syzýǵa kiristi.
- Shemanyń keregi ne? Ana kartada bári kórsetilgen ǵoı, al da júre ber.
-Joldas kombat, shynymdy aıtsam sizdiń sheshimińizdi anyq-qanyǵyna jetip túsine almaı qaldym. Generalǵa bárin jetkizý úshin egjeı-tegjeıine deıin bilip alý kerek qoı. Ózim qaǵazǵa túsirip qaramasam bolar emes.
- E... onda syza bergin. Sınchenko Rahımovqa attyń ázir turǵanyn habarlady. Rahımov ózi syzǵan shemaǵa qarap turyp, barlyǵyn dálme-dál aıtyp berdi.
-Generalǵa týra osylaı baıandańyz. General kaprovshylardy kóp kidirtpeı jiber degen. Eger tosqaýyldar men mına kómilgen alańdy bóget ete ustap, jaýdy biraz áýrelep, aldyńǵy qarqyn basyp alǵymyz kelgenin maquldasa, kaprovshylardy qarańǵy túskenshe qaıtarmaıtynymyzdy aıt. Habı qaǵazdaryn jınap shyǵyp ketti. Borısov kirip keldi. Ol biraz úndemeı turdy da:
- Joldas kombat, jurttyń bári ketip jatyr, biz ne isteımiz, - dep kúmiljidi.
- Bári ketip jatyr deısiz be?
-Tankov óz adamdaryn áketip barady. Bozjanov Matrenınoǵa shaýyp ketti. Rahımov ta bir jaqqa ketip barady.
- Olar ketse kete bersin, al biz osynda qalamyz. Munda Tankovtyń bir vzvody, baılanysshylar vzvodynyń jartysyna jýyǵy, medpýnkt jáne sizdiń vzvodyńyz qalady. Munyń bári sizdiń kózińizge kórinbeı me? Samsaǵan úlken bir qol emes pe. Borısov jymıyp kúldi.
- Men sizdi alǵashqy sheshimińizdi ózgertti me eken dep qalyp edim.
- Borısov! Biz bul jerden eshqaıda ketpeımiz. Ketkender de alysqa qansha uzaı qoıar dep ediń. Tizgin meniń qolymda. Azyq-túlik, kıim, oq-dári, taǵy basqa dúnıe jıhazdyń bári sizdiń qolda, sonda olar qaıda barady. Biraz shaıqasyp boı jazǵannan keıin osynda qaıtyp keledi.
- Joldas kombat, adamdardy qalaı tamaqtandyramyz, - dep kúle surady, meniń ázildeı sóılegenime kóńildengen Borısov.
- Bul máseleni rota starshınalarymen aqyldasyp ózińiz sheshińiz. Dárigerlik pýnkttiń, ashanalardyń jumysy tıtteı de kidirip qalmasyn. Ózińiz qadaǵalańyz. Eń áýeli kaprovshylardy tamaqtandyryńyzdar. Starshınalaryn shaqyryp alyp, kereginiń bárin berińizder... Telefon zyń ete qaldy.
- Kúnine san qıly sheshim qabyldap júrgen siz be, joldas Momyshuly?
- Sheshimdi ózgerteıin dep ózgertken joqpyn, jaǵdaı solaı boldy, joldas general. Nemis Kaprovty ókshelep qýmaı, toqtap qaldy. Shebin aýystyryp, kúshin jınaqtap jatyr. Bizdiń qarap otyrǵanymyz jón bolar ma?
- Sizge bul oıdy salǵan Georgıı Fedorovıch - aý!
- Iá, joldas general, ol kisi biraz maǵan keńes berdi.
- Eger Kýrganov ekeýińizdiń oılaǵanyńyzdaı bolsa maquldaımyn.
- Qup, joldas general! Biz jaýapkermiz.
- Jaraıdy! Men sizderge biraz járdemdesermin, aspannan da kómektesýdi suraıyn. Al, siz joldas Momyshuly, tym qyzyl tumsyqqa deıin salynyp júrmeńiz. Generaldyń sońǵy sózi maǵan qatty batty. Gorıýnydaǵy jurttyń jartysynan kóbin ornynan qozǵap, ilgeri jiberip qoıǵanymdy asa oılanyp istelgen sharýa demese kerek. Ashyp aıtpasa da jaqtyrmaı qaldy-aý deımin. «Oılaǵandaryńdaı bolsa... maquldaımyn degeni ne degeni. Adamdar barar jerine baryp qoıdy, bekindi, endi qaıta qaıyryp áýrelemeıin» degeni bolý kerek. Ásil oılar ıyǵyma bir tonna júk artyp qoıǵandaı zildeı basyp, qatty qapalandyrdy. Qasymda da eshkim joq. Jalǵyzbyn. Óz ashýyma ózim býlyǵyp, qusalanyp otyrmyn. Buryn osyndaı ári-sári kezinde joldastardyń bireýi bolmasa bireýi medeý bop kórinetin. Ásirese, polktyń saıası nusqaýshysy Fedor Dmıtrıevıch Tolstýnov óz aldyna bir tóbe edi. Alataýdy jaılaǵan, qyrǵyz eliniń arasynda ósken orys jigiti. Keıde ekeýmiz qyrǵyzsha sóılesip, qaljyńdasyp, tipti urysyp ta qalatyn edik. Jibekten jumsaq baısaldy minez jaýyngerlerge de unaıtyn. Bııazy, aqylshy, tipti qysyltaıań kezde qatar tura qalyp birge oq atatyn. Batalondaǵy keıbir aqaýly ister jóninde menimen áńgimeleskende qorqytpaı-aq, úrkitpeı-aq, aqyryn, shynaıy joldastaı sóılesetin. Sózderi ylǵı «siz qalaı oılaısyz, joldas kombat» dep kelýshi edi. Eger áldekim kımelep, jol-jónekeı qosanjarlap, bolmasa «kombat aıtty ǵoı, saǵan ne joq? Kombattyń buıryǵyn buljytpaı oryndaýǵa mindettimiz» dep turatyn... Mine, sondaı dosty kórmegeli jarty aıdan asty. Dál qazir kerek bop otyrǵanyn kórdiń be. Amal ne, joq qasymda, joq bul mańda... Óstip oı uıyǵyna belshemnen kirip otyrǵanymda Rahımov jetip keldi. Ornymnan qalaı ushyp turǵanymdy da bilmeımin.
- Habı, general ne dedi? - deppin.
- Ózińizben sóılesti ǵoı, joldas kombat! - dep planshetin jaılap asha bastady ol.
- Saǵan ne dedi? Rahımov kartany stol ústine qoıdy da:
- Sizge urysty, joldas kombat! Negizgi pozıtsııany jalańashtap ilgeri ketip qalǵansyzdar dedi. Bárin búldirgen álgi podpolkovnık Kýrganov osy...
- Ol sonda baryp qalyp pa?
- Menen buryn barypty. General onyń da kókesin kózine kórsetken bolý kerek. Meniń kózimshe: «Georgıı Fedorovıch, siz de batalon úshin jaýap beresiz» dedi. Generaldyń bul sózi meniń shymbaıyma qatty batty, joldas kombat. Taǵat taýyp tura almadym: «Ólsek te, joldas general, tapsyrmany oryndaımyz» dep laq etkizgenim bar emes pe. «Ólmeý kerek, tapsyrmany oryndaý kerek, az shyǵynmen kúshti saqtaý kerek, aldymyzda áli talaı asýlar bar» dedi general. Sodan keıin shemaǵa qarap turdy da, «is júzinde qalaı bolatynyn kim bilsin, jalpy oılaryń jaman emes eken» dep jumsara sóıledi. Sonymen sizdiń sheshim maquldandy. Endi sony oryndaý kerek. Maquldanýy maquldandy ǵoı. Biraq jaý qalaı qarar eken oǵan.
DABYL
Kenetten jer solqyldap, gúrsildegen daýys estildi. Aınala kúńirenip ketti. Biz otyrǵan aǵash úıdiń sylaqtary túsip, bosaǵalary syqyrlaı bastady, terezeniń kózderi syńǵyr etip synyp jatyr.
- Bul ne, Habıbýlla?
- Bombalap jatyr ǵoı, joldas kombat. Syrtqa shyqtyq. Nemis samoletteriniń gúrili estiledi. Qanattary kún sáýlesine shaǵylysyp, tizilip ushyp barady. Orala burylyp alyp quldılaı jóneledi de, oq tógedi, bomba astyńǵy jaqtan túıeniń qumalaǵyndaı ytqyp túsip jatyr. Jarylady da, tóńiregine ot búrkip, shyńqyldap, gúrsildep qulaq tundyrady. Bir kezde Shıshkıno mańyndaǵy orman ústinen úshten toptalyp ıstrebıtelder ytqyp - ytqyp shyǵa keldi.
- Bizdiki!!!
- Jigitter, bizdiń qyrandar!
- Salyńdar oırandy, suńqarlarym! - degen qýanyshty daýystar ordan da, úıden de estiledi. Bizdiń ıstrebıtelder ormannan zymyrap shyǵyp kókke tik órlep kóterildi. Dushpan bombardırovşıkteriniń ústinen qonjııa shúıilip kep oq tókti. Bombardırovşık ár qolbaqtan sasyp jan-jaqqa tym-tyraqaı qashty. Bombalardy betaldy tastap barady. Bizdiń ıstrebıtelder úırek qýǵan tuıǵyndaı sońynan qalar emes. Bir bombardırovşık qalbalaqtap baryp, bir jaǵyna qaraı aýdy da, sol qanatyn astyna ala qısaıa quldılaı jóneldi de, áp-sátte tumsyǵymen jer qaýyp tońqalaı qulady. Qoıý qara tútin aspanǵa býdaqtala kóterildi. Taǵy samoletterdiń gúrili estildi. Dos pa, dushpan ba dep kúmándana moınymyzdy sozyp aspanǵa qarasaq ózimizdiń bombardırovşıkter eken. Olar úsh-úshten, alty-altydan toptanyp Shıshkıno, Matrenıno, biz turǵan orynynyń ústinen ushyp ótip barady. Rojdestvenskoe, ıAdrovo men Dýbosekovoǵa jetkende quıyla dáldep gúrsildetip bomba tastaı bastady. Tastap-tastap ońtústik shyǵys jaqqa qaraı aspandy súze órleı ushyp, taıyp berdi. Bombardırovşıkterdiń sońynan oq sebelep shtýrmovıkter ótti... Osynyń bári 3-4 mınýttyń ishinde bolǵan oqıǵa.
- Jaý at jalyn tartqansha aldyn ala bir myljalap alaıyq degen eken ǵoı, - dedi sabyrly Rahımov.
- Aınalyp keteıinder, óshimizdi bir aldy-aý! Birer saǵat «Turymtaı tusymen, balapan basymen» bolar, - dedi Bozjanov. Eki kózimiz tórt bolyp birneshe saǵat boıy jaý qımylyn kútýdemiz.
- Bizge de kezek kelgen shyǵar, joldas aǵa leıtenant, - dedi podpolkovnık Kýrganov attan túse berip... Aýzyn jıǵansha bolǵan joq, dál osy sózdi kútip turǵandaı alystan artıllerııa gúrsildep zikir saldy. Aspanda myń albasty qosylyp bozdaǵandaı snarıadtar ysqyryp, zýyldap, yńyldap jaqyndap keledi. Biz sekirip-sekirip transheıaǵa túsip buǵa qaldyq. Jan-jaq gúrsildep, tarsyldap, yń-jyń boldy da ketti. Jer solqyldap, kókke qoıý qara quıyńdar kóterildi. Ústimizden qar aralas tońǵan kesek atqylap, topyraq borap bas kóterter emes.
- Dál soǵýyn kórdiń be ımansyzdardyń, - dep Kýrganov ornynan turyp ústin qaǵa bastap edi, ordyń erneýine taıaý jerge túsip, jarylǵan snarıadtyń aýa ekpini ony qalpaqtaı ushyrdy.
- Jaý dál kózdep atyp jatqan joq, qur jobalap uryp tur. Mynaý sol qańǵyǵan snarıadtardyń bir jolǵy dúrkini bolý kerek, - dep qaıta turyp ústin qaqty da, - dál kózdeıtindeı bul mańǵa olardyń barlaýshylary jete alǵan joq, - dedi podpolkovnık. «Bir jolǵy qańǵyp kelgen oǵy mynaý bolsa, taǵy bes dúrkin qańǵyp osylaı tómpeshtese buǵatyn adam qalmas» dep aıta jazdadym da, podpolkovnıktiń tik minezinen seskenip ún qatpadym. Talaı úıler shytyrlaı janyp, órtenip jatyr. Kóshemen júrip kele jatyrmyz. Borısov bir top adammen snarıad túsken úılerdegi órtti sóndirýge kiristi.
- Jaraqattanǵandar kóp pe? - dep suradym men.
- Tórt adam jeńil jaraqattanypty.
- Myna shuńqyrlardy qazyp alǵanymyz abyroı bopty. Bas saýǵalar panaǵa jarap tur. Qystaq turǵyndaryn kóshirip jibergenimiz mundaı jaqsy bolar ma, - dedi Rahımov.
- Al, men zeńbirekterdiń qasyna baraıyn. Bizdiń baqylaýshylar jańaǵy oq qusqan mańdy baıqap qalǵan bolsa ondaǵy batareıalardyń únin óshirý kerek shyǵar, - dep Kýrganov bizdiń qasymyzdan ketti.
...Jaý shabýylǵa shyqty. Bizdiń jigitter oq nóserimen olardy qarsy aldy. Orman ishi bytyrlap atylǵan myltyq, bezildegen pýlemet únimen kúńirenip ketti. Qaraqurym bop lap qoıǵan nemisterdi jan-jaqtan búrip ákep, jer qushtyrdy da, bizdiń áskerler ekinshi shepke shegindi. Bas kótere almaı qalǵan nemisterdiń jaıaý áskerlerin bir rota tankter qýyp jetti de, bizdi myljalap ura bastady, shydatpaı, astań-kesteńimizdi shyǵaryp barady. Oq búrkip kele jatqan túsi sýyq bolat tankterdi kórgende «qap, esh bolmasa eki-úsh zeńbirekti aldyǵa qoıdyrmaǵan ekenmin» dep barmaǵymdy tistedim. Nemister kúni buryn ázirlengen tosqaýyl men mına kómilgen alańǵa kelip tireldi. Aıaǵyna tusaý túskendeı kibirtiktep jyljı almaı qaldy. Dál astynan mına jarylǵan eki tank ońqalasa shońqıyp turyp qaldy. Jaıaýlar tyrmysyp-tyrbanyp alǵa umtylady. Osy sát Kýrganovtyń on shaqty zeńbirekteri dybys shyǵardy. Dál urdy. Jaý múlde kidirip qaldy. Biraq urys áli tynar emes. Óleksesin súıretip umtylǵan jaý eki shepti basyp ótti, bizdiń artymyzda bir-aq shep bar. Podpolkovnık Kýrganov atysty údetip, nemister taǵy da jer qapqan sátte:
- Jaý es jıǵansha Gorıýny men Matrenınoǵa qaraı tezdep sheginińder, - degen buıryq berdim...
Sheginip, eki tosqaýyl shebin qaldyrdyq. Odan keıingi ný ormannan da ótý ońaı emes, biraz kedergi bolýǵa jaraıdy. Saperler joldyń ormannan shyǵa beristegi eki jıegine eki úlken fýgas kómip ketti. Janyna snarıad, mına tússe boldy, bitip jatyr. Jaýǵa kedergi bolar degen ekinshi medetimiz sol eki fýgas. Dushpan jýyr mańda boıyn jııa almady. Dińkesi quryp, óksheleı qýýǵa dármeni bolmaı qaldy-aý deımin. Bizdiń adamdar sol betimen Gorıýny men Matrenınoǵa kelip bekindi. Gorıýnyǵa kelsem shtabta Tolstýnov pen Rahımov shaı iship otyr eken.
- Fedor Dmıtrıevıch, sizdi de kóretin kún bolady eken ǵoı. Biraq toı tarqaǵanda kelgenińizge jol bolsyn,-dedim. Tolstýnov shyrt ete qaldy:
- Joldas kombat, siz osy keketip sóıleýińizdi qashan qoıasyz?
- Sizdi general telefonǵa shaqyrady. Men kórshi bólmege kettim.
- Siz oryn almastyrýǵa kiristi deı me?
- Iá, joldas general!
- Túgel sheginip úlgere alar ma ekensińder?
- Úlgerdik, joldas general. Aldymyzda eki tosqaýyl bar. Kýrganov aıanyp jatqan joq. Bekinip te úlgeremiz.
- Onda, durys eken. Tolstýnov sizde me?
- Osynda, jańa ekeýmiz tiktesip qaldyq.
- Oqasy joq, renjimeseńder bolǵany. Ol sizge óte qajyp bardy. Shyrt ete qalǵany da sondyqtan bolar. Sizge ol biraz jaılardy aıtyp berer. Qajyǵa kelgen adamdy orynsyz keketkenime ózimnen-ózim uıalyp kele jatyr edim, Tolstýnov jymıyp aldymnan shyqty.
- Kel, jóndep amandasaıyq, Baýyrjan, - dedi. Kináli keıippen:
- Amansyń ba, Fedıa, - dep oǵan qolymdy berdim. Tolstýnov meni jalpy jaǵdaımen tanystyryp, generaldyń tapsyrmalaryn aıtty. Dushpannyń salmaǵy bizdiń sol jaqtaǵy kórshide. Elınniń polki qıyn jaǵdaıda qaldy. Jaý ony qaq jaryp ótip, tý syrtynan shyǵyp ketken, shtabqa kep tıisti. Komandır adamdarynan adasyp qalypty, shtab bastyǵy aýyr jaraly, toz - toz bolǵan áskerlerdi polk komıssary áreń jınap, túndeletip otyryp dıvızııanyń negizgi kúshine ákep qosty.
- Qatty sharshap, uıqydan qaljyraǵan adam mas kisishe teńselip, aıaǵyn basa almaıdy eken. Tıtteı aıaldasaq boldy, jaýyngerlerdiń jartysynan kóbi otyrǵan jerlerinde «qor etip» uıyqtap ketedi. Birin oıatyp, ekinshisine barǵanyńda, alǵashqy oıatqanyń qaıtadan uıyqtap qalady. Ábden tıtyqtadyq. Qozǵalta almasyna kózi jetken komıssar komandırler men saıası jetekshilerdi shaqyryp aldy da:
- Jigitter, qarmen bet-aýyzdaryńdy ysqylap jiberińdershi, - dedi. Biz onyń aıtqanyn istedik.
- Al endi boılaryń sergip, uıqylaryń sál de bolsa ashylǵan bolar. Men ózim de kesheli-berli sóıtip kele jatyrmyn. Jerge otyrmańdar. Otyrsańdar boılaryń aýyrlap, uıqy basady. Sóıtip turǵannyń ózinde jaýyngerlerdiń kóbi uıyqtap qaldy. «Bolmaıdy eken, biraz demalsyn, saq bolyńdar» dep taratty. Komıssar ekeýmiz jýsap jatqan qoldy eki-úsh ret aralap shyqtyq. Sýyqqa qaramastan otyrǵan-otyrǵan jerimde búk túsip uıyqtap jatyr. Bir jarym saǵattaı ýaqyt ótken soń bireýleri qozǵalyp, bireýleri tońǵan qolyn jeńine tyǵyp, bireýleri etegimen tizesin búrkep tirile bastaıyn dedi. «Jan kire bastady. Endi bulardy oıatýǵa bolady» dep buıyrdy komıssar. Tań ata Shıshkınoǵa kelip, óz tobymyzǵa qosyldyq. Al, endi generaldyń aıtqany «erteń shydap bersin, ásirese, tas joldyń boıyndaǵy Gorıýnyny qoldan shyǵarmaı myqty ustasyn» dedi. Osy kezde Rahımov keldi.
- Jurt oryn-ornyna jaıǵasyp, bekine bastady dep baıandady.
- Kaprovshylardy podpolkovnık Kýrganovtyń qaramaǵyna jiberińiz!.. Biraz demalsyn. Eger nemis bizdi tyqsyra qalǵandaı bolsa artıllerııalyq pozıtsııany qorǵaıtyn bolady. Qarańǵy túsisimen artıllerıstermen birge ketedi. Áńgimege Tolstýnov aralasty.
- General olardy dereý qaıyrý kerek dep buıyryp edi ǵoı! - dedi ol.
- Meniń oıymdy uqpaı tursyń ǵoı, nemister bizge óte jaqyn, eger avtomattylardyń bir rotasy tý syrtymyzǵa shyǵa qalsa artıllerısterdi byt-shyt qylmaı ma?
- Iá, solaıy solaı-aý, - dep kelise ketti Tolstýnov. Rahımov meniń sheshimimdi quptaǵandaı boldy da:
- Men olardy ózim ertip baraıyn, joldas kombat, - dep shyǵyp ketti. Kýrganov telefon soqty.
- Siz kaprovshylardy shynymen maǵan bergeli otyrsyz ba?
- Iá, shynymen, joldas podpolkovnık. Eger áldeqandaı jaǵdaı bop, jaý artymyzǵa shyǵa qalsa, sizdi qorǵaýǵa meniń mursham kelmeıdi.
- Raqmet, dostym, men sizdi uǵyp turmyn. Meniń baqylaýshylarym rota, vzvod komandırlerimen birlese otyryp, jaý jaqty torýda. Qaı jerge oq atýdy, qaı jerge neniń qajet ekenin birinen soń biri habarlap tur. Qysylmańdar. Ivan Vasılevıch taǵy da «qııarlar» jiberipti. Podpolkovnık Kýrganov polk komandırleriniń ishindegi eń bir jınaqy, ádil de qatal, tabandy komandır edi. Biz kishi ofıtserler odan seskenetinbiz. Biraq, ádildigi úshin syılaıtyn da edik. Onyń «raqmet, dostym» degen sózin estigende, shynyn aıtaıyn tóbem kókke jetkendeı bolyp qaldym. Ásirese, onyń «qysylmańdar» degen sózi úlken medeý boldy.
- «Qııar» keldi, «qııarlar» bolady, - dep men trýbkany kezekshi telefonıske berip jatyp aıqaılap jiberippin. Bozjanov pen Tolstýnov «muny birdeńe uryp ketti me» degendeı maǵan tańdana qarady.
- Qaıdaǵy «qııarlar», neǵylǵan «qııar», joldas kombat?
- Ivan Vasılevıch jiberipti.
- Ivan Vasılevıch jiberipti deıdi, qaı Ivan Vasılevıch?
-General Panfılov bizge kóptegen snarıadtar jiberipti, sony aıtyp turmyn. Endi Gorıýny aldyna ot shashyp, tosqaýyldaımyz. Endi tumsyǵyn suǵyp kórsin. Ań-tań bolyp turǵan Bozjanovqa:
- Dereý maǵan Tankovty, Rahımovty, Stepanovty shaqyryp kel, - dedim....Tolstýnov leıtenant Tankovty jetik bilmeıtin edi. Bir sózimde ony «astanalyq leıtenant» dep ataǵanym bar-dy. Men Tolstýnovka Tankov týraly qysqa ǵana aıttym. Búgin urys shebinde onymen qalaı tanysqanymyz da baıandaldy. Urys shebindegi Tankovtyń bul kúni kórsetken qaıratyn aıtpaýǵa dátim shydamady. ...Rahımov, Tankov, Stepanov jáne Borısov keldi. - Stepanov! Dereý ózińdegi jáne artıllerısterdegi baılanys jabdyǵyn tekser. Barlyq baqylaý pýnktterimen baılanys jasa!
- Oryndaýǵa ázirmin, joldas kombat!
- Baryńyz, iske kirisińiz!
- Borısov, sizde kólik qansha?
- Jıyrma, joldas kombat.
- On arbaǵa jaqsy attardy jek te, ústine shóp, saban sal. Jaralylardy alyp ketýge daıyn tursyn.
- Qup bolady, joldas kombat, bári de oryndalady.
-- Baryńyz, oryndańyz!
- Leıtenant Tankov! Basqa ofıtserler sııaqty ol da qarsy aldymda tip-tike turyp qaldy.
- Sizdiń rotańyz Gorıýnydaǵy garnızonnyń negizgi kúshi. Gorıýny úshin eń aldymen siz jaýap beresiz. Biz sizge bóget jasamaımyz. Shtab temir jol býdkasyna qaraı kóshedi. Meniń baqylaý pýnktim ornynda qalady. Sizdiń barlyq baqylaý pýnktterińizge artıllerısterdiń baqylaýshylary kelip qosylady. Aqyldasyp, qaı jerge zeńbirek oǵyn atý kerektigin podpolkovnık Kýrganovqa meńzep otyryńdar. Qarańǵy túskenshe snarıadtar jetkilikti. Gorıýnynyń tóńiregindegi barlyq kúshti sizdiń qaramaǵyńyzǵa baǵyndyrdym. Imenbeı, jaltaqtamaı myqty komandırshe basqaryp, qımyl jasańyz.
- Qup bolady, joldas kombat! dep jaýap qatyp, Tankov bir kúmiljip turyp: - Tek sizden keńes surap otyrýǵa ruqsat etińiz, - dedi.
- Aqyldan da, zekirýden de kende bolmassyz, joldas leıtenant, - dep men úshin Tolstýnov kúle jaýap berdi. Tankov ketti. Oǵan ilese Bozjanov ta shyqty. Muny kórip qalǵan Tolstýnov:
- Shydaı almady bilem, birinshi aqylshynyń ózi ketti ǵoı, - dedi. Osy sátte Kýrganov óziniń barlyq zeńbirekterinen nemisti atqylaı bastaǵan edi, al nemister Gorıýnyny tómpeshtep jatyr.
- Bul neniń sharapaty bolar eken?
- Artıllerııanyń ádettegi áni ǵoı, - dep jaýap berdi sabyrly Rahımov. - Attanys aldynda aıylyn tartyp jatqan bolar. Biz turǵan úıge taqaý kelip birneshe snarıadtar jaryldy. Jer silkinip, úı tóbesinen sylaqtar túsip jatyr.
- Ońaı jaý kórinbeıdi. Mynasy oıynshyq emes qoı, - dep Tolstýnov úıdiń tóbesine qarady.
- Qudaıdyń salǵanyn kórermiz.
- Odan keıin úsheýmiz kartadan NZO jáne IZO ýchaskelerin belgiledik. Rahımov bizdiń oıymyzdy aıtýǵa Kýrganovqa ketti. Biz Tolstýnov ekeýmiz kóshege shyqtyq. Úıler birinen soń biri janyp jatyr. Janǵan úıdiń bárindegi órtti sóndiremiz dep Borısov jáne birneshe jaýyngerler alasuryp júgirip júr.
- Borısov! Ketińder, bul aradan, - degenimde, ol janyp jatqan úılerdi qolymen kórsetip, «mynalardy qaıtemiz» degendeı ańyraıyp turyp qaldy. - Jana bersin! Ketińder, dereý bul aradan. Báriń de ormanǵa baryńdar. Olar ormanǵa qaraı jóneldi. Biz baqylaý pýnktine bara jatyrmyz.
- Turǵyn halyqty aldyn ala kóshirip jibergenimiz jaqsy boldy-aý, - dedi Tolstýnov.
ARTILLERIıA LEITEINANTY
Biz baqylaý pýnktinde, selonyń eń shetindegi tóbeshiktiń ústinde turmyz. Zor deneli bireý qorbańdap okoptyń ishinde dúrbimen aldyńǵy jaqty dámil-dámil sholady. Malaqaıy jelkesine túsip ketipti. Ústindegi shıneli qojalaq-qojalaq. Zor denesi osy bir apatty soǵysqa yryq bere qoımaıtyn sııaqty bop kórinedi. Onyń qasynda qysyq kózdi bireý jerge jabysyp, telefonmen birdeńeni byldyrlap aıtyp jatyr. Iıa qyrǵyz, ııa qazaq, ekeýiniń bireýi. Kúńirengen soǵys dúbiriniń ústinde daýsy emis-emis qulaǵyńa keledi. Orystyń sózin ortasynan opyryp soǵyp jatyr.
- Ognebaıa!... Poprablaı prısel... ýroben... nol, nol dbanasat... Shto?.. ogon... zashem boltaesh, tebıa moı peredaet prıkaz, ıa komandý daesh leıtenanta Andreep... Ný, shto vypolnaı pojalýsta...
Leıtenant Andreevti men burynnan, Volokolamskidegi urystardan bilýshi edim. Onda Andreev Kýrganovtyń artıllerııa polkyndaǵy 6-batareıany basqardy. Úsh kún udaıy bizdiń batalondy súıemelep turdy. Óte adal, saýatty, batyl ofıtser. Podpolkovnık Kýrganovtyń ony munda baqylaý pýnktine nege jibergeni de túsinikti endi maǵan. Shyn máninde Andreev qazir búkil bir dıvızıonǵa jón siltep otyr. Dıvızıonnyı oǵynyń qalaı túskenin baıqaı qoıyp, dereý dál nysanany túzetti. Oqýshylardyń esine sala ketetin bir nárse: artıllerııada «atýshy» dep zeńbirekterdi atyp turǵandardy aıtpaıdy, olarǵa baqylaý pýnktinen eseppen jón siltep, basqaryp otyrǵan ofıtserdi «atýshy» dep ataıdy.
- Andreev! Siz osyndamysyz, - dedim men. Ol etereotrýbanyń okýlıarynan kózin ala berip, bizge qarap, «bular qaıdan kep qaldy» degendeı tańdanyp únsiz jymıdy.
-- Sálemetsiz be, joldas aǵa leıtenant. Ne aıtasyz?
-- Ormandy túgel, ondaǵy jaý shoǵyryn tym-tyraqaı taramdap taratyńyz.
-Qup bolady, joldas kombat! Andreev telefon trýbkasyn ózi alyp komanda bere bastady. Atys uıalary! Burynǵy belgilerdi jazyp alyńdar... Endi shrapnelmen prıtsel-Ýroven... Trýbka... Atyńdar! Ormannyts ústinen naıza boıy bıikke burq etken bir shúıke shýdadaı bult kórindi, bul jarylǵan shrapneldiń tútini edi. Andreev prıtseldi keıin tartyp, trýbkany qosty. Shrapnel týra orman ústin qusha jaryldy.
- Tym tómendeý, - dep Tolstýnov kúńk etti. Andreev trýbkany keıin tartty, bıik qaraǵaıdyń qus qanatyn qaǵyp ushar basynan tútin burq ete qaldy.
- Taǵy da tómendeý boldy, - dedi Andreev.
- Durys! - dedim men oǵan, - solaı atyńyz. Orman janyn qara tútin qaptady. Jarylǵan shrapnelder jaý ústine qorǵasynnan eselep-eselep «burshaq» búrikkendeı nóserletti. Orman ishinde shabýylǵa daıyndalyp, toptanǵan fashıster bet-betimen baspana izdep ydyraǵan bolar... Kenet gúrs etip jarylǵan qatty daýys estildi de, orman sheti lap ete túsip, joldyń orman jıeginen shyǵa berisin qap-qara tútin qaptady. -
- Bul ne? - dep surady menen Tolstýnov.
- Bizdiń fýgas qoı, - dedi bireý. Men jalt qarasam, artymda Stepanov tur. - Sen ne ǵyp júrsiń munda?
- Baılanysty baıqap júrmin, joldas kombat, - dedi ol baıaǵy uıalshaqtyǵymen, - shtabty býdkanyń janyndaǵy úıge kóshirdik. Podpolkovnık pen Rahımov generalmen sóılesti.
- Bul arada ne bolyp jatqanyn kórdiń be?
- Nege kórmeıin, meniń munda turǵanyma 15 mınýttaı boldy. Kenet bizdiń jaq atysty qoıa qoıdy.
- Andreev, ne bop qaldy?
- Podpolkovnık endigi oqty tek buıryq bolǵan kezde ǵana jumsańdar, - dedi.
- Bizdiń atymyzdan podpolkovnıkke de jáne qaharman artıllerısterge de alǵys aıtyńyz, - dedi onyń sózin bólip Tolstýnov.
- Súıemeldeý osyndaı-aq bolar, - dedi ol maǵan qarap. Stepanovty jaǵdaıdyń bárin podpolkovnıkke baıanda dep keıin jiberdim de, Rahımovqa alǵa barlaýshylar jiberýge buıryq berdim. Osy kezde Tolstýnov:
- Al, kombat, men jigitterge kettim, hal-jaılary qalaı eken bileıin, - dedi de Tankovterge qarap bet aldy. Orman ústindegi tútin birte-birte ydyraı bastady. Ormannyń shet jaǵy alba-julba, synyp, qırap qapty. Sınchenko eki kotelokty toltyryp, et qosyp pisirgen botqa jáne jarty býhanka nan alyp keldi. Transheıanyń edenine gazet «dastarqan» tósep, nandy týraı bastady.
- Álgi kisiler qaıda? - dep surady ol.
- Álgiń kim?
- Aǵa polıtrýk pen leıtenant Stepanovty aıtam. Men ol kisilerdiń de sybaǵalaryn ákelip edim.
- Olar ketip qaldy, sol jaqtan tamaqtanar. Bir kotelogiń men nanyńnyń kóbiregin baılanysshylarǵa, qalǵanyn leıtenant Andreev ekeýmizge bergin. - O ne degenińiz, joldas aǵa leıtenant, tamaqtana berińiz ózińiz, bizge qazir ákeler, - dedi Andreev.
- Kelińiz, buıyrǵannan bas tartpańyz.
- Bolmas endi, - dedi de Andreev «dastarqan» basyna keldi. Qazaqsha maldas qurmaq bolyp edi, zor denesi men kelideı aıaqtary ıkemge kelmedi. Oǵan qasyq usynǵan Sınchenko (ol qazaq bolyp ketken ýkraınets edi) myrs etip kúlip jiberdi. Andreev ashýlanǵan joq, qaıta kúle sóıledi de:
- Joldas aǵa leıtenant, men tipti maldas quryp otyra alatyn emespin, tizerlep otyrýǵa ruqsat etińiz. Sóıtti de transheıanyń búkil bir keneresin ysyryp jiberetindeı jantaıa baryp, óńkıe tizerlep otyrdy. Dál osy kezde saqalyn ósirip, shashyn ótken ǵasyrdaǵy sharýalardyń shashyndaı etip qoısa, ústine qyzyl kóılek, aıaǵyna jókeden toqyǵan shapata kıgizse, Týrgenevtiń ataqty «Mýmýyndaǵy» týra Gerasımdeı bolar edi-aý» dep oıladym.
- Bizdiń «as úıimiz» tarlaý boldy, ózińizge qalaı otyrý yńǵaıly bolsa, solaı otyra berińiz, dedim men Andreevke. Keń jaýyryndy Andreevtiń artynda turǵan Sınchenko flıagty nusqap, «100 gramm» quıyp jibersem qaıtedi dep ym qaqty. Ruqsat alǵannan keıin Nıkolaı Mıtrofanovıch qyrly stakanyn alyp, úrlep jiberdi de, ishin bet oramalymen súrtti, flıagadan stakannyı, jartysyna keltire quıdy da, «taǵy quıaıyn ba» degendeı maǵan qarady. Men oǵan Kırsanovsha «shúpildete quı» dedim. Nıkolaı stakandy toltyryp, endi «azǵan taı-aq qaldy» degendeı flıagynyń túbin kórsetti. Men Nıkolaıdyń bul ymyn ańǵarmaǵandaı otyra berdim. Araqty eshýaqytta jurttan buryn kótermeıtinimdi biletin Nıkolaı stakandy aldymen Andreevke usyndy. Andreev qıpalaqtap, stakandy ustaǵan boıy maǵan usyndy.
- Eń aldymen Siz ishińiz, Andreev, meniń sybaǵam onda bar kórinedi ǵoı.
- Ózińizdiń ruqsatyńyzben, sizdiń densaýlyǵyńyz úshin, joldas aǵa leıtenant! - dep Andreev stakandy bir-aq tóńkerdi de, qaıtadan Nıkolaıǵa berdi. Al, Nıkolaı bolsa tamaq ústinde ótken-ketkendi aıtyp otyr. Óziniń jaralylarǵa qalaı kómekteskeni týraly áńgime aıtty. Ásirese, qart feldsher Kıreevtiń eńbegine, jaralylarǵa degen meıirbandylyǵyna qatty súısinip otyr, medsanbattan eki mashına kelip, aýyr jaralylardy áketpekshi bolady, ol mashınalardyń bireýi júk mashınasy, oǵan leıtenant Borısov qalyń ǵyp shóp tósegenshe eshkimdi otyrǵyzbaǵanyn sóz etip bolyp:
- Álgi mashınanyń shoferi bir esersoq jigit eken, - dedi.
- Dál toıǵa kelgen adamsha ústi burqyrap ıissý sasıdy, kıgeni jańa kombınezon. Bórkin shekesine qoqyraıta kıip: «Men asyǵyspyn, jaralylardy tezirek tıeńder» dep taqyrańdap bolmaıdy. Leıtenant Borısov «tura turyńyz, jaralylardyń jarasyn tańyp, jınap keıbireýlerin kóterip ákelý kerek», - dep jaı-japsardy túsindirse, ol endeshe ketip qalam degendi shyǵardy. «Men sizge buıyryp turmyn» dedi onyń qylyǵyna shydamy taýsylǵan leıtenant. Álgi «meniń óz komandırim bar» dep dúrse qoıa berdi. Jaralylardy ábden jınap bolǵan soń, álgi shofer «bul otqa qaýipti» dep mashınaǵa shóp salǵyzbaı qoıdy. «Sen otyn emes, adam alyp bara jatyrsyń toı» dep túsindirsek: «Maǵan otyn ne, adam ne, báribir» degeni. Osy kezde leıtenant shoferdi jaqtan salyp kep jiberdi.
- Borısov shoferdi urdy ma? - dedim men tańyrqap.
- Iıa, leıtenant Borısov álgi qýdy perip-perip jiberdi. Kim bolsa da ol jerde sóıter edi. Ondaıǵa sol kerek.
- Men ony ol jerde atyp tastar etim, - dedi Andreev gújildep.
- Shofer leıtenantqa tura umtylǵany bar ma! Betsizin kórdiń be ońbaǵannyń. Kýrbatov degen serjant ekeýmiz álgi qýdy tyrp etkizbeı judyryqtyń astyna aldyq-aý. Kýrbatov buryn júk tasýshy bolyp istegen deneli jigit qoı, tańqaldyrmady. Dalmandardyń on shaqtysyn birdeı ıleýge onyń shamasy keledi.
- Dalman degeniń kim?
- Álgi shoferdiń famılııasy Dalman eken, biz onyń áskerı kitapshasyn tartyp aldyq.
- Ózi orys pa? - dep surady Andreev.
- Árıne orys, joldas leıtenant.
- Sonan soń?
- Kýrbatovtan góri men ony az urdym. Kýrbatov jerge salyp qoıyp turyp soqty, biraq ol da «saý sıyrdyń boǵy emes eken», sytylyp bir jaǵymyzdan shyǵyp ketti de, meni jaqtan salyp qap edi, tórt aıaǵym kókke kóterilip sereń ete tústim.
- Baıqaımyn, óziń bir bar syry syrtyna shyǵyp turatyn adal jigit ekensiń, - dep Andreev ishek-silesi qatyp kúldi.
- Endi qaıteıin, joldas leıtenant, bolǵan istiń jaıy solaı ózi. Jasyryp-jabatyn...
- Sonan soń ne boldy, - dedim men Nıkolaıdyń sózin bólip.
- Sonan soń ol Kýrbatovqa shap berdi. Kýrbatov uıǵyrlarsha ony baspen ıek astynan uryp, tizesimen ishten tepti de qulatty. Dalman esinen tanyp sileıdi de qaldy. Feldsher oǵan dári ıisketip, esin jıǵyzdy. Shofer esin jıǵansha jaralylar tóselgen shóptiń ústine tıelip te boldy. Leıtenant Borısov Kýrbatovtyń vıntovkasyn ózi alyp, oǵan óziniń naganyn berdi de, ony shoferdiń qasyna otyrǵyzyp:
- Myna mashınamen baryńyz. Bul ońbaǵanǵa senýge bolmaıdy. Eger bul jolda qıqańdaıtyn bolsa tabanda atyp tasta! Medsanbatqa barǵanda ony komandırine jetektep baryp, bolǵan jaǵdaıdyń bárin baıandadyq. Qaıtadan tez oralyńyzdar, - dedi. Sodan keıin baryp ol meni ashanaǵa ertip kelip, tamaq berýge sizderge jiberdi... dep Sınchenko óziniń áńgimesiniń sońyn aıaqtady. Ánsheıinde jup-jýas Borısov ońbaǵan shoferdi urǵan. Kýrbatovqa eger qıqańdaıtyn bolsa, Dalmandy atyp tasta dep buıryq bergen. Shynyn aıtsam, Sınchenkonyń áńgimesine senerimdi de, senbesimdi de bilmeı ań-tań boldym. «Shynynda myna Dalmannyń qylyǵy bizdiń adamdarǵa uqsamaıdy ǵoı» degen oıǵa qaldym. «Dastarqandy» jıyp jatyp, Sınchenko:
- Keshki asty osynda ákeleıin be, joq úıden ishesiz be? (Sınchenkonyń úı dep otyrǵany urys sál tolastaı qalǵan kezde bas qosa qoıatyn komanda pýnkti).
- Úıde ishemin, bar, endigári tóbelesýshi bolmaǵyn.
- Eger álgindeı sumpaıy kezdesse de me?..
- Bar dedim ǵoı men saǵan. Sınchenko qalbalaqtap asyǵa jóneldi.
- Joldas aǵa leıtenant, ózimizdiń adamdardyń tóbeleskeni, árıne, jaqsylyq emes, - dedi Andreev únsizdikti buzyp. - Biraq jańaǵy sııaqty qýlarǵa basqa ne amal bar. Andreev óziniń úlken suq saýsaǵyn shoshaıtyp, kúrsindi. Men de úndemedim.
- Bizdiń podpolkovnıktiń búgin qoly ashyqtaý boldy, - dedi ol endi basqa áńgimege aýysyp. - Burynǵy podpolkovnıkke uqsamaıdy. Bosqa atylǵan árbir snarıad úshin bizdiń ákemizdi tanytýshy edi. Al, búgin aǵyl-tegil bolypty da qalypty ózi. Oı, qatal-aý ózi, qatal-aý! Biraq isine myǵym kisi. Oǵan tıtteı ótirik aıta almaısyń, tapjyldyrmaıdy seni, bári kókeıinde saırap turady.
- Podpolkovnıkti jumsartyp qaıda jumsamaq edińiz, - degen qaljyńyma Andreev ezý jımastan:
- Qatal bolsa da ádil qatal. Soǵys kezinde sondaı komandırlerdiń kerek ekenine jańadan túsinip kelemin, joldas aǵa leıtenant. - dep biraz tunjyryna otyryp, - meniń qysqa oıyma komandırdiń oı mindeti shıtteı jandy asyrap, tárbıeleýshi qoly qysqa kembaǵal ákeniń jumysynan qıyn kórinedi. Qudaı meni polk komandıri etpeı-aq qoısyn. Úlkenniń aldynda bezektep júgir; polk - jatqan «kóje, ókpe» birine berseń birine jetpeıdi, basqa tartsań aıaǵyń ashyq qalady. Barlyǵyn ishinen tynyp, úlestiretin de, kúıetin de sol. Birin aımalap, birin zekirip jumsaıtyn da sol. Bárimen birdeı ol qalaı syrlassyn... - dep Andreev óz fılosofııasynyń dańǵyl jolyna túse bergende, kók qars jarylyp, álem aza tutqandaı tóńirek ulyp, aspannan ázázil áni estildi. Jaýdyń artıllerııasy eselep, dúrkindete oq tókti. Andreev ekeýmiz ornymyzdan turyp, aınalaǵa qarap edik, ysqyryp, yshqynyp, kúrildep, gúpildep, bombalar jarylyp, snarıadtar túsip jatyr eken. Olardyń úninen qulaǵyń tunady. Aspan shatynap jarylǵandaı. Bizge jaqyn jerge shıqyldap kelip úlken snarıad tústi. Bir zenıt zeńbiregi raschetiniń tas-talqany shyǵyp, apatqa kóz aldymyzda ushyrady.
- Týra tııýin qarashy, - dep Andreev sup-sur bop ketti. Jaý 15-20 mınýttaı bas kótertpeı urdy. Gorıýnynyń ústi qap-qara qoıý tútin. Ine suǵar ashyq jer joq. Álden ýaqytta kók sheńberinen samoletter kórindi. Tóńiregimizge usaq bombalar túse bastady. Transheıada buǵyp otyrmyz. Aldynan jarqyldaǵan qyzyq raketalar samoletterge jón siltep belgi berýde. Bombalardyń jarylý saryny endi syrtymyzǵa shyǵyp, qashyqtaǵandaı boldy.
- Jaý ishke qaraı suǵyna tústi, sirá, artymyzdan uryńqyrap álsireteıin degen oı bar ǵoı,-dep Andreev burynǵydan da bozara tústi.
- Zeńbirekterdi kórip qoımasa jarar edi. Bombalardyń jarylýy artymyzdan jıilep jetkende, Andreev sylq otyra ketti de, «byt - shytymyzdy shyǵaratyn boldy endi», - dedi. Osy sátte Andreevtiń betine týra qaraý qıyn edi. Men keıin, Gorıýny jaqqa qaradym. Kádimgi nóser aldyndaǵy túnergen qoıý qara bult qaptaǵandaı.
- Andreev, aldyńa qarashy! - dedim Gorıýny jaqtan kóz almaı.
- Tútinniń arasynda áldekimder erbeleńdep júgirip júr. Tasadan-tasaǵa tyǵylady. Buıryq jetkizip júrgen baılanysshylar bolý kerek; al keıbireýler zytyp kele jatyp murttaı túsedi. Qaıta turyp, taǵy júgiredi. Jer baýyrlap jan talasyp baılanysty qalpyna keltirip júr.
- Andap kele jatyr! - dedi Andreev. Men artyma jalt qaradym. Shynynda qaptap keledi eken. Qardyń ústimen qara qońyzdarsha tońqańdap, nemistiń tankileri keledi. Onyń artynan tizilip jaıaý áskerler shyqty. - Olar shabýylǵa shyqty. - Ognevaıa! Ognevaıa! «Arystan» men «Jolbarysty» dereý... - Ognevaıa! Ognevaıa! Ognevaıa! - dep Andreev telefonnyń qulaǵyna janyn sala oıbaı sap tur. Biraq jaýap joq. Tankter tura qalyp atyp, kidire qalyp atyp baıaý jyljyp keledi. Sirá, jaıaý áskerlerden asa uzap ketpeý jóninde qatań nusqaý alǵan bolýy kerek. Bizdiń jaqtap ún joq.
- Eh! - dep tistendi Andreev, - naǵyz qajet kezinde qas qylǵandaı baılanystyń da úzilip qalǵanyn kórdiń be.
- Iá, naǵyz qajet kezinde qas qylǵandaı... - dep aldaǵy nemisterge qarap, melshıip men de turyp qappyn. «Bul shuńqyrda neǵyp otyrmyn» degen oı basyma sap ete tústi. (Shynymdy aıtaıyn, ornymnan atyp turyp, keıin qaraı tura jónelgim keldi). Nege ekenin bilmeımin artyma burylǵym keldi. Qarasam, Gorıýnynyń bir jaq shetinen bir salt atty shaýyp shyǵa keldi de, shaýyp kele jatqan boıy at-matymen jata qaldy. Onyń artynan shyǵa kelgen salt attynyń ońqa-shońqasy shyqty. Ózi bir jaqqa, aty bir jaqqa qulady. Ushyp turdy da, atynyń sońynan júgire jóneldi. Alǵashqy salt atty da boı kóterip úlgeripti. Astyndaǵy atyn bıletip tur. Birese qarǵıdy, birese bıleıdi. Ústindegi adam aınalaǵa alaq-julaq qarady da, burylyp alyp keıin qaraı shaba jóneldi. Bul - podpolkovnık Kýrganov. Azamat soǵysynyń Kýrganovy. Óz batareıasyn jas kezinde jaýdyń kóz aldynda san ret ashyq alańǵa bastap shyqqan Kýrganov. Álden ýaqytta bizdiń zeńbirekter de ata bastady. Bet alysy jaman emes, úsh-tórt tankter qap-qara bolyp laýlap janyp jatyr. Bizdiń pýlemetter de ata bastady. Nemistiń jaıaý áskerleri jer qushty. Kýrganovtyń zeńbirekteri joldyń eki jaǵynan qatar uryp jatyr. Biraq atysy ázir sırekteý. Nemister tyrbanyp ilgeri jyljýda. Bir ýaqytta «arystan» men «jolbarys» ashyndy bilem, ústi-ústine eseleı tókti. Júzdegen qara fontandar kókke atyldy. Ot quıyndary ústi-ústine kóbeıip, alasapyran boldy da ketti. Qaısar qart - jerdiń de ókpesi solqyldap, qabyrǵasy qaıysqandaı.
- Mine, keremet! Atysty, sirá, podpolkovnıktiń ózi basqaryp otyrǵan bolý kerek, - dedi qýanǵannan Andreev.
- Eger onyń qarmaǵyna ilikse, kókesin kózine kórsetip shyqpyrtatyn ádeti onyń.
- Al, siz ekeýmizdi ol kisi sheıit boldy dep otyrǵan shyǵar.
- Ol da múmkin, - dep kúrsine jaýap qatty Andreev, - baılanys úzilip qaldy ǵoı. Olaı deýi ábden múmkin.
- Ekeýmiz bolsaq qoı eńgezerdeı bop, bárin kórip bir shuńqyrda otyrmyz, qur tamsanamyz da kúrsinemiz.
- Endi qaıtemiz, joldas aǵa leıtenant, qınalmańyz, siz ekeýmiz baılanystyń qalpyna kelýin kútip qaldyq qoı, onyń ústine tankini pıstoletpen atpaqpyz ba? Telefon shyldyr ete tústi. Men tura umtyldym. -Joldas kombat, siz aman - esenbisiz? - dep surady aptyqqan Stepanov.
- Leıtenant Tankovke...
- Joldas aǵa leıtenant, - dedi gújildep Andreev, - qarańyz, nemister keıin qaraı qaımyǵa burylyp barady. Men trýbkany telefonıske bere salyp ornymnan ushyp turdym. Shynynda nemister shegine bastaǵan eken. Birneshe tankter men samohodkalar ormandy panalap, bizge qaraı oq atyp tur, onysy sheginýshilerge kómektesip turǵandaǵysy.
- Joldas kombat, qarsy shabýylǵa shyǵýǵa ruqsat etińiz, - dep surady Tankov.
- Bolmaıdy, ruqsat joq.
- Opyrmaý, nemister qashyp bara jatyr ǵoı, joldas kombat.
- Bolmaıdy, qashqan joq, tegi beti qaıtty, tapjylmańdar oryndaryńnan. Tek oqpen, oqpen uryńdar jelkesinen. ...Men Tankovtyń baqylaý pýnktine kelgende adamdar sasqalaqtap júr eken. Tolstýnov ta osynda, birneshe artıllerııa ofıtserleri, baılanysshylar. Kórshi transheıada Bozjanov, Stepanov alasuryp júr. Baılanysshy jaýyngerlerde maza joq. Tankovtyń baqylaý pýnkti batalonnyń baqylaý pýnktinen artta edi. Naǵyz qııan-keski bastalǵan kezde baılanystyń barlyq toraby osy jerge shoǵyrlanǵan bolý kerek. Bári de qysylǵandaı maǵan týra qaraı almady. Tankov basyn tańyp alypty. Transheıadan yrǵyp shyǵyp, qolyn shekesine aparyp:
- Joldas kombat, bizdiń rota... deı berip edi:
- Sizdiń rota, leıtenant Tankov, - dep onyń sózin bólip jiberdim, - artıllerıstermen, pýlemetchıktermen birge nemistiń shabýylyn toıtardy, ar jaǵyn aıtpasańyz da bolady.
- Qup, aıtpaýǵa bolady, - dep jymıyp kúldi. Jas komandırdiń júzindegi qýanysh izin ańǵarý qıyn emes edi.
- Biz sizdi ursatyn shyǵar dep oılap edik, - dep kúldi Tolstýnov. Tankov ekeýmiz transheıaǵa qaraı júre bergende, bir top oq ushqan shildeı janymyzdan zý ete qaldy. Qarǵyp-qarǵyp okopqa tústi. Tankov yńyrsyp baryp Tolstýnovtyń aldyna qulaı ketti. Tolstýnov ony qos qoldap súıeı berdi. Tankov turǵysy kelip umtylyp edi, tura almady.
- Joldas aǵa polıtrýk, meni jatqyzyńyzshy, - dedi álsiregen únmen leıtenant.
- Jaram aýyr bolý kerek. Leıtenantty sanıtarlar nosılkaǵa salǵanda, onyń óńi shúberekteı qýaryp, ıyǵynan dem alyp jatty. Qasyna kelip qolyn ustaǵanymda qoly sup-sýyq eken.
- Sergeı, Otan aldyndaǵy eńbegiń úshin rahmet, - dedim. Tankov maǵan bir qarap kúlimsiregisi kelip edi, shamasy kelmedi.
- Leıtenant Sergeı Tankov soǵysqa az-aq qatysty-aý, qandaı ókinishti, - dep úzip-úzip aıtyp, aýyr kúrsindi de maǵan bir, Tolstýnovqa bir qarap sylq ete tústi... Tankovtaı jigitten aırylǵanymyz bárimizdiń de qabyrǵamyzǵa qatty batty. Tolstýnov basy tómen túsip ketken, Stepanov jan-jaǵyna alaq-julaq qaraı beredi. Bozjanovtyń qolyndaǵy jaman bákisin qalaı alyp alǵanyn bilmeımin, ózi de bilmeıtin bolsa kerek, sonyń ushymen jerdi shuqı berdi. Qadirmen komandırden joq jerde aırylǵanym maǵan da ońaı soǵyp otyrǵan joq. Ol ekeýmiz bir-birimizdi jańadan ǵana tanyp kele jatyr edik. - Qoı, búıtip qaıǵyryp otyra bermeıik, joldas kombat, - dedi Tolstýnov meni aýyr oıdan selt etkizip, - soǵystyń aty soǵys, barlyq adamdy da saqtaǵyń keledi, biraq, oılaǵanyńdaı bola bere me. Tankovqa tıgen oq ózińdi de julyp áketýi múmkin de edi. Budan bylaı saǵyraq bolý kerek. Saqtyqta - qorlyq joq degen emes pe. Endi ne demeksiń? Sonyńdy aıt.
TÁÝEKELGE BEL BAILAP
Matrenıno stantsııasy - jaı qarapaıym stantsııalardyń biri. Janynda Matrenıno degen qystaq bar. Sondyqtan da stantsııa osylaı atalǵan bolý kerek. Temir jol derevnıanyń edáýir jerin sheńberleı orap ótedi. Nemister Matrenınoǵa álsin-álsin damylsyz mınomet pen artıllerııadan oq jaýdyrǵaly bes saǵat boldy. Stantsııada ne bar, ne joǵyn bilýge barlaýshylary áldeneshe ret umtyldy. Gúrsildetip atyp-atyp alady da tyna qalady. Odan keıin myltyq, pýlemetter tyryldaıdy. Qaıtadan artıllerııa bozdap qoıa beredi.
- Fılımonov! Ne bop jatyr sende?
- Uryp jatyr, joldas kombat, - degen trýbkadan Fılımopovtyń úni estiledi.
- Artıllerııamen de, mınometpen de ókirtip tómpeshtep jatyr. Birneshe ret basa-kóktep ketkisi keldi.
- Tankisi kóp pe? Jaıaý áskerleri qansha?
- Tankileri joq. Jaıaý áskeri eki vzvod, ary ketkende bir rotadaı bolý kerek. Ormanǵa kep túıisip jatyr, joldas kombat.
- Al, sen ne istemeksiń?
- Lap qoıǵan kezde aldynan oqpen qarsy almaqpyz... Basqa ne isteı alamyz, joldas kombat. Leıtenant Fılımonov Efım Efımovıch menen bes-alty jas úlken adam. Buryn atty áskerde bolǵan. Erteden kele jatqan komandırlerdiń biri. Osy soǵystan eki-úsh jyl buryn armııa qatarynan bosatylǵan eken. Mamandyǵy joq adam qyzmette bolǵan jerlerinde asa súıkimdi bolmaı biraz qýdalanypty, «qolynan is kelmeıdi» atanyp, biraz zábir kórgenge uqsaıdy. Armııa qataryna qaıta oralǵanda sol sátsizdikterden edáýir qajyp, jasyǵan kórinedi. Bizdiń batalonǵa kelgende múlde júdeý bolatyn. Sondyqtan ba áıteýir ózinen jasy kishi, tájirıbesi az adamdarmen qatar kishi komandır bolyp júrgenine namystanatyn edi. «Talaı jyl ásker qatarynda bolǵan burynǵy eskadron komandırin nege kótermeleıdi» dep oılaıtyn bolsa kerek. «Eger ásker qatarynan erte shyǵaryp jibermegende osy kúni kapıtan, tipti maıor da bolatyn ba edim, qaıtetin edim». Naǵyz psıholog bolsa, odan osyndaı keıipti de ańǵara almadym. Múmkin Fılımonov kezinde jaqsy kavalerıst bolǵan shyǵar. Onshama kózim jetpeıdi. Biraq, meniń ańǵarýymsha ol ókpeshil ofıtser edi. Al, kókiregin kótergende eshkimge des bermeıtin. Syrttaı tártipti bolǵansyp, bárin tyńdaǵansyp, oryndaǵansyp turǵanymen osy bir adamnyń ishki dúnıesi renishke tolyp turatyn. Keıbir shala saýatty taıyz oılaıtyn, biraq, ózin kóp istedim, kóp eńbek sińirdim, meni eshkim elemeı júr, beker renjitedi deıtin adamdar bolady ǵoı. Fılımonov týra sondaı adam edi. Óz kemshiligin kórmeı, qur órekpıdi. Eger polkty basqaryńyz dese, onyń basqara ala ma, joq pa, onymen sharýa joq, biraq oǵan barýdan bas tartpaıtynyna keıin kámil sendim. Adamnyń óz kemshiligin ózi moıyndap, ózine-ózi sol kemshilikti joıýǵa batylynyń barýy, óziniń durys emestigine kóziniń jetýi qıyn nárse. Al, bireýdi moıyndatý, óziniń durys emestigine kózin jetkizý odan da qıyn. Sonymen Fılımonov ekeýmizdiń aramyzda alǵash kezdesken saǵattan bastap-aq psıhologııalyq kúres bastalady. Ol meni ózinshe moıyndaǵysy kelmeıdi, maǵan baǵynýdy qalamaıdy. Al, men bolsam, onymen resmı sóılesemin. Basqa komandırlermen qaljyńdasyp qoıatyn kezder de boldy. Ekinshi rotanyń komandıri, burynǵy býhgalter Sevrıýkovpen áńgime ylǵı solaı bolýshy edi.
- Iá, Zevrıýshka, balans jasadyń ba? Ol tikesinen tik turyp, eki ezýi eki qulaǵyna ketip jaýap beretindi.
- Balansqa kelmeı jatyr, joldas kombat, ıá bolmasa, «balans jasaldy», «dálme-dál shyqty» - deıtin. Sevrıýkov býhgalterııa termınderin - «aktıv», «passıv», «debet», «kredıt», «ochet beremiz», «esepten shyǵaramyz» degen sózderdi jıi qoldanýshy edi. Al, Efım Fılımonov ózine de, ózgege de rıza emes. Meniń oǵan jaı tilmen aıtyp túsindirmedim degen oıym aıtarlyqtaı tabysty bolmady. Ol qarsy sóz qatyp, orynsyz daýǵa dalbaı shyǵarýdy ózinshe namys qorǵaý retinde qoldanǵysy keldi. Basqa komandırler men saıası qyzmetkerlerdi munyń bul aýrýy buzbasyn dep men kópshilik arasynda onymen «leıtenant Fılımonov, kóp sózge úıir bolmańyz», «sizben sóılesip turǵan nachalnık, ornyńyzdan turyńyz!» «leıtenant Fılımonov, buıryqty qaıtalańyz!» dep sóılesetin boldym. Ol yzadan býlyǵyp, qyzaryp ketetin edi. Biraq, áskerı tártiptiń aty tártip, úndemeı ókpeli keıippen qolyn shekesine qoıyp, burylyp júre beretin. Buıryqty kóńilsiz qaıtalaıtyn. Nede bolsa ony biraz tártipke shaqyrǵym keldi. Onyń rotasy jaýyngerlik ázirlik júrgizip jatqan mańǵa kelip, saǵattap júretinmin. Ońasha shaqyryp alyp birneshe suraqtar qoıamyn: «ýstav boıynsha mynaý qalaı bolýǵa tıis?» Shatasqan jerinen ustap alyp: «siz ýstavty oqymaǵansyz, sondyqtan ony bilmeısiz, siz adamdardy arandatasyz!» deıtinmin. Marshtar da ony saptyń eń basyna qolyna topografııalyq karta nemese shema berip jiberemin. Belgili baǵyttan aýyp baryp jatsa, (ol udaıy shatasatyn) shaýyp kelip toqtatamyn da qaıtadan shemaǵa qarattyramyn, kartany durys ajyrata bilýge úıretemin... Taktıkalyq ázirlikter kezinde eń aldymen sózdi soǵan beremin. Qoıylǵan mindetti, qandaı sheshim qabyldaýdy jaǵdaıdyń qandaı ekenin aıtý kerek. Biraq ol osy úsh nárseni aıyra almaıtyn edi. Salǵan jerden shatysqan sheshim qabyldaıdy. «Men bylaı etkim keledi» deı bergende-aq Kraev, Sevrıýkov, Popov, Bozjanov, taǵy basqa komandırler Fılımonovty mazaqtap, syqylyqtap kúletin-di. Oqýshylarǵa munyń bári «baıǵus» Fılımonovty qorlaý, mazaqtaý sııaqty bolyp kórinýi múmkin. Olaı emes, qurmetti oqýshym. Adamǵa soldat, ıa ofıtser bolý - jalpy áskerı qyzmet oıynshyq emes. Armııa soǵys úshin, soǵysý úshin jaralǵan. Soǵystan qatal eshnárse joq. Sondyqtan bul aradaǵy qataldyq - úıretý, kemshiligin moıyndatý, sóıtip adamdy túzetý. Soǵysta «eı, toqtaı turyńdar, atpańdar» deýge bolmaıdy. Onda adamdy adam ańdıdy. Adamdy adam atady. Armııa úshin «keńpeıildi qamqorlar» emes, qatal komandır kerek. Qadirmen ata-ana balasyn «oqyt, úıret» dep tapsyrǵanda sodan azamat tárbıelep shyǵara alatyn ustaz qandaı bolsa, komandır de sondaı bolý kerek. Komandır qan tógis ústindegi ustaz. Qataldyq sondyqtan da ol úshin aıýandyq emes, ustazdyq. Adamnyń bári birdeı bolmaıdy. Birine sóz aıtýdyń ózi de jetkilikti bolsa, ekinshisine túsindirý kerek, úshinshisinde jelkelep isteýdiń ózi sabaq. Bozjanov, Kraev, Rahımov, Sevrıýkov, Stepanov, Borısov, Tankov sııaqty jaýynger dostarǵa «Mynaý nege oryndalmaǵan» degen sózdiń ózi qatań sógisten arman batýshy edi. Al, Efım Fılımonov «nege» dep suraq qoısań, «olaı bolǵan sebebi» dep aqtala bastaıdy. Sondyqtan da men oǵan eshýaqytta «nege» suramaıtyn boldym. «Men ne aıtsam, solaı etip oryndańyz. Oryndalǵandyǵy jóninde kelip aıtyńyz» dep buıyramyn. Bir kúni túste polk boıynsha jazylǵan buıryqty ákep tapsyrdy. Sol túni batalonnyń at qorasyndaǵy kúzetshiniń uıyqtap qalǵany úshin sógis jarııalapty, maǵan. Tań-tamasha boldym. Batalon boıynsha kezekshi úshinshi rotanyń polıtrýgi uzynshubar tatar jigiti Enıkeev edi. Búkil narıad osy rotadan bolatyn. Enıkeev erteńmen kelip búgingi kezekte oqys eshnárse bola qoıǵan joq dep ketken. Al, myna buıryqta aıtylyp otyrǵany ne? Ań- tańmyn. Batalon boıynsha kezekshi Enıkeev. Qaraýyldaǵylar sonyń qolastynda. Birnárse bolsa, eń aldymen maǵan aıtýy kerek qoı. Batalon komandıri emespin be. Uıyqtap qalǵan jaýyngerdi jazaǵa tartý qajet. Otdelenıe komandıri, pomkomvzvod, vzvod komandıri, rota starshınasy, rota komandıri, rota polıtrýgi, shtab jáne batalon boıynsha kezekshi bar. Mine, maǵan deıinginiń ózinde qanshama ákim. Men bolsam solardyń báriniń komandıri, jaza berý meniń mindetim. Aı joq, shaı joq, kókten túskendeı birden batalon komandıriniń ózine sógisti sart degizgen. Túk túsinsem buıyrmasyn... Sóıtsek Enıkeev tańerteń maǵan eshteńe demesten bolǵan jaıdy baryp aıtypty. Bul áreketiniń astary keıin belgili boldy. Osylar polıtrýkti nege kezekshilikke jiberedi dep namystanyp, meni - partııa qatarynda joq komandırdi ózinshe yǵytyp alǵysy kelgen eken. Men polk komandıri maıor Elınge baryp, jibergen buıryqtaryna tań-tamasha ekenimdi aıttym.
- Maǵan alyp keldi, qolymdy qoıa saldym áıteýir, buıryqty komıssardyń ózi jazdy ǵoı onda, - dedi saýsaqtarymen stoldy tyqyldatyp.
- Olaı bolsa, joldas maıor, ýstavta kórsetilgen pravomdy maǵan da paıdalanýǵa ruqsat etińiz, batalon komandırimin, qaramaǵymdaǵy adamdardy men de jónge salyp kóreıin.
- Sizdiń pravońyzǵa eshkim qol suqpaıdy, erkińiz bilsin. Men shtabqa qaıtyp keldim. Rahımov saǵat 5-ke májiliske shaqyryp jatqanyn aıtty. Men úshinshi rotanyń komandıri Vasılıı Popov pen polıtrýk Enıkeevti shaqyryp aldym. Enıkeevti kezekshilikten bosatyp, onyń ornyna Popovty qoıdym. Vzvod komandırine jaza qoldanýǵa, al uıyqtap qalǵan komandırge sol otdelenıeniń komandıriniń jaza qoldanýyna buıryq berdim. Otdelenıe komandıri óz jaýyngerine qandaı jaza qoldanýdy ózi tańdasyn, onda eshkimniń sharýasy bolmasyn. Popov sasyp qaldy, «jaraıdy, joldas kombat...» dep buıryqty qaıtalady. Al, Enıkeev qup-qý bolyp ketti. Onyń betiniń shubary burynǵydan da tereńdeı túskendeı. Men Rahımovqa kezekshiniń jáne batalon komandıriniń pravolary jónindegi ýstavtyń tarmaqtaryn álgilerdiń kózinshe daýystap oqýǵa buıyrdym.
- Mine, joldas polıtrýk Enıkeev, - men sizdi Qyzyl Armııa ýstavyna súıenip kezekshilikke jiberdim jáne bosatyp otyrmyn. Óz mindetińizge jaýapsyz qaraǵandyǵyńyz úshin kezekten tys eki narıad beremin.
- Joldas kombat, suraq qoıýǵa ruqsat etińizshi.
- Suramaı-aq qoıyńyz. Qaıtalańyz buıryqty!
- Kezekten tys eki narıad alýǵa ázirmin.
- Baryńyz, polk komıssaryna osyndaı jaza berdi dep aıtyńyz. Saǵat 14.30. Polk shtabynan baılanysshy jaýynger júgirtip keledi. «Saǵat 17-ge shaqyrylǵan keńes bolmaıtyn boldy. Álgi jaýynger ketkennen keıin Rahımov ishek-silesi qatyp kúldi.
- Ne boldy saǵan.
- Túk te bolǵan joq, joldas kombat, - dedi kúlkisin basa almaı. Májilisti boldyrmaǵan olar emes, siz ǵoı.
- Men boldyrmaǵany qalaı?
- Túsinbeıtin túgi de joq. Búgingi «tótenshe jaǵdaıdy» betke ustap bizdiń batalondy - Sizdi biraz ýmajdap alǵysy kelgen adamdar bolǵanǵa uqsaıdy. - Ony sen qaıdan estidiń?
- Tolstýnov kelip, meni, Bozjanovty shaqyryp aldy.
- E...e. Polkte bizge qydıǵysy keletinder bar deseńshi. Qaı bir jaqsylyq deısiń.
- Solaı bolýy kerek...Kelesi kúnnen bastan Tolstýnov bizdiń batalonǵa jıi keletin boldy. Shtabta, ashanada, qyzyl áskerlerdiń jınalysynda, ofıtserlerdiń jınalysynda udaıy bolyp júrdi. Keterinde maǵan keledi de jaılap qana:
- Menińshe ázirge jaman emespiz, - deıdi de ar jaǵyn kúlimsireı kúmiljip qana, - myna bir arasy ǵana (ol kóbinese myna bir «másele» deıtin) sál bolyńqyramaı tur, siz qalaı qaraısyz, - deıtin. Tolstýnov polktyń bizge arnaıy jibergen baqylaýshysy ekenin bárimiz de bildik. Muny jasap otyrǵan polk komıssary. Komıssardyń tótenshe qadalýy shynymdy aıtaıyn maǵan asa unaǵan joq. Men de bárin týra ýstav boıynsha júrgizdim. «Adal» komandır Fılımonovty «qorlap» júr degen habar generalǵa jetipti. Bir kúni Talǵar stantsııasynyń bir shetinde batalon jaýyngerlik ázirlikte júr edi. Oıda joqta bir jeńil mashına zý etip jetip keldi. Mashınadan general tústi, qasynda polk komıssary. General áskerı ázirliktiń josparyn surady. Bir abyroıy Rahımov ekeýmiz túni boıy uıyqtamastan ony jasap qoıǵan edik. Habıbýllanyń ádemi jazýymen órnektelgen kartany jaıyp saldyq. General bizdiń jospardy muqııat qarap shyqty da, birneshe suraqtar qoıdy. - Kim jasady jospardy?
- Leıtenant Rahımov ekeýmiz, - dedim men.
- Jospardy polk komandıri men komıssar bekitti me? - dep general túsin sýyqqa saldy.
- Polk komandıri aptasyna bir ret keledi. Osy joly myna biz ázirlegen taqyrypta sabaq ótkizbek. Batalondy oǵan deıin ózimiz jattyqtyryp qoıaıyq degen edik.
-Polk komandıri aldynda uıalyp qalmaýyńyzdy oılaǵanyńyz durys. Bizge de unaıdy ol, - dep qýlana sóıledi. Polk komıssaryna qarady da, - sizderdiń barlyq batalondaryńyz osylaı ázirlene me.
- Ol jaǵyna men asa jetik emespin, joldas general!
- Osylaı derin dese de Logvınenko óz sózinen ózi qatty qosylyp, qyzaryp ketti. General myrs etip kúldi, biraq eshnárse degen joq . Batalondy ázirlik júrgizetin jerge aparyńyz, - dep buıyrdy maǵan. Daıarlyqtaryńyz qandaı eken, kóreıik.
- Sizderdiń josparlaryńyzǵa asa túsine qoımadym-aý deımin. Káne, birinshi rota men ekinshi rotanyń ornyn aýystyryp kórińdershi. Rotalar ornyn aýystyryp jatqanda general qarandashpen bizdiń shemany syzǵylap, baǵytty jáne rotalar aldyndaǵy mindetti ózgertti.
- Jigitter shylym tarta tursyn, - dedi ol maǵan qyp-qyzyl shımaı bolǵan shemany usynyp. Myna men syzǵan jobamen úıretińiz jurtty. Logvınenko ekeýmiz batalondy aralap keleıik... General birazdan keıin kaıtyp oraldy. Rota komandırleri men polıtrýkterin shaqyryp aldy da olardyń kózinshe polk komandıriniń ornyna ózi batalon aldyndaǵy «jaýyngerlik» mindetti túsindire bastady. Alǵa qoıǵan mindetti aıtyp, jaǵdaıdy kórset, sheshim qabylda dep buıryq berdi maǵan. Men sasqalaqtap qaldym, aýzymnan sózim túsip, eshnárse aıta almadym bilem. «Durystap adam sııaqty túsindir, tipti óli jannyń mıyna qonatyn bolsyn». Men onan saıyn sastym. Bir ýaqytta ózimdi ózim qolǵa alyp, boı jıdym da, sóıleı bastadym. Jas balany táıteılegen anadaı meniń árbir sózimdi «tak,tak..» dep quptap turdy. Bul meni jigerlendirdi. Durys sóıleı bastadym. «Adamsha, komandırshe» sóıledim... General meniń sheshimimdi qup kórdi. Odan ári rota komandırlerin tyńdady. Fılımonov shý degennen-aq shatasty. Al, Sevrıýkov pen Kraev taqyldatyp bárin aıtyp shyqty, ózderiniń kim ekenin tanytty. Jasalǵan jospar boıynsha jaýyngerler «soǵysqa» shyqty. General jospar boıynsha komanda berdi. «Soǵys» aıaqtaldy. Jurtqa demalys berildi. Batalon jınaldy. Eń aldymen general jaýyngerler aldynda jalpy áńgime aıtyp, keıbir jekelegen kemshilikterdi kórsetti de, óziniń sózin «búgin ózderińdi jaqsy kórsetińder, al erteń budan da jaqsy, búrsigúni tipten jaqsy bolasyńdar degen senimdemin. Jaqsy úırenseńder, jaqsy bilesińder soǵysta qınalmaısyńdar». Men ol kisilerdi mashınaǵa deıin shyǵaryp saldym. General Logvınenkoǵa ajyraıa qarady da:
- Birinshi rotanyń komandırine aıta baryńyz. Betaldy aryzdanǵansha batalon komandırinen úırensin. Aryzdanbasyn, - dedi. Logvınenko kózin jypylyqtatyp, ne isterin bilmeı qaldy. Syr bildirmeýge tyrysty. Talaı shytyrmanǵa sebepker bolǵan Fılımonov soǵysqa kirgende barlyq ókpesin umytty, keýde kóterýi de basylyp, maıdan ústinde, qatal syn kezeńinde shyńdala bastady. Fılımonovqa telefon soqqannan keıin biz biraz basqa áńgimege kettik. Muny oqýshylar da eskersin dep ádeıi aıtyp otyrmyn. Telefonda onyń «joldas kombat, eger olar lap qoısa... otpen qarsy alamyz... odan basqa ne isteýge bolady» degen sózin umyta qoıǵan joq shyǵarsyzdar.
- Sonymen Efım Efımovıch! Jaýdyń ne oıy bar? - dep suradym men odan. - Ormannyń ishine beker jınalyp jatpaǵan bolý kerek. Keshikpeı shabýylǵa shyǵatyn shyǵar.
- Jaý shabýylyn bir saǵatqa keshiktirsek qaıtedi?
- Bir saǵatqa keshiktirgeni qalaı, joldas kombat?
- Olarmen aldymen Kýrganovty sóılestirip alsaq.
- Túsindim, joldas kombat, túsindim... Fılımonovpen sóılesip bolǵannan keıin Rahımovty podpolkovnık Kýrganovqa, Bozjanov pen Andreevti Matrenınoǵa, Fılımonovqa jiberdim. Matrenınonyń qarsy aldyndaǵy toǵaıdyń shetinde shoǵyrlanǵan jaý áskerleri eki dúrkin atys astyna alyndy. Atys eki saǵattan keıin tolastaı qaldy. Biraq bul óte mazasyz tolas edi. Kún múlgigen orman ústinen sál-aq kóterińki. Jańa ǵana bolǵan qym-qıǵash atystyń artynan qardyń beti sheshek shyqqan adamnyń betindeı shup-shubar bop qalǵan. Soǵysta ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı qalasyń deıdi. Bul pikirmen óz basym kelise almaımyn. Shydamyńdy qurtyp, qas qylǵandaı ýaqyttyń qamyrdaı sozylatyny soǵys kezi. Ásirese, qorǵanyp jatqan kezde óte qıyn bolady. Kúshi basym jaý qaı jaǵyńnan soǵaryn bilmeı typyrshyp turǵan kezdegi mazasyzdanýdan jaman ne bar deısiz. Kóp kútseń kún batpaıdy degendeıin, kún uıasyna kirgisi kelmeı qasaqana turyp alǵandaı bolady. 1941 jyly nemister de, biz de túnde ońdyryp soǵysa qoımaıtynbyz. «Túngi qımyldar», «túngi aıqas» degenderdiń jospary shtabta ǵana jasalyp, basshylarǵa aıtylyp jatady, al shyn máninde dál sol josparda kórsetilgendeı jarytymdy qımyl bola qoımaıtyn. Túnde urysqa shyǵyńdar degen buıryq alsa da, nemister attap baspaıtyn. Bizge de qarsy shabýylǵa shyǵýǵa buıryq bolatyn... Tún negizinen kúshti jınaqtaýǵa, oryn aýystyrýǵa paıdalanylatyn. Eki jaqqa da tún sál de bolsa es jınap, tynys alý merzimi. Qarańǵylyqtyń túsýin asyǵa kútýimiz de sondyqtan edi. ıA jaý shabýylǵa shyqpaıdy, ıa kún batpaı qoıdy. Mine, bizdiń mazamyzdy ketirgen osy jaı. Bir sátte aspan jarylyp ketkendeı kúńirengen gúrsil bastaldy. Saǵatyma qarap turmyn. 5 mınýt ótti... 10 mınýt...
- Fılımonovpen jalǵastyryńdar... Efımýshka, tirimisiń, ne bop jatyr?
- Ázir tirimin, joldas kombat. Estip turǵan bolarsyz, ıttiń balalary taǵy da jynyn qusty ǵoı.
- Matrenınoǵa kelip, túneıin degen ǵoı.
- Biz, joldas kombat, onysyna kóne qoımaspyz,
- Kóp sózdi qoı! Tyńdap al, aldymen.
- Tyńdap turmyn.
-Jaý atysty toqtatysymen uryssyz-talassyz Matrenınony tastap shyq. - Nemene, nemene deısiz? Fılımonov aıaq astynan qate estigendeı abyrjyp qaldy. Uryssyz tastap shyǵyńdar deısiz be, o ne degenińiz, joldas kombat? - Qulaǵym qaǵys estidi dep tursyń ba? Jaý atysty saıabyrlatysymen jaralylardy alyńdar da bytyrap kópirge qaraı qashyńdar? Kópir janynda toqtańdar. Bútkil rota bolyp qashyńdar. Matrenınony jaýǵa berińder.
- Toqta, kombat, dep Tolstýnov meniń ıyǵymnan bar kúshimen tartyp qaldy. - Sen aqylyńnan adasqannan saýsyń ba? Ne istep tursyń, ne dediń?
- Julqylamańyz, Fedor Dmıtrıevıch. Meniń de qolym bar.
- Keshir, Baýyrjan, baıqamaı qalyppyn. Biraq túsindirip aıtshy óziń, Matrenınony uryssyz jaý qolyna tasta degeniń ne? Generaldyń buıryǵy bar emes pe?
- Siz, Fedor Dmıtrıevıch, túsinińiz meni. Áıteýir sońǵy oq qalǵansha atysa berý ámse abyroı bermeıdi. Qur ólý onyń aty. Onsyz da búgin qansha adamnan aıryldyq. General buıyrdy deısiz, general adamdardy saqtaı da bilińder degen joq pa edi.
- Biraq qashyp saqtańdar degen joq qoı.
-Men qashýdy jón kórip turmyn. Nemister Matrenınony qur qol almaq. Solardyń oıynsha-aq bolsyn, biz derevnıany uryssyz beremiz de, orman ishinen atqylap sazaıyn tartqyzamyz. - Al, qashqan adamdar kópir túbine sen buıyrǵandaı toqtaı almasa, nemister ókshelep qýa berse qaıtesiń.
- Osy sózdi aıtqanda Tolstýnovtyń óńi qashyp ketti.
- Munyń da durys eken. Ol jaqqa ózim baraıyn. Siz osynda meniń ornymda, Tankovtyń ornynda qalyńyz. «Kúl bolmasa búl bolsyn», buıryqty qaıta ózgertpeımin. Rahımov, Sınchenko úsheýmiz Matrenınoǵa shaptyq. Ormannan shyǵa kelgenimde bútkil rotanyń tym-tyraqaı bolyp derevnıadan qashyp kele jatqanyn kórdik. Qashyp bara jatqandarmen sharýasy joq, Andreev eshteńe bilmeıtin adamdarsha alshań-alshań basyp asyqpaı kele jatyr. Meniń zárem ushyp ketti. Adamdar shynynda da úreılene qashyp keledi. Eń sońynda Fılımonov pen Bozjanov. Úrikken buzaýdaı Bozjanov aınalasyna jaltaq-jaltaq qaraıdy da, attaǵan saıyn súrinedi. Biz kópir janynda attan tústik. Sportshy-alpınıst Rahımov qashyp kele jatqan adamdarǵa «toqtańdar» dep aıqaı salyp aldynan júgirip shyqty. Men ádeıi kópir ústinde ary-beri júrdim de qoıdym. Alǵashynda aldy-artyna qaramaıtyndaı bolyp kóringen, záresi ushqan bul top 100 qadamdaı asyp baryp toqtady.
- Aqsaqal, siz osyndasyz ba? - dedi Bozjanov entigip. Bar ashýy betine shyqqan.
- Búıtip qashqannan da ólgen artyq, - dedi ol.
- Múmkin batalondy basqarýdy qolyńa alarsyń?
- Joq, olaı degenim emes, joldas aǵa leıtenant, qudaı saqtasyn, - dedi ol sasqalaqtap.
- Bar endeshe, ana jurttyń esin jııýǵa Fılımonovqa kómektes. Bozjanov kópirdiń astyna zyp berdi. Andreev keldi.
- Joldas aǵa leıtenant, - ókpeli keıippen gújildep, - bu qalaı boldy ózi? Nemis qýǵan joq, al biz qashamyz. A?
- Sizdiń mindetińiz sóz talastyrý emes, aıtqan buıryqty orynda, joldas Andreev.
- Buıryqty oryndaýǵa ázirmin, mol denesin lyqsyta qarsy aldyma sylqıyp tura qaldy.
- Ketýge ruqsat etińiz.
- Osynda qalyńyz!
- Qalýǵa ázirmin. Qasyńyzdamyn. ...Nemister atýdy toqtatty. Sapqa rota-rota bolyp turdy da, úsh tankty alǵa salyp Matrenınoǵa qaraı bet túzedi. Eńseleri joǵary, kádimgideı masattanyp keledi. «Orystar bir qashsa artyna qaramaıdy» dep oılaǵan bolý kerek.
- Andreev, nemister qansha adam kórinedi? Bınoklmen Andreev uzaq qarady. Nemister sappen derevnıaǵa jaqyndap qaldy.
- 60-70 adamnan tort kolonna, barlyǵy 240-280 shamasy. Eger tankishilerdi jáne olardyń mashınadaǵylaryn qossa 300-400 bolyp qalar.
- Soǵysta sany kemigen batalon deseńshi.
- Solaı bolý kerek. Bulardy derevnıaǵa jibermese de bolatyn edi, joldas ata leıtenant, - dep Andreev kúrsindi. «Iá, jibermese de bolatyn edi» dep kelistim men ishimnen. Nemister derevnıaǵa kirdi. Úıdi-úıge tarap jatyr. Ekıpajdar tankten shyǵyp, lıýkterin ashyq tastap, úıge kirdi. Taýyqtardy, shoshqalardyń toraılaryn qýyp júrgen jalǵyz-jalǵyz soldattar kórinedi. - Nemisterdiń beımaraldyǵy sonsha, tipti kúzetshi de qoımady, - dep gúrildedi Andreev.
- Kádimgi qaınyna qonaqqa kelgendeı-aq. Men komandırlerdi shaqyryp aldym. Temir joldyń boıynda jatyrmyz.
- Nemister durystap bir demalaıyn degen bolý kerek,-dedi Rahımov.
- Olar dem almaı kim dem alady endi.
- Bul sózdi Fılımonov kekete aıtty. Bozjanovtyń, Andreevtiń, Rahımovtyń, Fılımonovtyń sózderi meniń janymdy jep barady. Olar, sirá, maǵan ishteı rıza bolmaýy kerek. Matrenınony tastap shyǵyńdar degenim jaqpaǵany-aý deımin. Jaǵdaıdy qalaı ońdaýǵa bolady. Osy máselelerdi oılap otyrmyn. Orman ishine baryp, ornyǵyp demalyp jatqan nemisterge tamsanyp qarap tura berý kerek pe, joq, olaı etýge bolmaıdy.
- Fılımonov, qansha adam bar sizde?
- 120, joldas kombat.
- Adamdardy qyryqtan úsh topqa bólińiz. Matrenınony bir mezgilde úsh jaqtan shabýyldaımyz. Nemisterdi qýyp shyǵý qajet. Keshki tamaqty Matrenınoda iship, sonda túneımiz. Ol toptardyń komandıri etip sizdi, Bozjanovty, Rahımovty taǵaıyndaımyn. Shabýyldy ózim basqaramyn... Derevnıany úsh jaqtan qorshaýǵa alyp bizdiń jaýyngerler myltyqtaryn kezenip, entelep bara jatty. Únsiz, aıaǵymyzdy nyq basyp kelemiz. Bir ýaqytta temir jol boıyndaǵy tómpeshiktiń ústinen qalqandy pýlemet tyryldap qoıa berdi. Jaýyngerler ýralap júgire atyp, tura umtyldy. Nemister úıdi-úıden atyp-atyp shyqty. Ne isterin bilmeı sasqalaqtap, bet-betimen qasha jóneldi. Tym jaılanyp, beıǵamdyqtyń sazaıyn tartty. Ofıtserleriniń aıqaıyn da tyńdamaı, toz-toz bolyp barady. Bizdiń jaýyngerler derevnııaǵa kirisimen kúrt jigerlenip ketti. Nemistiń tym-tyraqaı bolyp qashýy olarǵa rýh berdi. Keıbir jaýyngerlerdiń jaýdy qýýǵa qyzyqqany sonshama, tipti derevnıadan ótip, qyr sońynan qalmaı, ókshelep temir jolǵa deıin bardy. Mynaý bir ǵajap is boldy, joldas aǵa leıtenant, - dedi qýanǵan Andreev. - Osy ketip bara jatqanynda artynan 50 shaqty snarıadty zýlatar ma edi, shirkin. Podpolkovnık Kýrganov bizdiń qolqamyzdy oryndady. Andreev nemister tyǵylǵan ormandy myqtap snarıadtarmen burqyldata tómpeshtep aldy. Fılımonovqa osy arada bekinýge buıryq berip, biz Gorıýnyǵa qaıttyq. Tolstýnov eki ezýi eki qulaǵyna jetken, bizdiń aldymyzdan jaırań qaǵyp shyqty. «Jaraısyńdar, qyrandarym», - dep bárimizdiń qolymyzdy qysty. Sodan keıin ol generaldyń maǵan qatty ashýlanǵanyn aıtty. Matrenınony uryssyz tastaǵanyma ashýlanypty. Tolstýnovtyń qaıtadan qarsy shabýylǵa shyǵady degen sózine «tym bilimpaz bolyp ketken ekensińder, qashqan ásker qaıtyp shuǵyl qarsy shabýylǵa shyǵa alýshy ma edi» depti. Sátti shabýyl jóninde Tolstýnov telefon soqqannan keıin general: «Ol ánsheıin bolǵan sáttilik, avantıýra! Batalon komandırine aıtyńyz, ámse kóz jumbaıǵa salyna berýge bolmaıdy. Men onyń bul qylyǵyn áli jaqsy deı almaımyn» depti. Generaldyń renishi bárimizdiń de qabyrǵamyzǵa batty. Kúrt kóńilsizdik basty.
- Apyr-aı, senderge beker aıtqan ekenmin, - dep qynjyldy Tolstýnov.
- Generaldyki durys. Jaǵdaı qıyn da bolýy múmkin edi, - dedim men. Tolstýnov kúldi de, meniń ıyǵymnan qaqty.
- Óter is ótti, endi aldaǵyny oılaıyq. Ne isteımiz, káne, aıtshy óziń. Eger óz basyńdy azsynsań, meniń basymdy qosa tikkin qurbandyqqa.
- Qaısysyn, aldymen alǵashqysyn ba, sońǵysyn ba? - dep surady Bozjanov. Tolstýnov sasyp qalǵansyp:
- Alǵashqysy, árıne, - dedi. Bárimiz dý kúldik. Bozjanovqa leıtenant Tankovtyń rotasyn basqarýdy tapsyrdym. Rahımov 151,0 bıiktikke Kraevqa ketti. Al, Borısovty kólik alyp Matrenınodan dokýmentterdi, oljalardy alyp kelýge Fılımonovqa jiberdim. Podpolkovnık Georgıı Fedorovıch Kýrganov keldi. Barlyǵymyz ornymyzdan turdyq.
-Iá, jigitter, halderiń qalaı? dedi oryndyqqa otyra berip.
- Meniń jumys kúnim aıaqtalýǵa jaqyn. Ymyrt jabylǵansha ǵana aıaldarmyn.
- Sen óziń tym táýekelshil adam ekensiń. Baıqa qyzbalyqqa yryq bere berme. Sen úshin general meni de kelistirdi... Bizdiń áńgimemizdi telefonnyń syldyry bólip ketti.
- Joldas kombat, men munda ázir asqa mázir boldym, - dedi Rahımov.
- Durystap aıtshy, nemene deısiń?
- Men kelgenshe ózderi de bárin ázirlep qoıypty.
- Eı, ol ne degeniń?
- Kraevtyń jaýyngerleri barlyq dokýmentterdi alypty, eki tank, úsh mashına - bireýi jeńil, bireýi shtab mashınasyn qolǵa túsiripti.
- Jaý qaıda?
- Adasyp kelgen bir batalonnyń shtaby bolýy kerek.
- Batalonnyń ózi qaıda?
- Osy mańda, orman ishinde qańǵyryp júr-aý deımin.
- Barlyq dokýmentterdi alyńdar, tankter men mashınalardy granatamen búldirińder. Qarańǵy túsisimen Kraevtyń barlyq sharýasymen osynda kelińder.
- Jaraıdy, joldas kombat. Men trýbkany qoıysymen Tolstýnov taǵy da: - Sen nemene, tóbeni de uryssyz tastap keteıin dep tursyń ba? - dedi.
-Uryssyz emes, uryspen. Estimediń ǵoı. Rahımov ekeýmizdiń ne sóıleskenimizdiń qysqasha mazmunyn podpolkovnıkke dıvızııa shtabyna bara salysymen generalǵa jetkizińiz dep aıtyp berdim.
- Gorıýnydaǵy garnızon kúni boıǵy arpalys urysta tórtten bir bóligi shyǵyndaldy. Garnızondy kúsheıtý úshin 151,0 bıiktikten Kraevtyń rotasyn shaqyryp alyp otyrmyn, - dedim.
-Bar kúshti endi jınaqtap ustaımyn degenińiz, myna jaǵdaıda durys sheshim, - dep podpolkovnık bizben qosh aıtysyp, júrip ketti.
Roman Ádebı KZ portalynan túsirildi.
Jalǵasy bar