«Moskva úshin shaıqas»: Orala soqqan jaý jaman
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda kóptegen roman, povest qısa, dastandar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
BUIRYQ
Buıryq berildi. Táýekelge bel baılandy... Buıryq komandırdiń qııaly ǵana. Oımen jetip, aýyzben aıtylǵannyń ózi istele bermeıdi. Ol is júzine asyp, aldaǵy munarlanǵan muratqa jetkenińshe talaı sátti-sátsiz soqpaqtar, tar jol, taıǵaq keshýler, quz-qııalar alda tolyp jatyr. Orman ishi jym-jyrt, qap-qarańǵy. Aıaz tanaýdy qýystyra, bet-aýyzdy temirdeı jalap barady. Qalyń qaraǵaı qystyń túbit aq tonyn jamylyp, únsiz melshıip tur. Ár aǵashtyń túbinde bir-birine túıise, qatar jatqan soldattarda ún joq. Aınalanyń bári mylqaý, eshkim bir-birimen sóılesip, shúıirkelespeıdi. Typ-tynysh. Aqyry ásheıinde pysqyratyn attar, ne mekirenip, ne oqyranbaıdy. Baılanǵan aǵash túbinde jýsap tur. Komandırler men soldattardyń barlyǵy aýyr oı ústinde, ishterinen tynyp jatyr. Úndemeý - atam zamannan bergi sóılesýdiń bir salasy. Bárimizdiń oıymyzdy bir túıin zildeı basyp barady. Bárimiz de bir mezgildi kútip otyrmyz. Ol mezgil áli jaqyndar emes. Saǵyzdaı sozylǵan ýaqyt, qyldy qamyrdan sýyrǵandaı qınap, óte shaban keledi. Bir saǵat bir jyldaı kórinedi. Kúte-kúte kútýden kóterem bolyp otyrǵandaımyz...
- Aıaýsyz qatal buıryq boldy-aý, - dedi manaly berli tis jarmaı otyrǵan Madııar.
- Iıa, men de sony oılap otyr edim, - dedim men oǵan oıymnyń ústimen shyqqan soń. Ekeýmizde taǵy ún joq... Tym-tyrys otyrmyz... Saǵat ekide qol qozǵaldy. Orman daýyl soqqan úıdeı syqyrlap, teńselgendeı boldy... Ár toptyń bastyǵyna kómek kerek bolar degen oımen shtab ofıtserlerim ár topqa jumsap tarattyq. Komıssar ekeýmiz: «Osy joly bizdiń polk ne alty qystaqty alyp, buıryqty oryndap, muratqa jetedi, ne ekeýmiz bas bolyp, birimiz shyqpaı osy jerde qalamyz, ne bolsa da jigittermen qatar, ishinde bolaıyq» degen kelisimge kelip ajyrastyq.
- Al, jolyń bolsyn! - dedim Madııarǵa.
- Aıtqanyń kelsin, birge bolsyn, - dep ol júre jaýap qatyp, eki-úsh qadam basa salysymen-aq qarańǵyǵa súńgip, ǵaıyp boldy...Adıýtantym jumsaǵan jerden tez qaıtqan joq. Onyń jolyn biraz kútip turyp, alǵa kettim. Qasymda jalǵyz atqosshym, eki atty qatarymen jetektep keledi. Attar oqtaǵanda pysqyrady. Aıaq astyndaǵy shyny qar basqan saıyn shyqyrlap, tymyq túnde árbir dybys bar álemge jarshydaı aıǵaq qoı. Nıkolaıǵa: «keıin, keıin» dep ony shegindire berip, qap-qarańǵy túnde, aqyry odan da aıryldym... Ormannyń sheti. Qala alda qaraýytyp tur. Jap-jaqyn sııaqty. Men jalǵyzbyn. Artta qalǵan atqosshymdy daýystap shaqyrýǵa bolmaıdy. - Kele jatqanymdy dushpanǵa jarııalaı almaımyn. Jalǵyzdyǵyma ózime-ózim yzalanyp, opyq jep biraz kidirip qaldym. «Eki nemis jer astynan shyǵa kelip, ıa óltirip, ıa baılap alsa, ne degen masqaralyq» degen oı meni úreılendire qorqytty. «Qoryqqanǵa qos kórinedi» degendeı, aldaǵy árbir butanyń kóleńkesi qaraýytyp, meni shoshytady. Ózime-ózim keıip, on atarymdy qaltamnan shyǵaryp kezeı ustap, alǵa qaraı júrip kettim. Biraq ta aıaǵymnyń ushymen basyp, urlanǵandaı bolyp kelemin. Alda birdeńe erbeń etkendeı boldy. Qarańǵyda dos qaısy, dushpan qaısy ajyratý qıyn. Dushpanǵa kez bola qalsam meniń onymen atysqanym dosqa da, dushpanǵa da jarshy bolyp qupııa sapardyń barlyǵyn búldirer degen oımen on atarymdy qaıtadan qabyna saldym. «Eger de nemis kez bola qalsa, ony qylyshpen shabaıyn, ıa óńeshinen shansha túıreıin» degen oımen qylyshymdy qynabynan shyǵaryp, serpe ustap kelemin. Qanshama aıaǵymnyń ushymen basýǵa tyryssam da, qar aıazda maılanbaǵan arbadaı syqyr-syqyr etip, ár qımylym meniń kele jatqanyma aıǵaq... Aldymdaǵy qaraýytqan qystaqtyń shetinde oqshaý turǵan saban saraı eken. Kelip tasasyna jarǵanatsha jabysa qaldym. «Munyń ishinde kim bar eken?» dep demimdi ishime tartyp tyńdap turmyn. Eshqandaı dybys, eshbir belgi estilmeıdi. Biraq óz qulaǵyma ózim senbeı qaıta-qaıta tyńdaımyn. Іshine kirýge júreksinem, qobaljyp qorqamyn... Dýaldaryn jaǵalaı basyp, aqyryn, urlanyp jyljyp, emis syrǵyp kelemin. Demim ishimde. Tynys alýdan qaýiptenemin. Jyljı-jyljı darbazasyna jettim. Taǵy tyńdaımyn, ishine kirýge qaýiptenemin, darbazaǵa jabysa tyńdap týrmyn... «Álde nemistiń qara basyp uıyqtap qalǵan bir kúzetshisiniń ústinen shyǵyp turmyn ba?» degen kúdikti suraq taǵy úreılendire qorqytyp, tula boıyma buǵaý salynǵandaı zil bop basady, dýalǵa shegelegendeı myqtap qaǵady. Turǵan ornymnan qozǵaltar emes... Maǵan táýekel taǵy medet boldy. Qylyshymdy sert ustap, yrshyp saraıdyń ishine endim. Tym-tyrys, ún qatqan bir pende joq. Senbeımin, ádeıi dybys beremin, jan-jaqty pále izdep, qylyshymmen túrtkileımin. Eshkim joq... Ózimdi ózim orynsyz qobaljytyp, qorqytqanyma ishimnen kúlip, sabannyń ústine otyra qaldym. Dál saǵat tórt. Qulaǵymdy alysqa túre salyp, tyńdap otyrmyn. Alystan habar kútemin. Borodınoǵa qulaq túre tyńdaımyn. Troshkovoǵa jyraqtyń jaıyn boljap kirmekpin. Ol taban asty jaqyn-aq tur. Basqa jaqtardyń bastaýynyń qalaı ekenin bilip kirmekpin... Saǵat tórtten birneshe mınýt asyp barady. Jaqynnan habar, alystan saryn joq. Kútýdemin. Bir kezde jyraqtaǵy pýlemet - «bytbyldaq» dep eki sózge «tili» kelmeı qaqala qaldy. Aqtarsam dál Borodınonyń tusy... Ekinshi jaqtan taǵy bir pýlemet shańq ete qalyp, lezde úni óshti... «Nemistiń kúzetshileriniń shúıdesinen shoqıta soǵyp, únderin óshirip jatqan bizdiń jigitter boldy», - dep oılanyp turǵanymda, aldymdaǵy Troshkovodan tunshyǵa kúmpildegen jer astynan shyqqandaı emis-emis atystar estile bastady. Aıaz úndi jańǵyrta ala qashady. Estigenim, dalada atylǵan únge uqsamaıdy. Býlyǵa, tunshyǵa, qarlyǵa shyqqan daýystaı estiledi. Alystap shyqqan dybys, saryndar meni úsh qystaqpen «tildestirip, aqpar alyp kelip berdi». Eńsem kóterilip, sát saǵat bolǵan degen tilekpen Troshkovoǵa qaraı tarttym... Bir kósheden óte bergenimde qulaqshyny erbıgen bir soldat aldymdy kese júgirip óte shyqty. Men onyń sońynan óksheleı basyp, ol engen úıdiń tabaldyryǵynan attaı bergenimde tars ete qaldy bir atys. Qarasam mamyq tósek aldynda ish kıimsheń murny soraıyp bir sap-sary nemis sileıip jatyr. Avtomatyn sert ustaǵan qulaǵy qalqıǵan bir qara domalaq jigit maǵan ún qatpaı: «kórip tursyń ǵoı, istegenimdi» degendeı bir qarap, shuǵyl burylyp shyǵyp ketti. Men úı ishindegilerge nazar saldym. Úlken maı sham qalqannyń kóleńkesin úı joǵary túsirip, úıdiń ishin kúndizgideı jap-jaryq etip janyp tur. Kesteli aq dastarqanmen jabylǵan stoldyń ústinde túrli tamaqtar men moıny soraıǵan shynylarda ishilmeı qalǵan araq-sharaptyń sarqyttary (shamada bul úıdegiler búgin tún jarymyna deıin serýendesip otyrysqan), qabyrǵada kilem, qurýly túskıizdiń astynda jap-jaltyr, aq mamyq tósek. Sol tósektiń aldynda álgi ógizdeı nemis abyroıy ashylǵan kúıde jan tásilim etip, tyraıyp jatyr. Onyń taqaý basynda aǵa ofıtserdiń áshekeılengen kıimi oryndyq arqasynda ilýli týr. Tósek ústinde patsaıy kórpesi kindigine deıin syrylyp, qus jastyqqa shyntaqtaı tirelip qalyp, jıren shashy appaq denesine jaıylǵan, úreıi ushqan sary áıel sharasynan shyǵyp bara jatqan tuzdaı kók kózimen qadala qaran jantaıa jatyr. Kózime shashy jaıylǵan albastynyń qyzyndaı kórindi. Yzalana, renjip, jırengendeı boldym... Bulardyń keshki serýennen keıin, anyq tósek qyzyǵyna batyp jatqandarynda, álgi ún qatpaı, shuǵyl burylyp shyǵyp ketken jigit kenetten kirip kelip, myna saıqaldyń ashynasyn ústinen atyp túsirgeni ap-anyq kórinip týr. Renjip, jırengen sezimdi sonyń izi týdyrǵan bolý kerek. Beıbaq áıel, ómirinde kezdespegen eki qara tory adamdy kórip, úrke shoshynyp, ne túsi, ne óńi ekenine senbeı, áli qorqynysh sheńberinde jatqan túri bar. Aıaǵandaı, qyzǵanǵandaı taǵy bir sezim paıda boldy. Beıbaqtyń kózi sharasynan shyǵyp, ún joq jańaǵy qalpynda tas bolyp qalǵandaı. Maǵan «qorqynyshtyń kózi sharadaı» degen osy eken ǵoı degen oı keldi. Qasyna jaqyndap baryp, qolymdy kótere bergenimde, áıel shalqalaǵan kúıi, oqpen atqandaı sylq etti. Ashylyp jatqan kórpeniń shetin kóterip, basyna búrkeı saldym da: «al endi kórgen túsińdi joryp jata bergin» dep úıden shyǵyp kettim... Al endi ol túsin joryp jata bersin, qyrsyq jaýǵa olja bolǵan opasyz bir áıel shyǵar... Kósheni aralap kelemin. Aınala baıaǵy tunshyǵa atylǵan kúmpilder. Shoshyp oıanǵan nemister qarsylasýǵa shamalary kelmeı, árqaısysy bar qamyn oılap, shortandaı shorshyp, ornynan turyp kez kelgen qýystarǵa tyǵyla bastaǵan kez. Bizdiń jigitter timiskileı tintip, taýyp alyp, jatqan jerlerinen súıreı shyǵaryp alyp, jaýdyń sazaıyn tartqyzyp jatqan urystyń ústinen shyǵyp kelemin. Óshikken tıis, aıaq asty qyrǵyn, dushpanǵa topalańdaı tıgen ór kókirek soǵystyń zańy. Bolar is bolyp jatyr, ár jaýyngerdiń óz tizgini ózinde, ózine-ózi bı, óz tóreligi ózinde. Jekpe-jek, betpe-bet jaǵalasqan soǵysta olarǵa eshkimniń jarlyǵy júrmeıdi. Jaǵalasqan jaqyn soǵystyń zańy solaı. Oǵan syrttan qol suǵýǵa bolmaıdy. Troshkovo alyndy. Tań bozaryp atyp keledi. Tus-tusqa qulaq túrip ańdasam, kórshi qystaqtarda áli urys tyıylmaı, kúmpildegen atys únderiniń saryny shyǵyp jatyr. Qystaqtyń shetine shyǵyp Borodınoǵa jaqyn bir tómpeshteý qopaǵa kózim tústi. Basqa jaqtaǵy jaǵdaıdy boljamaq úshin sol tóbeniń basyna shyqtym. Aınalany azanǵy sáýleniń jaryǵy arqyly dúrbimen túgel kórip, kózben sholyp turmyn. Ár qystaqta qulaqshyndaryn erbeńdetip júrgen bizdiń jigitterdiń toptary kórinedi. Olardy kórip istiń oıdaǵydaı shyqqanyna sener-senbesimdi bilmeı biraz qobaljyǵandaı, qýanǵandaı bolyp turǵanymda, or qystaqtan maǵan qaraı birindep-ekindep adam shyǵa bastady. Alystan kele jatqandardyń barlyǵyn da tanyp turmyn. Qarǵa maltyǵyp, ombylaı jaqyndap keledi. Men olardy kútip turmyn. Tún jarymynda ólimge attandyrǵan tún boıy olardyń óli-tirisinen esh habarym joq, maıdandaǵy jan joldastarymnyń ajal arasynan aman shyǵyp kele jatqanyn kórip, olar jaqyndaǵan saıyn tamaǵymdy bir túıin býlyqtyryp, tunshyqtyryp barady. Kóremin be, kórmeımin be degen joldastaryńdy soǵystan keıingi aman-esen kórgen qýanyshyńnan artyq qýanysh dúnıede bolmas. Mine, Madııar arsalańdap kelip, qol alysyp birdeńe dep tur. Mamonov, Gýndılovıch, Trofımovtar da kelip qaldy... Keshegi oı, túndegi qııal alda saǵymdalǵan arman edi. Soǵystyń kóbinde is nátıjesi oıdaǵydaı bola bermeıdi. Tap osy joly oıdyń, qııaldyń, buıryqtyń sáti kelgendeı buljytpaı oryndalýy tań qalarlyq nárse. Sener-senbesimdi bilmeı, aınalaǵa taǵy kóz jiberip qaraımyn. Arnadaı josylyp jatqan alty jol. Qaraýytyp olardy bógep jatqan alty qystaq. Qalbalaqtap júgirip júrgen bizdiń jaýyngerler, qasymdaǵy turǵan top bastyǵy komandırler senýge dálel ekenine kózim jetip, ornymnan tura sala bir tostaǵan sýyq aırandy ash qarynǵa simirgendeı - sýyq taza aýany kókiregimdi kere juttym. Rossııanyń aıazdy qatty qysy, qalyń qarǵa kómilgen túri budan buryn kózime mundaı ystyq, mundaı shyraıly kóringen emes edi. Aýasy sary qymyzdaı sińimdi, jutqan saıyn deneńdi qyzdyra balqytqandaı komandırlerdiń baıandamalaryn bastan-aıaq tyńdap bolyp, olarǵa dostyq, úzeńgi joldastyq retinde rızalyǵymdy bildirip, qoldaryn alyp rahmet aıttym. Toptaryna barǵanda jandaryn aıamaı, jeńý maqsatyna kúshterin salyp jetken el azamattary soldattarǵa kópten-kóp rahmet aıtýlaryn tapsyrdym. Batalonnyń komıssary Trofımov baıandamasynyń aıaǵynda kináli túrde tómen qarap turyp, keshe meniń buıryǵyma narazy bolyp, onyń is júzine asýyna zor kúmándi bolǵanyn moıyndap:
- Óte sáti túsken is boldy, - dep barlyq tabystyń abyroıyn meniń basyma qopara salyp sóıledi. Men qasymdaǵy Madııarǵa qarap, joldardy arnadaı bógep or qazyp jatqan toptarǵa qaraı qol siltep:
- Men istedi degenshe Myń istedi deseńshi, Myń istedi degenshe Er istedi deseńshi. Er istedi degenshe El istedi deseńshi. Men mendiki bolmasam, Er eldiki bolmasa Kim istedi der ediń? - degenimde, Madııar jymyń etip kúlip, Trofımovqa aıtqanymnyń mazmunyn oryssha aýdaryp túsindirdi.
- Iıa, el azamattarynyń isi - er aǵasyna ár ýaqytta da abyroı, ataq nuryndaı jaýǵan, - dedi Trofımov.
ORALA SOQQAN JAÝ JAMAN
Alǵan jerdiń bárin aralap shyqqannan keıin men generalǵa aqpar jazdym: «Joldas general! Meniń qolastymdaǵy polk túngi saǵat tórtte dushpanǵa shabýyl jasap, azanǵy saǵat segizde jalǵyz Troshkovo emes, osyndaǵy alty joldyń túıini aıqasqan alty qystaqty túgelinen aldy. Ordaly jaý ońdap basylǵandaı. Dushpannyń shyǵyny, bizdiń shyǵyn áli anyqtalǵan joq. Buıym qarý-quraldardan mol oljaly kórinemiz. Anyq-qanyǵyn keıin tolyǵynan málimdermin. Soldattar, komandırler buıryqty oıdaǵydaı oryndady. Polk joldardy qomdaı erttep, bekinýge kiristi. Dushpan búgin qarsy shabýyl jasaýy múmkin. Qazirshe, soǵan daıarlanýdamyz. Sizdiń budan bylaıǵy buıryǵyńyzdy kútemin», - dep jazyp, bir paraq qaǵazdy ofıtser arqyly generalǵa attandyrdym. Qaǵazǵa qol qoıardyń aldynda oqyp shyǵyp, komıssarym Madııar maǵan úreılene qarap:
- «Dushpan búgin qarsy shabýyl jasaýy múmkin», - dep qaıtalap oqydy, - sen kimdi bopsalap otyrsyń? - dedi maǵan.
- Aldymen ózimdi, seni bopsalap otyrmyn. Generaldyń bizge berer járdemi joq. Oǵan, biraq, bolashaq esińde bolsyn dep jazyp otyrmyn... Madııar biraz toqtalyp, oılap turyp aqparǵa qol qoıdy. Odan keıin julyp alǵandaı meniń jeńimdi tartyp:
- Jańa ǵana túsindim, - dedi ol, - búgin qarsy shabýyl kúmánsiz bolady. Myna alǵan alty jol búıirimizge alty naızadaı bolyp qadalmasa ıgi edi... - Iıa, syıynar kúsh artta, alysta. Qazirinshe bar kúshpen bekiný kerek. Bekiný, bekiný! Alǵandy berik ustaý bizdiń endigi murattardyń eń zory!
- Artymyzda S Chjolovo. Odan qaýip basqa jaqqa qaraǵanda az kórinbeıdi, joldas komandır, - dedi qasyndaǵy Mamonov.
- Aınala qorǵanyp bekiný kerek, - dedi oǵan Madııar. - Joldas komıssar-aý, - dedi ol oǵan, - azǵana kúshti, kishkene shaǵyn kórpedeı ne aıaqqa, ne basqa tartýǵa bolmaıdy... - Rezınkadaı sozyp, aıaq-basqa jetkizý kerek boldy, joldas Mamonov, basqa jaqtan medet joq kórinedi ǵoı, - dedi Madııar.
- Soraıa sozylýdyń keregi az bolar, Madııar, - dedim men, - toptana myqtaný kerek, dushpan alty jaqtan birdeı soǵa qoımas, kezek soǵar. Ásirese qaýipti jaq qaıdan ekenin aldymen belgilep alaıyq.
- Alty qanatymyzdan qaýipsiz jaqty men kórip otyrǵanym joq, - dedi ol, - barlyǵy da qaýipti, óte qaterli, osy bes-alty kúnnen bergi qyrǵyn soǵystyń kilti osy jerde ekenine kózimiz jetkendeı bolyp otyr. Dushpan «jaqsy kelipsizder» dep bizge rahmet aıta qoımas. Ol qaıtaryp alýǵa bar kúshin ár jaqtan salar.
- Ol anyq, joldas komıssar, ol daýsyz, kúmánsiz, - dep qoshtady Mamonov. - Oǵan kózim jetedi. Qaýiptiń bári alda. Toıdyń ákesi bolashaqta jatyr,- dep Madııar kúrsinip maǵan qarady.
- Bizge qaı jaqtan kelse de jaý tankteri qaýipti. Onyń oıranyn túsirip qarsy alatyn bizdiń artıllerııa artta, jýyrda jete almaıdy, - dedim men oǵan.
- Iıa, qaýip-qaterdiń barlyǵy sonda dep oılaımyn men, - dedi ol.
- Myna azanǵy qýanysh - erte qýanysh, bizdi mezgilinen buryn máz qylǵan qýanysh bolyp júrmese ıgi edi.
- Ne bolsa da, joldas komıssar, alarymyzdy aldyq, - dedi otan Mamonov, - búgin oń jaǵymyzdan turǵan bolarmyz, aldaǵyny taǵy kóre jatarmyz, nesin ýaıymdaımyz.
- Ýaıym komandırdiń oıynyń keń salasynyń biri, - deı bergenimde, Madııar:
- Soǵysta ýaıym oı túbine jetkizedi, - dep meniń sózimdi bólip, maǵan taty qarap, - sóziń aýzyńda, aıypqa buıyra kórmegin, - dedi ádeppen, - neshe kúnnen beri uıyqtamaı, aıaz sorǵan óne boıy joryq pen soǵystan sharshap, shaldyqqan jigitter tyń jatqan jaýdyń mol kúshine kezdesse qalaı shydar eken...
- Iıa, joldas komıssar, halińiz óte qaýipti, - dedi oǵan Mamonov, - kúsh ákesin tanymaıdy degendeı, tyń kúsh tyńdyǵyn, árıne, isteıdi.
- Al, endi ýaıymdy soǵa bermeńder, - dedim men ekeýine, - alarymyzdy aldyq. Ýaıymdaı berseń qııamet-qaıym tez ornaıdy. Júrińder, jerdi aralap kóreıik. Jer jaǵdaıyn aralap júrip, baıqaıyq. Ol oıymyzǵa oı qosar, - dep bastap júrip kettim. Alǵan jerdi aralap júrip kelemiz. Soldattar qalyń qardy qopara kóterip or qazyp jatyr. Jerdi aralaý komandırdiń bir toqtamǵa kelýine úlken sebeptiń biri. Jer jaǵdaıy onyń oıyna oı qosyp, kóp kúdikti máselelerdi baıandaıdy. Kıim pishkendeı kóldeneń, uzynyn kórsetip, jaǵdaıdy ekshetedi. Jer jaǵdaıyna qarap turyp komandır oısha soǵysady, jeńiledi, jeńedi, qashady, qýady - sahna, ony kórip turyp komandır oısha repetıtsııa jasaıdy. Aralap júrip kelemiz. Jer jaǵdaıyna qarap: «myna jaqqa ázir bolyńdar», «myna joldy myqtap ustaıtyn bolyńdar», «ana joldy qıǵashtap atatyn bolyńdar» degen sııaqty nusqaýlardy jolshybaı top basshylaryna aıtyp ótip baramyz. Keı jerde kidirip, toqtap, olardyń oı-pikirlerin tyńdap soldattarmen úsh-tórt aýyz sóz qatysyp kelemiz. Soldattar bala minezdi keledi. Soǵystyń qıyndaý jaǵdaıynda júrgen adamǵa jyly kózqaras, «jaqsy sóz, jarym yrystan artyq». Komandır jaqyndap kele jatqanda ol aldymen turpaıyna qarap, qabaǵyna kóz salyp, izet tutyp turady. Aq nıetimen janyn aıamaı atqarǵan jaýyngerlik qyzmetine ádiletti baǵa alǵysy keledi. Ol maqtanady, qýanady, keıde qaıǵyryp, qamyǵady, qabyrǵasy qaıysyp, qınalady. Soldat er kóńildi bolady. Ol qatty aıtylǵan ádiletti týra sózge shamdanbaıdy, kóńiline alyp, kek saqtamaıdy, jónge jyǵylady. Soǵystyń eń aýyrtpalyǵy soldattyń moınynda. Soldatqa taǵdyrdyń artqan júgi óte aýyr . Ol ylǵı ot pen sýdyń ishinde, qyzara jarqyldaǵan naızaǵaıdyń astynda. Ol jaǵdaıdy sezedi. «Baratyn da, isteıtin de men ǵoı. Jóndep jumsasańshy» degendi jaýyngerlerdiń kózine kózim túskende talaı sezgenmin. Jaýyngerdiń óz taǵdyryn komandırge senip tapsyrý narǵa artqan aýyr júkpen teń.
- Erlikterińe, qyzmetterińe rahmet, azamattar, - dep jolshybaı soldattarǵa alǵys aıtyp kelemiz. Biraq ta aramyzda burynǵydaı dáneker, berik baılanys joq, ony men de, soldattar da sezedi, sezemiz. Bir-birimizge syr bermeýge tyrysamyz. Keıbireýler maǵan tańdana sostııa qaraıdy. Keıbireýleri ezýin jıyp kúlimsiregendeı bolady. Olarǵa men de emirene ózeýregendeı, túsimdi jylyta qaraǵym keledi. Biraq ta túsim jylı qoımaǵanyn basqalardyń kózinen kórip sezemin. Áıteýir bir-birimizdi arbaýmen sharshap-shaldyqqan sezim aramyzǵa aıǵaq bolady da turady. Ony bilemiz, sezemiz. «Meniń kórgenimdi sen kórseń» deıdi maǵan ádepti súzilgen soldattyń kózi. «Meniń qabyrǵamdy qaıystyrǵan oı seniń basyńa tússe...» dep qaraımyn men olarǵa. Olarda ún joq. Men de úndemeımin. Sodan keıin ekinshi topqa qaraı júrip ketemiz.«Dushpannyń keshikpeı-aq qarsy shabýyl jasaýy múmkin. Ony tus-tustan kútýge bolady. Qolymyzdaǵy joldardyń barlyǵynyń qystaqtarǵa kire beristeri qoldan shyǵarylmaıtyn bolyp tezden bekitilsin. Barlyq komandırler men saıası nusqaýshylar top ishinde, basy-qasynda ózderi birge bolyp qarsy shabýyldy toıtarý jónin oılap basqarýlaryn mindetteımin. Sheginýge jol joq. Jaýyngerlerge jaǵdaıdyń anyǵy aıtylyp túsindirilsin. Ár toptyń sengeni óz kúshi ǵana. Basqa jaqtan járdemge eshkim dámelenbesin», - dep buıryq jazyp, onyń bir kóshirmesin generalǵa joldadym...
- Madııar, myna aýyldyń, - deı bergenimde:
-Bala-shaǵa, qatyn-qalashtaryn ba?-dedi ol.
-Ie, solardy qaıtemiz, aldaǵy soǵysta. Qaıda tyǵyp, qaıda ornalastyramyz? - dep maǵan suraq berdi. - Oq borandaı burqasa olar bekerden beker oqqa ushady ǵoı. Madııar taǵy da qınala túnere turyp, bir nárseni oılap tapqandaı, qýanǵan túrde, - úıleriniń astynda podval, jertóleler bar, soǵan ornalasyp soǵys bastalǵanda tyǵylyp, aıaǵyna deıin shyqpańdar dep elge jarııa salý kerek. Jaman aıtpaı jaqsy joq degendeı, - dep ózin ózi maquldap, dalaǵa shyǵyp ketti. Kekti jaý orala soqsa, artqy kúshimiz jetpesten buryn soqsa, myna dańǵyl, keń alty jolmen ańdatyp tankterin jumsasa qaýiptiń áli alda turǵanyn elemeı, nemene! Qater de, qorqynysh ta alda. Qýanysh osy eki beldiń arjaǵynda jatyr. Muzdy ótkel, sheńgeldi jol, quz qııaly asýlar jatyr. Bizdiń jigitter sony sezip, soǵan túsinip, «qarman, qarman da qamdan» degendeı qyzý qımylda. Qystaqtar shetinde, joldar boıyndaǵy qalyń qardy kúrektermen borata, aýdaryp, tóńkerip qoparyp, adam boıy or qazyp jatyr. Komandırlerdiń qabaqtary túıýli, kózderi jaýdy kútken jaqta. Jaýdan áli habar joq. Kúte-kúte eki kózimiz tórt bolǵandaı boldy. Batystan býyrqanyp iri jyrtylǵan suıyq tuman arǵy belden asyp, biz jaqqa qaraı jyljyp keledi. Jigitter kesheli-berli nár tatpaǵan edi. Orlaryn qazyp bolǵan soń, or túbine otyra qalyp tońazyǵan jol azyqtaryn muzdaı opyryp, qanttaı qarshyldatyp shaınap, qorek etip jatyr. Men or ishinde kelemin. Or túbinde tamaqtanyp otyrǵan úsh-tórt soldatqa jaqyndaı bergenimde, bireýi ornynan ushyp turyp, janynda otyrǵandy jelkesinen túıgishteı bastady. Joldasy qatqan nannyń bir úzimin qomaǵaılana jutqanda, ol tamaǵynan ııa ári, ııa beri ótpeı turyp qalypty. Álgi jigit kózi bozaryp túıilgen joldasyn shúıdelep «tus-tustan» soǵyp tur eken. Eki kózinen jasy aǵyp:
- Al, boldy, ári ketti, - dep qolymen túıgishtep qorǵana bergende men de qastaryna keldim.
- Abaılap jeseń bolmaıtyn ba edi!
- Meıli, ne qylady deısiz, ishke ketti ǵoı, ózi de asqazanǵa baryp erı bastaǵan bolar, - dep kóz jasyn jeńimen súrte berip kúldi. Bárimiz de kúldik.
KOMISSAR GÝSEV
Dýalǵa súıene berip. qalǵyp ketsem kerek. Kútpegen jerden oq zý-zý ete qaldy. Qapylysta ne bolyp qaldy degendeı árkim óz oryndaryna júgirisip ketti. Men ortalyqtaǵy bir saraıdyń panasynda turmyn. Qarasam, tumannyń ishinen qaptaı shyǵyp kele jatqan aq kıimdi dushpannyń lekteri júre atyp, oq jaýdyryp keledi. Qalyń oq zýyldaı jaýyp, bas kóterter emes. Bizdiń jaqtan eshqandaı qarý-jaraq dybys qatpaıdy. Bularǵa ne bolyp qaldy! Andap kele jatqan jaýdyń legin nege atpaıdy! Nemisterdiń bireýi de jyǵylmaı-súrinbeı qaptap keledi. Ózderi tipti jaqyn kelip qaldy... Biz jaqtan áli ún joq. Jaý bas kótertpeı atyp keledi... Men yzalanyp abyrjyp turmyn. Burqaqtana qorǵasyn búrkip keledi. Qol astymda tótennen jumsaýǵa rezervim joq. Komandırler qaıda? Bizdiń jaýyngerler bas kótermeıdi, álde nemis arbap kele me? Azannan beri qardy qoparyp ózimizge kór qazyp pa edik dep turǵanymda «ýra» dep bireý janyma qulaı ketti. Qarasam, alasa boıly, bet-aýzyn túk basqan, orta jasqa kelgen kisi, qolyn kókiregine qýsyra qýlap jatyr. Bizdiń dıvızııamyzǵa jaqynda, saıası bólimniń bastyǵyna orynbasar bolyp taǵaıyndalǵan batalon komıssary Gýsevti tanydym. Bul qaıdan kelip qaldy. Onyń aýzy-murnynan qyzaryp qan kórindi. «E, baıǵustyń aýzynan tıgen eken ǵoı» dep basyn súıeı bergenimde ol qınala yńyrsyp:
-Meni qoıǵyn, qalqam, soǵysty basqar, - dedi. Qaıdan kelip qalǵanyn qaıdam, jalt qarasam qasymdaǵynyń bireýi Málik.
- Oıbaı, Málik, analarǵa tez júgir. Qyrylyp qalmasa bastaryn kótersin. Kelip qaldy ǵoı, - dep sózimdi aıaqtaǵansha Málik avtomatyn sert ustap, buǵyp jatqan rotalarǵa qaraı tura jóneldi. Jaý basynyp, aıbyndy keledi. Qaptap, jaqyndap kelip qaldy... Al, kesheden berginiń barlyǵy zaıa ketti degen osy dep júregim sulq túse bergende oń jaqtaǵy bir shoqydan 5-6 avtomatshylar jer astynan shyqqandaı, avtomattaryn bezildete júre atqylap kelip qalǵan nemis tobynyń tý syrtyn ala urandap aıqaılaı tıisti. Búıirden soǵý qandaı jaman: jaý leginiń sol qanaty japyryla qýlaı bastady. «Aınalyp keteıinder...» deýge tilim kelgenshe jaýdyń oń búıirinen Málik bastaǵan jıyrma shaqty adamdar atqylaı qarsy shapty. Men alǵa baqtym, jaý aldyndaǵy okoptardan da dúrkin atystar bastaldy. Entelep, basymsynyp kele jatqan jaýdyń soldattarynyń shat shálekeıi shyǵyp, keıbireýleri qalbalaqtap oq tıip, murttaı ushyp jatyr. Qulaqqa urǵan tanadaı nemis toptary úsh quıynnyń arasynda ári-beri shalqaqtap, tiri qalǵandary úrikken qoıdaı dúrkirep keıin shegine qashty.
- Aman qutylǵandary az, - dep qýana, Gýsevtiń basyn súıeı joǵary kóterdim.
- Durys, - dep ol álsirep kózin ashady.
- Halińiz qalaı, qaı jerińizden tıdi? Jaýap qata almaı Gýsev kózi bozaryp, qabaǵyn jabady. Iyǵynan dem alyp esinen tanyp jatyr. Men jalma-jan onyń omyraýyn ashyp qaradym. Kókireginde Rossııa Quramasynyń depýtattyq belgisi bar. Qolymdy omyraýyna suǵyp, arqasyn sıpaǵanynda jonynan aqqan jyly qandy sezdim. Eki oq onyń ókpesin tesip ótken eken. Sanıtardy shaqyryp alyp, onyń jarasyn tańdyrdyq. Salqyn aýa Gýsevti qaıtadan esine keltirdi. Sınchenko qalbalaqtap aınalyp jaraqattynyń qasynan shyqpaıdy. Janyndaǵy torsyq-flıagasynyń tyǵynyn ashyp, Gýsevtiń tirilgenine qýanǵandaı.
- Mynadan bir-eki jutyńyzshy, joldas komıssar, - dep Gýsevtiń aýzyna usyndy. Ol eki jutyp baryp qaqalyp, qolymen flıagany ıterip qaǵyp demin ala almaı.
- Fý! Ne degen ýdaı nárse edi, - dedi.
- Spırt, joldas komıssar. Dárigerler durys bolady deıdi...
- Durysyn qaıdam, ishimdi órtep barady.
- Mynany asańyz.
- Sınchenko qaltasynan alyp, tońǵan maıdy usyndy...Gýsevti tonǵa jyly orap, shanaǵa salyp Madııar ekeýmiz «jaranyń túbi qaıyrly bolsyn, tez aıyǵyp ketińizshi» aıtyp qoshtastyq. Keterdiń aldynda ol bizge qarap:
- Meniń ekeýińizge bir tilegim - jaýyngerler men komandırlerge uryspadyńyzdar. Soǵysta kim saspaıdy. Ǵabdýllındi batyrlyqqa usynýǵa bolady, - dep sózi álsirep, zordan aıaqtaı berip. - Árıne ol meniń oıymsha ǵana, -dedi.
- Ǵabdýllındi batyrlyqqa... Ketip bara jatqan shananyń izine qarap turyp Madııar:
- Iá, batyrlyqqa, - dep maǵan qarap.
- Bala minez, er kóńil kishipeıil bizdiń Málik tiri me eken? - dep úreılene surady.
- Soǵys jańa ǵana saıabyrsydy ǵoı, adam jiberip bileıik, - deı bergenimde, bir kósheniń arǵy shetinen sharshaǵan beıneli, eki qoly salbyrap, jaı qadam basyp kele jatqan Málikti kórdik.
- Oı, sen tiri júrmisiń! - deppin qýana sasqanymnan. Málik jymııa, ezý tartyp:
- Qaıdam, soǵan ózim de túsinbeı kelemin, - dedi.
- Erlik kórsettiń... - dep qasymdaǵylar barlyǵy Málikti qýana qorshap ortasyna aldy. Aspandaǵy sur bulttan kún kózi kórinip, ol da bizge qýanysh qosqandaı jymyńdap jarqyrap tur. Jaý jaǵadan alyp, qysyltaıań týyp, er sasqanda qııadan ushyp qyrǵıdaı tıgen altaý kimder eken? Olardy bastaǵan qandaı er? Ol kim?
- Anaý jaqtan shyqqan altaýlar kimder edi? - dep Málikten suradym.
- Bizdiń rotanyń jigitteri bolar, - dep ol kúmiljip jaýap berdi.
- Shyn anyq-qanyǵyn bilý kerek! Olar tiri me eken? Málik bir nárse aıtaıyn deı bergende sol jaqtan zýyldap taǵy oq jaýdy. Jaý basqa búıirden jańa shabýylyn bastady. Barlyǵymyz oryn-ornymyzǵa tura júgirdik... Kún boıy shabýyldyń artynan shabýyl. Birese ońynan, birese soldan, kezek-kezek ár ádiske salyp, ár tustan soǵys, bizge dushpan óshige tıip, bar kúshin salýda boldy. Bizdiń jigitter de taıtalasa arpalysyp, ornynan qozǵalar emes. Dushpannyń shabýyl tolqyny ústi-ústine shyǵynǵa ushyrap, toıtarylýda...
TÓLEGEN TOQTAROV
Taǵy bir shabýyl toıtarylyp aıaqtala bergende general keldi. Qaımyǵa sheginip bara jatqan dushpandy kórip, attan túse berip:
- Ne qyp tursyzdar, analardy óksheleı qýmastan, - dep maǵan zekı bastady.
-Joldas general, bizge bekingen orynnan qozǵalý óte qaýipti, - deı bergenimde general sanyn bir uryp kúrsinip, turǵan jerine otyra ketti. Ábden qusalandy bilem, ashýly kózimen maǵan bir qarap, ornynan turyp, burylmastan alǵa qaraı júrip ketti. Men turǵan ornymnan qozǵalmaı qala berdim. Generaldyń sońynan ere jóneldi Mamonov. Mamonov generalǵa bastan-aıaq istelgen isterimizdi kórsetip bir saǵattan keıin qaıta ilesip keldi. Generaldyń túndegi yzǵary synǵan, burynǵysynan kóńildi. Kináli túrde jaqyndap kelip maǵan:
- Qaraǵym, qart jaman aǵańdy aıypqa buıyrmaǵyn. Sál, qyzbalyǵym bılep ketipti... Biraq ta barlyq jaǵdaıdyń anyq-qanyǵyna jetý óte qajet boldy,- dep basqa sóz qatpaı attanyp júrip ketti. Biz barlyǵymyz general qasyndaǵylarymen birge ormanǵa engenshe, sońynan qarap turdyq.
- Er kóńildi, jigit aǵasy eken bizdiń general. Buryn kim bilsin, - dedi Trofımov.
- Iıa, kishiden kishireıip, keshirim suraǵany, adamgershiliktiń eń úlken dárejesi, - dedi Muhamedııarov.
- Qalaı, jol-jónekeı general meniń silemdi qatyp pa boqtaǵan bolar, á? - dep suradym Mamonovtan. Ol jymıyp kúlip:
-Joq, eń alǵash azdap keıidi. Sońynan aralap kórip jumsardy. «Taǵy ne kórsetesiz?» dedi maǵan. Men ony taǵy nemisterdiń kóbirek jatqan shetine alyp bardym. «Joq, shyraǵym, bulardy men kórgemin» - dep meniń aıybymdy ashqan soń: «Endi sizge kórseterlik eshnárse joq», - dedim. Barlyǵymyz Mamonovtyń generaldy aldaımyn dep aldaı almaǵanyna qarq-qarq kúlip turǵanymyzda bir soldat kelip maǵan qaǵaz usyndy.
- Saıası jetekshi Málik Ǵabdýllın jiberip edi, - dedi ol. Dápterden jyrtyp alynǵan bir japyraq qaǵazǵa Málik qazaqsha «Batyrlar tobyn bastaǵan batyr Tólegen Toqtarov eken...» dep jazypty... Keshe biz kún bata rekognostsırovka júrgizgen ormannyń shetinen bir top adam kórindi.
- Mine, Klımenko da kelip qaldy! - dedi Mamonov.
- Batalondy ormanǵa qaldyryp, ózi maǵan kelsin, - dep buıyrdym men oǵan.
- Sınchenko! - dep aıqaılady Mamonov meniń atqosshyma.
- Baýyrym, shaýyp baryp Klımenkonyń aldynan shyq, oǵan komandırdiń buıryǵyn jetkiz. Batalonyn ormanda qaldyryp, ózi jyldam munda jetsin. - Túsinikti joldas, kapıtan.
- Al, shap...
Nıkolaı Sınchenko shtab nachalnıginiń buıryǵy boıynsha Klımenko kele jatqan jaqqa quıyndata shaba jóneldi. Kir-kir maska - halat kıgen, shańǵy mingen kapıtan Klımenko alyp-ushyp jetti. Bul suńǵaq boıly, ásem músindi, sulýsha ýkraın jigiti bolatyn, úshinshi batalonnyń komandıri edi. Ol asyǵa, aptyǵa baıandaı bastady.
- Joldas kapıtan, meniń qaramaǵymdaǵy batalon siz bergen tapsyrmany oryndap, sizdiń qaramaǵyńyzǵa kaıtyp keldi.
- Siz azdap bógeldińiz, joldas kapıtan, - dedim men ony kinálaǵandaı.
- Aıyptymyn, joldas kapıtan, - dedi Klımenko tikesinen tik turyp.
- Bógeldik. Shynymdy aıtsam, men sizge jetýge asyǵyp-aq baqtym, joldas kapıtan. Áıtkenmen, amal qansha, aıyptymyn.
- Artıllerıster qaıda? - dep suradym men.
- Joldas kapıtan, artıllerıster qıyn jaǵdaıda qaldy: attar tartpady, baıǵus jigitter zeńbirekterdi jabyla ıteredi. «Raz, dva, shagom marsh» - dep aıqaılaıdy. Artıllerıster «shagom marsh» degen kezde, attar eki-úsh qadam ilgeri jyljıdy da, dińkesi quryp qaıta turady. Men olarǵa kómektespekshi boldym... Áýrelenip jarty kılometrdeı jer jyljydyq. Zeńbirekterdi adamdar arqalap júrgendeı boldy. Dıvızıonnyń komandıri maǵan: «Qaıteıik, biz kerekpiz, bizden góri sen keregireksiń. Káne, kapıtan, shańǵymen polk komandırine tart» dedi. Men Klımenkoǵa buıryq berdim. Belgi sıgnal jóninde, jaǵdaıdyń ózgerýine qaraı onyń batalony qaıda ornalasatyny týraly kelistik.
- Klımenko, tek keshiktire kórme, bárin tártip boıynsha adaldyqpen isteńder.
- Kúmándanbańyz, joldas kapıtan, men de, meniń adamdarym da sizdiń aıtqanyńyzdy eki etpeımiz. Kerek eken, demek, oryndaımyz, - dedi ol qoshtasyp turyp.
***
Kúndizgi saǵat úsh. Tús qaıtqan mezgil. Qysqy kún kóleńkeni uzartyp barady. Jaý bizdiń pozıtsııany atqylaı bastady. Alystan iri zeńbirekter bizge oq jaýdyrdy. Oǵynyń kóbi Borodınonyń ústine túsip jatyr. Ysqyra zýyldap kelip, jańǵyrta jarylyp, túsken jerin aspanǵa qopara kóteredi. Birneshe úıdiń kúli kókke ushyp, byt-shyty shyǵyp órtene bastady. Qystaqty qara tútin býdaqtaı qaptap, orap aldy. Burynǵy sırek atys ústi-ústine údeı bastady. Borodınodaǵy bizdiń adamdar aınala gúrsildeı jarylǵan snarıadtan bas kótere almaı jatyr. Sabandaı sabap, júndeı tútip álek-shálegin shyǵarǵan qııamet-qaıym. Tap sol qystaqta túnere soǵyp turǵandaı qap-qara quıyn. Túıdek tútin sozyla jaıylyp, selony qaptap aldy... Nemister osymen altynshy ret qarsy shabýylǵa shyqty. Barlyq qarsy shabýyldardyń ishindegi eń bir jantalastysy osy boldy. Bul joly jaý burynǵydaı bytyramastan, jınalyp toptana, ashyna alǵyrt soqty... Biriniń artynan biri qaz-qatar tizilgen úsh top qarǵa ombylaı, antalaı basyp keledi. Nemister qaptap jaqyndap kele qaldy. Alystan atqan iri zeńbirekter qulashyn uzarta siltegendeı Borodınodan oqtaryn asyra ata bastady. Meniń aldy-artyma da túsip jarylyp jatyr. Zý-zý ótip, keıbireýiniń jańqasy yzyńdap tóbemnen ushyp ótedi... Kenetten bizdiń pýlemet uzara atyspen jaý betinen ala tústi. Ony qoshtaǵandaı okoptardan da, áp jaqtan atys daýsy shyǵa bastady. Keıbireýleri oqqa ushyp, dushpan qatarlarynyń ydyrap, sırektegeni baıqalady. Biraq ta artyndaǵylar enteleı basyp jyǵylǵandardyń ornyn toltyryp keledi. Bizdiń pýlemettiń úni óshti. Nemister júgirip atoı salyp, qystaqqa antalaı ene bergen kezde Borodınoǵa jetip qalǵan Klımenkonyń batalony jaýǵa qarsy umtyldy. Eki jaq aralasyp, anyq jaǵalas, qoıan-qoltyq tóbeleske kiristi. Birin-biri atyp, qolǵa túsken nársemen tópelep, jaǵalasa arpalysyn, uıqy-tuıqy bolyp jatyr. Birazdan soń atys saıabyrlap, shý ulǵaıa bastady.
- Ne bop qaldy?!
- Eki jaqtyń da qoramsaqtaǵy oqtary bitkenge uqsaıdy.
- Áne, qarańyz, naızamen shanyshqylasyp...
- Myltyqtyń shúıdesimen shoqpardaı soǵyp...
- Analar jaǵalasa qýlady, áne arpalysyp jatyr... Oń jaqtan járdemge jibergen top Borodınoǵa jetip qaldy.
- Gýndılovıch! Sol jaqtan tez kómektes.
-Ketti, joldas komandır! - dep telefonmen jaýap qaıtardy.
- Órtti sóndirýge de adam jiber, - deı bergenimde bir jas jigit tutqyn nemisterdi aıdap alyp keldi. Men tańdana qaradym. Sol kezde meniń oıymdy buzyp, jeńimen mańdaıyndaǵy terin súrtip, tútikken Madııar:
- Altynshy shabýyl da bitkenge uqsaıdy, - dep kúrsinip, turǵan jerine otyra ketti.
- Eı, sen qaıdan júrsiń manaly beri?..
- Ananyń ishinde boldym, - dep Borodınoǵa qarady, - áıteýir kelgenderi qaıtqan joq.
- Entigip túımelerin aǵytyp jelpine bastady. Súmireıip turǵan tutqyndardy Mamonov ertip ketti.
- Iıa, álgi Máliktiń rotasyndaǵy Tólegen Toqtarov myna arpalysta erlik ólimmen qaıtys boldy, - dedi Madııar aýyr kúrsinip.
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar