«Moskva úshin shaıqas»: Qıyn jaǵdaı, jyly hat
***
Aspanda alaqandaı bult joq. Qap-qarańǵy. Úı ishinde chemodandar, portfelder, planshetter, avtomattar, dúrbiler, kompastar, telefon apparattary jatyr. Bul Matrenıno men 151,0 bıiktiginen Borısov pen Rahımov ákelgen oljalar - trofeıalar. Birneshe maısham jaǵylǵan jerkepede kezekshi telefonıster otyr. Bizdiń aspazshymyz Jan Faızıev tamaq jasap júr. Sınchenko men Kýrbatov ákelingen oljalardy iriktep otyr. Komandırlerden jalǵyz men ǵana. Qalǵandary túnde isteletin sharýalardy retteýge ketken. Kúndiz biz kóp edik. Bir rota kaprovtyqtar, saperler, artıllerıster. Avıatsııa da biraz kómektesti. Gorıýny - tas joldaǵy eń bir myqty bekinis edi. Ony kúni boıǵy qııan-keski urysta biz de baıqadyq, jaý da baıqady. Al, qazir jalǵyz qalǵandaımyz. Shynyn aıtsaq, kúshti qarýdan tankige qarsy oq atatyn 6 pýshka ǵana, sodan keıingisi jaıaý áskerler. Basqalary dıvızııanyń negizgi kúshine qaraı aýysty. Men kartany ashyp qoıyp qarap, aqpar jazyp otyrmyn. Kúni boıǵy soǵysty qysqa tujyrymdy etip jazbaı, uzaq baıandap jibergenime ózime-ózim narazymyn. Ádette joǵaryǵa jazǵanda komandır eń sońynda bólek bir tarmaq etip, endi ne isteıtinin baıandaıdy da, úlken komandırge qoıar tilegin jazady. «Meniń sheshimim...» dep jańa joldy bastadym da, ári qaraı jaza almaı otyryp qaldym. Óıtkeni ne isteıtinimdi ózim de aıqyn elestetip otyrǵan joqpyn. «Menińshe, Gorıýny men Matrenınony shama kelgenshe qorǵaý. Ol úshin 151,0 bıiktigin tastap, Gorıýnynyń garnızonyn ekinshi rotamen kúsheıtip, Matrenınoda qorǵanyp jatqan birinshi rotaǵa eki qalqandy pýlemet jiberý...». «Sizden suraıtynym» dep jańa joldy bastadym. Osy cátte kirip kelgen Tolstýnovqa men jazǵanymdy tolyq oqyp berdim. «Berik bekinis jasaý», «kúsheıtý» degen sezderdi birtúrli yzalana oqydym. Adam qajyǵanda shamadan tys nársege osylaı keledi. Tolstýnov:
- Nesi bar, durys jazylǵan. Basqa qandaı áńgime bolýy múmkin, - dedi. Onyń bul sózderin estimegensip, ary qaraı oqı berdim de, «Sizden suraıtynyma» kelgende toqtadym da qaldym.
- Iá, neni suraǵyń kelip edi?
- Men «Sizden suraıtynym...» dep jaza bergenimde sen kelip qaldyń.
- Men saǵan bóget boldym ba, sonda?
- Osyndaı jaǵdaıda ne suraısyń, Fedor Dmıtrıevıch?
- Durys aıtasyń, eshteńe surama. Bizdi munda jalǵyz tastaý generalǵa da ońaı tıip otyr deısiń be!
...Habı Rahımov, Bozjanov, Borısov, Stepanovtar keldi. Olar túnde isteletin sharýalaryn jaıǵastyryp bolǵandyqtaryn aıtty.
- Baıqańdar, jigitter, - dedi Tolstýnov daýsyn qatańyraq shyǵaryp, - jaýyngerler uıyqtap qalyp júrmesin. Kúni boıy ábden qaljyrady ǵoı olar.
- Barlyǵy da eskerildi, joldas aǵa polıtrýk, - dedi Bozjanov.
- Mysaly meniń rotamda bes adamnan bir top quryldy. ıAǵnı bir adam bes adam úshin jaýap beredi. Al, bes adam bir adam úshin jaýap beredi. Bireýi tik túregep, aınalaǵa qarap tursa, ekinshisi jerde otyryp ony qarap otyrady. Qalǵany bir-eki saǵat uıyqtaıdy da, odan keıin túregep turady. Onyń ornyna ekinshisi tynyǵady. Rahımovty Sınchenko men Kýrbatovtyń olja dúnıelerdi retteýi qanaǵattandyrmady. Ol ózine tán uqyptylyqpen barlyq dokýmentterdi aldy da, ádemilep qattady. Dokýmentter men olja dúnıeler dıvızııa shtabyna jiberildi. Tún ortasynda meni Rahımov oıatty. - Sizge polkovnık Serebrıakovtan hat keldi, - dedi ol. Umarlanǵan dápter betinde qyzyl qaryndashpen jazylǵan bizdiń dıvızııanyń shtab bastyǵy polkovnık Serebrıakovtyń mynadaı sezderin oqydy: «Joldas Momyshuly! General da, bizdiń barlyǵymyz da sizdiń jumystaryńyzǵa rızamyz...» Osy bir hattyń alǵashqy joldary áli kúnge deıin esimde. Odan ári polkovnık qaı polktyń qaı jerde ekenin, ne istep jatqanyn jazypty. General qolbasshyǵa ketipti. Bizge rahmet aıtyp, aldaǵy ýaqytta abyroıly bola berýge tilek bildirgen kórinedi. Maıdan ómirinen osy bir áńgimeni jazyp otyrǵan sátte qazir qaza bolǵan Ivan Ivanovıchtiń - qart orys polkovnıginiń, ustazymnyń sol hatynyń qolymda joqtyǵyna qatty ókinem. Bul hat bizge berilgen tuńǵysh nagrada edi. Sondyqtan da asa ystyq kórinedi. Hat júregińdi jylytyp jiberetin shyn yqylasty hat edi. Ákimdiktiń eshbir nyshany joq, buıryq sıpatty resmı de jazylmaǵan. Qarapaıym dos júreginen shyqqan ystyq sózi edi. Bul hatty áskerı bıletimmen birge saqtap, 1942 jyldyń ııýl aıynyń aıaǵyna deıin ustadym. Moskva túbinde bolǵan talaı urystarda ózimmen birge alyp júrdim. Holm aýdanyndaǵy Vasılevo derevnıasynda Talǵar polkynyń bir jyldyǵyn toılaǵanda ol hatty avtordyń ózine, polktyń «kógildir» klýbynda saltanatty jınalysynda tapsyrǵan edim. Onda meniń áskerı ataǵym maıor bolatyn. 1942 jyldyń 31 ııýlinde biz polktyń qurylǵandyǵyna jylǵa tolýyna arnalǵan saltanatty jınalys ótkizdik. Jınalysty qysqasha sóz sóılep, men ashtym. Osy jıynda polkovnık Serebrıakovtyń hatyn túńǵysh ret kópshilik aldynda oqyp, ózine tapsyrdym. «Qoryqqan da, qýanǵan da birdeı» degen emes pe, alǵashqyda Ivan Ivanovıch biraz abyrjyp qaldy da, hatty uzaq saqtap qaıta ózine tapsyrǵanyma qatty qýandy. Keıinnen bul hat dıvızııa shtabynyń operatıvti bóliminiń isine tigilip qoıyldy.
TYQSYRÝ ShEŃGELІNDE
Bul tún kúndegiden tynysh ótkendeı boldy. Armııa shtabynan general Panfılov Gorıýny jaqqa mehanızatsııalanǵan brıgada keletindigin habarlady. Maǵan ýaqytsha sol brıgadanyń komandırine baǵynýǵa buıryq berildi. Gorıýny arqyly motorlanǵan tolyq eki batalon, 12 mashınasy bar bir tank batalony ótti. Tankterdiń bireýi aýyr «KV» tankisi. Olar Gorıýny men Matrenınonyń arasyndaǵy ormanǵa kirdi. Kelsem, bári jaıbaraqat demalyp jatyr. Men buǵan qatty tańyrqadym. Komandıriniń orynbasary orta boıly, qara tory, úshkir muryndy podpolkovnık eken. Jaǵdaımen, brıgadanyń ne úshin kelgenin múlde bilmeıtin bop shyqty. Bar bolǵany brıgada komandıri men shtab nachalnıginiń Armııa shtabyna ketkenin aıtty. Ne de bolsa, solar bilip kelmek. Oǵan osy mańǵa jegip jaıǵasa ber degen buıryq qana berilipti. - Komandır kelgennen keıin ne isteıtinin aıtar, qajet bolsa sizdi de shaqyrtar, ázirshe bara berińiz ózińizge, joldas aǵa leıtenant, - dedi ol maǵan. Men shtabqa kelgende Rahımov nemisterdiń tý syrtqa shyǵyp, dıvızııanyń basqa bólimderimen soǵysyp jatqandyǵyn, jan - jaqpen baılanystyń úzilgendigin aıtty. Barlaýshylardyń aıtýyna qaraǵanda bizdiń aınalamyzdaǵy derevnıalardyń barlyǵyn nemister alyp qoıypty. Keı jerlerde bolǵan qarsylyqtardy basa-kókteı janshyp, bizdiń áskerlerdiń negizgi bólek jatqan jańa shepke qaraı jyljyp bet alypty. Endi solarmen soǵysyp jatqan kórinedi. Jaý bizdiń eki jaǵymyzdan orala aınalyp ótken. Bozjanov pen Kraev jaǵdaıǵa baılanysty dereý jańa shepke ornalasty. Betalystary endi shyǵys jáne soltústik - shyǵys jaq. Kúndizgi saǵat 12-ge deıin Gorıýnynyń túbinde jáne Matrenınoda qorshaýda qalǵan bizdi nemis barsyń ba, joqsyń ba demedi, elemeı qoıdy. Áskerı ataǵy da úlken, onyń ústine polk shtabynan kelgen ofıtser bir septigi tıer dep Tolstýnovty álgi brıgadaǵa jiberdik. Ol bulqan-talqan bop ashýlanyp qaıtty. Brıgada komandıriniń orynbasary oǵan da maǵan aıtqanyn aıtypty. Brıgada ózderine tamaq ázirlep, naǵashysynyń úıine qonaqqa kelip jatqandaı jaıǵasqan kórinedi. Jaýdyń jan-jaqty aınalyp, ilgeri ótip ketkenimen, neshe kún boıy qasarysyp, endi mine qorshaýda qalǵan bizben álgi orynbasardyń sharýasy joqqa uqsaıdy. Brıgadada voentorgtyń azyq-túlik tıegen avtobýsy bar eken. Tolstýnov sodan neshe kún boıy qaljyraǵan adamdarǵa biraz zat satýdy ótingen tilegin álgi podpolkovnık qulaǵyna da qystyrmapty. Tolstýnovtyń ábden qusa bolǵandyǵy sonsha, tipten tutyǵyp ketipti.
- Joldas kombat, men seniń aǵa adıýtantyń emespin ǵoı, - dedi ol aıqaılap.
- Mundaı adamdarǵa endigári meni jiberýshi bolma. Anaý podpolkovnıgiń soǵysý úshin emes, myna ormannyń ishine demalý úshin kelgen qý...
- Sen onyń ózine týra solaı dep aıttyń ba?
- Aıtaıyn dep edim, biraq...
- E, onda maǵan nege aıǵaılaısyń. Ol Kırsanov emes, Kýrganov emes. Komandıri kelsin, sonan keıin sóıleseıik...
- Gáp sonda bop tur ǵoı, onyń komandıri kelmeıdi, al podpolkovnık kelmeıtin adamdy kútip, óz tarapynan eshbir áreket jasaǵysy kelmeıdi. Kúndizgi saǵat ekige qaraı nemister bizge kóńil aýdaraıyn dedi. Nege ekeni belgisiz bashnıalaryn qyzyl matamen orap tastaǵan birneshe tankteri keledi. Rahımovty brıgada komandıriniń orynbasary podpolkovnıkke jiberdim. Tolstýnov Kraevqa ketti. Men Bozjanovtyń baqylaý pýnktinde turmyn. Nemister asa kop emes. Bes-alty tank, eki rotadaı jaıaý ásker. Bizdiń zeńbirekshiler aldynda kele jatqan eki tankti dál atyp toqtatty. Sóıtkenshe bolǵan joq, olardyń snarıadynan bizdiń bir orýdııa raschetymen byt-shyt boldy. Jaýyngerler pýlemetten, myltyqtan oq atyp tankterdiń artynda kele jatqan jaıaý áskerlerin jer qaptyrdy. Mine, qazir brıgadadan keminde bir batalon shyǵa keledi, nemisterdi byt-shytyn shyǵaryp, keıin qýyp tastaıdy dep kútip otyrmyn. Biraq, júgirip jetken Rahımov entigip:
- Túk te kómek kútpeı-aq qoıyńyz, podpolkovnık áli oılanyp bolǵan joqpyn dep otyr. Rahımov Kraevka ketti, men shtabqa keldim. Podpolkovnıkke telefon soǵyp edim. Ol «Men áli sheshim qabyldaı qoıǵan joqpyn, ázirge ózderiń soǵysa turyńdar, jaǵdaı keıin qandaı bolar eken, kórermiz» dedi. Túkke túsinsem buıyrmasyn, podpolkovnıkke álde brıgadany mezgilsiz soǵysqa salmaıyn deı me, bolmasa sasqalaqtan, ne isterin bilmeı otyr ma? Sonshama kúsh óz qolymda bolar ma edi, - dep zyǵyrdanym qaınady. Laj joq. «Kisideginiń kilti aspanda» degen osy. Tuńǵıyq oıǵa shomyp otyrmyn. Qansha ýaqyt ótkenin de bilmeımin, bir ýaqytta shtab planshetin qoltyǵyna qysa sala Stepanov meni esikke qaraı súıredi. Bizdiń shyǵar jerimizde kóldeneńdep nemistiń tankisi tur. Basymyzdy suǵyp qarap edik, bir nemis bashıanyń qaqpaǵyn ashyn jatyr. Onyń basy ǵana kórinedi. Stepanov atyp kem jiberdi. Álgi nemis sýǵa súńgigendeı jyp berin qaıta joq boldy. Ózimiz turǵan úıdiń buryshynan óte bergenimizde, meniń artymda kele jatqan Kýrbatov tanktiń ishine granata laqtyryp jiberdi. Bir ýaqytta gúrs etken daýys estildi. - Taǵy da granata bar ma? - dep suradym men Kýrbatovtan. - Endi bireýi bar. - Tasta ony bashnıaǵa. Kýrbatov mysyqsha jyljyp, úıdiń qabyrǵasymen jabysyp ketip barady. Bir kezde buryshtan burylyp joq boldy. Onyń basy qaıta kóringende, taǵy da gúrs etken daýys estildi. Apaı - topaı syrtqa júgirip shyqtyq. Temir jol tómpeshiginiń janyna kelsek, Rahımov, Kraev, Hasenov tur eken. Sóıtsek, nemis tankisi bizge basqa jaqtan kelipti. Tań atqaly qańǵyryp bos qalǵan úılerdi tankimen taptap júrgen nemis ekıpajy búl úıde bizdiń batalonnyń basqarý pýnktiniń bar ekenin qaıdan bilsin. Bilse ǵoı... Osy úıdi qalqalap turyp, bir buzylǵan jerin jóndep alýdy oılaǵanǵa uqsaıdy. Bilse ǵoı... zeńbirekten bir-eki snarıad jiberip, biraz oq atsa boldy, bitip jatyrmyz. Tankten eshbir dybys joq. Osydan 20 mınýt buryn ólerdeı qorqyp qashqan úıge qaıta oraldyq. Kelsek, aspazshy Jan Faızıev yńyldap ózbekshe óleń aıtyp, úlken buhar pyshaǵymen usaqtap et týrap otyr. Ony alǵash kórgen Stepanov: - Djan, sen munda neǵyp otyrsyń? - Faızıev oryssha jaqsy sóıleı almaıtyn. Atyp turyp, siresip qatyp qaldy:- ıA, tovarış komandır, obed delaed, obed horoshı, mostava býıdet. - Sen búl arada qalaı k alyp qoıdyń? - ıA sıdıt rabotaet, vdrýg strelaet, vse bıjal. ıA nojık zabyval, abratna bıjal. Nado nojık, mıaso, rıs vozmı. ıA vzıal, bıjal. Týt tank stoıal. Bolshoı bzryb polýshılsıa. ıA bıjal nazad, karavat lıjıt. ıA vse lıjıt, nıshevo netý. Vstaval poshel, tank staıal, okno smotrıt vse komandyr ıdet, ıa sıdımsıa rabotaem, obed mostava býıdet. Djan osy sózderdiń ózin qınalyp uzaq ýaqyt aıtty. Rahımov kirip kelgende ol qolyn keýdesine qýsyryp, ózbekshe otyra qaldy Da: „ - Va, akajan! Bular neme dep turypty ıý? - Sanǵa ne boldı ıshláı ber aýhatlarıńnı! - Hup, akajan! Rahımovty Jan pirińdeı sanaýshy edi. Bizdiń eshqaısymyz ózbek tilin bilmeıtinbiz. Al, Rahımov ózbekshe sýdaı aǵyp túr, ásirese, búl halyqtyń tamaqtarynyń attaryn, ony jasaýdyń joldaryn búge-shigesine deıin biletin edi. Janmen ol tek ózbek tilinde ǵana sóılesetin, «túz salý, buryshtaý», «et týraý» jónindegi nusqaýlardy tek ózbek tilinde ǵana beretin. Biz Jan ázirlegen tamaqty jer-kókke syıǵyzbaı maqtaıtynbyz. Al, Rahımov odan árdaıym birdeńe taýyp otyratyn. Jan qajetti zattardyń báriniń saıma-saı emestigin aıtyp, onyń aldynda aqtalǵysy kelýshi edi. Urys joq kezde Rahımov qazannyń qasynda qaqıyp Jannyń basqan - turǵanynyń bárin qalt jibermeýshi edi. Keıde ózi ot jaǵyp otyratyn. Al, Jan terlep-tepship onyń aıtqandaryn shyp - shyrǵasyn shyǵarmaı oryndap júredi. Bizdiń qazaqtarda erkekterdiń kóbi qazan-oshaqqa aralasýǵa arlanady. Ony áıeldiń jumysy dep esepteıdi. Áıelderdiń ózi de soǵan úırenip ketken. Elde júrgende bir kúni meniń qazan - oshaqqa úıirleý bir joldasym tezirek tamaq ishkisi kelgen soń, yqylasymen kómekteseıin - aq dep ashanaǵa barsa «búl úıde qatyn men be, sen be» dep áıeli ony qýyp shyǵypty, «kim shaqyrdy seni munda, ózim - aq jaıǵastyram» dep ursypty. Álgi «baıǵustyń» uıalǵanynan sólpıip qaıtyp kelgeni áli esimde. Al, Rahımov bizde múlde basqasha edi. Kádimgi tájirıbeli aspazshydaı tamaqtyń barlyq jaıyn biletin. Bozjanov oǵan bizdiń batalonnyń «baısaldy báıbishesi» dep qaljyńdaıtyn. «Men qyz bolsam ólsem de Habıǵa barmas edim», «Eger Habı Habı bolmaı, Habıba bolsa, men qalyń malǵa toqsan túıe salsam da úılener edim» dep te kúletini bar-dy. Shynyna kelsek, ondaı óneri bar oz joldasymyzdy mysqyldaý, árıne, durys emes edi. Kúndizgi saǵat ekige qaraı nemister Gorıýnyǵa shabýyldy qaıta bastady. Nemis batalonynyń qımylyn artıllerııasymen tankteri qoldady. Urys eki saǵatqa sozyldy. Jaý bizdi barǵan saıyn qysyp keledi. Tolstýnov álgi brıgadanyń shtabynan taǵy da kóńilsiz oraldy. Podpolkovnık «ázirge tyńdaı turyńdar, kún batyp qaldy ǵoı, men keshke qaraı sheshim qabyldaımyn» depti. Bizdiń qanǵa boıalyp jatqanymyz mynaý. Asa uzaqqa shydaı almaıtynymyz belgili. Jaý taǵy bir-eki ret shúıilip berse, Gorıýnyǵa qaraı taıyp otyrýǵa májbúrmiz. Muny qabyrǵama batsa da, Tolstýnov pen Rahımovqa aıttym. Tolstýnov jany túrshigip artqa qarady da: -Ras,halimiz nasharlap barady. Men taǵy da baryp keleıinshi, - dedi.- Baryńyz, aıtyńyz. Biz endi bir saǵattan artyqqa, ári ketkende bir jarym saǵattan artyq shydaı almaımyz. Ol eń bolmasa saqtanyp ózin-ózi qorǵasyn. Tolstýnov taǵy ketti. Orman jıegine jaqyn derevnıanyń shetinen nemistiń tankteri jáne áskerler kórindi. - Joldas kombat, - dedi Bozjanov sybyrlap maǵan, - kórip tursyz ba? - Kórip turmyn. - Ne isteımiz? - Ázirge úndemeńder. Shabýylǵa shyqqan kezde sen oń jaǵynan, Kraev sol jaǵynan oqpen qapsyra shabaqtańdar. Kenetten artıllerııa burqyratyp berdi. Gúrs-gúrs jarylyp ár-ár jerden qara quıyn kóterildi. Nemister Gorıýnyǵa suqsyrdaı qadalyp, ústi-ústine uryp jatyr. Kóp atqan joq, biraq esti shyǵaryp jiberdi. Snarıadtardyń tútini basylmastan shıqyldap, aýyq-aýyq ot alyp, motorlary gúrildep tankter jyljyp berdi. Tas joldyń boıymen shabýyl jasap keledi. Bolat tasbaqalar zeńbirekterinen jalyn qusyp, pýlemetterinen oq nóserletip apshyny qýyrdy. Olar qaz-qatar tizilip, aqyryn jyljyp keledi. Ózderine ózderi senimdi mańǵazdana, aldynda qandaı kúsh bolsa da ýtıýgteı basyp ótetin keıippen qozǵalyp keledi. Bizdiń tankke oq atatyn eki orýdııamyz aýzyn ashyp ta úlgermedi, olardyń snarıadpen únderin óshirdi. Búl joly jaýdyń jaıaý áskeri tankterdiń artyna ilesken joq, olar ármenirek qaldy. - ıAǵnı, jaý eń aldymen bizdi biraz tankterdiń bolat baýyrymen ýtıýgtep alǵysy kelgen eken. Al, sodan keıin... - Ol durys sheshken, - degen art jaqtan Tolstýnovtyń únin estidim, - al sen qalaı sheshtiń, - dep surady ol menen jalt burylǵanda. - Gorıýnyny tastap, ormanǵa qaraı sheginý kerek. - Onda neǵyp tursyń? - Rahımov! Kraev pen Bozjanovqa aıt, ormanǵa qaraı sheginip, bekinsin sonda. Tas joldan Gorıýnyǵa jaýdyń jaıaý áskerin ótkizbesin dep buıyryńyz. Al, men ana brıgadaǵa baram, - dedim de júrip kettim. Kóńilsizbin. Biz aqyryn júrip kelemiz. Ún joq, tym - tyryspyz. Syrtqa esh syr shyǵarmaı aýyr qaıǵyda júretin analar sııaqty komandır de soǵysta oz qaıǵysyn syrtqa shyǵara almaı tunshyǵady. - Joldas kombat, sen asa qaıǵyrma, - dedi jumsaq daýsymen Tolstýnov. - Jigitter eshnárse aıaǵan joq qoı. Tyrysyp - aq jatyr, qaıtsin endi. - Búgin on segizi me ózi? -Joq, on toǵyzy. Batalon generaldyń buıryǵyn oryndady. Tas joldy eki táýlikke jýyq ustady. ...Orman shetine ornalasqan brıgadaǵa jete bergenimizde ashańdaý kelgen kapıtan baıbalam salyp, aıqaılap júr eken. «Bekinińder, mashınany otaldyryńdar, tezdetińder!». Ekıpajdar mashınalaryna qaraı tura - tura júgirdi. Biraq ot aldyryp bolǵan soń taǵy da nusqaý kútip qarap túr. Gorıýnshyń shetine nemis tankteri jyljyp jetip qaldy, tura qaldy da birneshe snarıadty brıgada ornalasqan orman jaqqa atyp-atyp jiberdi.Snarıadtyń bir jaryqshaǵy bezek qaǵyp júrgen kapıtandy sol qolynan jaraqattandyrdy. Mashınadan mashınaǵa bezektep júrgen kapıtan: «Bekinińder! Men jaralymyn» dep aıǵaılaıdy. Bireýlerdi balaǵattap ta júr. Bizdiń jaqtyń KV-sy oq ata tura alǵa umtyldy. Onyń dál tıgen snarıadynan Gorıýnynyń shet jaǵyna toqtaǵan nemis tankisi lap etip jana bastady. KB bar ekpinimen artyna baýyrynan astyna kesek burqyratyp, ilgeri qaraı zymyrap barady. Gorıýnynyń shetki bir úıinen ótip, kórinbeı ketti. Biraq KV-nyń sońynan esh mashına ermedi. - Joldas kapıtan, birneshe mashına jiberseńizshi, KV-ǵa kómektessin, - dedi Tolstýnov. - Maǵan qorǵaný kerek dep buıyrylǵan, qarsy shabýylǵa shyq degen joq, - dedi kapıtan. - Áı, myna júgensiz kepsen ıttiń balasyn - aı, e... (Jańaǵy tankke aıtyp túr). KB qaıta bar pármenimen zytyp keledi. Nemis snarıady KV- nyń bashnıasyna qıǵash tıdi de, jarq etin rıkoshettedi - taıyp ushty. Bozjanovtyń aıtýyna qaraǵanda álgi batyl KB bir úıdi panalap turyp, nemistiń tort tankisin jaıratypty da, qaıta zytypty. Biz brıgadanyń in tabyna kelsek podpolkovnık jınalys ótkizip jatyr eken. Men podpolkovnıkten qarsy shabýylǵa shyǵyp, Gorıýnynyń alýdy suradym. Bizdiń eki rotanyń jaý tankisiniń shabýylynan bólinip joldyń eki jaǵynda qalǵandyǵyn aıttym. Biraq olardyń tas jolǵa oq atyp, jaýdyń jaıaý áskerin jibermeı bólip tastaǵandyǵy da baıandaldy. - Qarsy shabýylǵa shyǵyp asyǵýdyń qajeti joq, - dedi podpolkovnık aldynda jaıýly jatqan kartaǵa qarap. - Men áli sheshim qabyldaǵan joqpyn... - Meniń tankim derevnıaǵa shabýyl jasap baryp edi, onda eshkim de joq eken, - dedi podpolkovnıktiń sózin bólip kapıtan. - Bular derevnıany tastap ketipti. Jynymnyń kelgeni sonsha, álgi kapıtanǵa áıteýir aýzyma túsken qatty sózderdi aıttym. - Aǵa leıtenant kúni boıy soǵystan qajyǵan soń ashynyp túr ǵoı, - dep podpolkovnık maǵan basý aıtqandaı boldy. - Al, kapıtan bolsa soǵysta jaralandy, - dep onyń da kóńilin jykpady. - Kapıtan sizdiń túńǵysh «batyryńyz» deme tuńǵysh «qurbanyńyz da», - dedi Tolstýnov yzalana. - Ony nagradaǵa usynýyńyzǵa bolady, joldas podpolkovnık. Tolstýnovtyń bul sózin estigender shydaı almaı kúlip jiberdi. Kapıtan ne derin bilmeı sasyp qaldy. - Sizder bara berińizder. Men myna jınalysty bitiremin. Sodan keıin sheshim qabyldaımyn, shaqyrarmyn, -dep buıyrdy podpolkovnık. Biz kúttik. Kún batyp barady. Gorıýnydan ormanǵa, ormannan Gorıýnyǵa qaraı atys. Biraq búl atys qanshaǵa sozylar deısiń. Qarańǵymen birge saıabyrsyr. Eki saǵattan keıin meni brıgadanyń shtabyna shaqyryp baılanysshy keldi. Tún ishinde súrinip, jyǵylyp bes adam kele jatyrmyz: men, Tolstýnov, Rahımov jáne eki baılanysshy jaýynger. Biz shtabqa kirgende elektr lampysynyń jaryǵy kózimizdi uıaltty. Kelgendigimizdi baıandaǵannan keıin podpolkovnık ornynan turyp, eki qolymen stoldyń eki jaǵynan súıenip kartaǵa qarady da, bylaı dep bastady.- Meniń buıryǵymdy tyńdańdar! - Barlyq komandırler ornynan turdy. - Otyryp tyńdańdar, - dedi podpolkovnık kartadan kózin aıyrmaı. Komandırler otyrdy. - Gorıýnyny úsh jaǵynan shabýyldap aldymyzdaǵy jaýdy joıyp, Gorıýnyny alýǵa bekindim. N. batalony - degende - sol batalonnyń komandıri uzyn boıly, ashań júzdi maıor ornynan turdy. - Mashınasyz tas joldyń arjaǵyna ótip, orman ishinen shabýylǵa shyǵatyn myna jerden oryn ázirlep, - dep suq qolymen kartany shuqydy. Maıor óz komandıriniń buıryǵyn qalaı bolsa solaı tyńdap tur. - Úsh qyzyl raketamen belgi berilsin. Sol belgi boıynsha eń aldymen N batalony shabýylǵa shyǵyp, myna aımaqty alsyn, - dep kartany taǵy nusqady. Men ornymnan turdym, ún qatpadym. - Ol úsh aq raketamen belgi bersin. Sodan keıin tank batalony shabýylǵa shyǵyp, derevnıanyń qalǵan jaǵyn alsyn. Al, N. motobatalony meniń rezervimde bolsyn. - Bul sózdi aıtqan kezde tapaltaq kapıtan ornynan turdy. Gorıýnyny alǵannan keıin men taǵy da qosymsha sheshim qabyldaımyn. - N. motobatalonynyń komandıri buıryqty qaıtalańyz. - Maıor ornynan turyp podpolkovnıktiń aıtqanyn sózbe-sóz qaıtalady. Maǵan kezek kelgende ornymnan turdym da: - Men sizdiń buıryǵyńyzdy túsingen joqpyn, joldas podpolkovnık. Sondyqtan ony qaıtalamaı óz oıymdy aıtýǵa ruqsat etińiz. - Aıtyńyz. - Meniń batalonym buǵan deıin uzaq soǵysyp, ábden qaljyraǵan bolatyn. Bir rota tas joldyń ar jaǵynda, eki rota ber jaǵynda. Men adamdardy tańǵa qaraı ǵana jınaı alamyn. Osyny eskerýińizdi suraımyn, joldas podpolkovnık. Meniń oıymsha Gorıýnyǵa eń aldymen tank batalonynyń kirgeni durys bolar edi. - Talqylap jatýdyń qajeti joq! - dep podpolkovnık qyzaraqtap qoıa berdi. - Men aıttym, boldy. -Keshirińiz! -dep Tolstýnov sózge aralasty.-Menpolktyń ókili retinde sóılegim keledi, meni munda bizdiń general jiberdi. Batalon eki táýlik boıy qııan-keski urystan ábden qaljyrady. Ne istemeksiz endi ony? Siz qaıta bul batalonnyń es jınaýyna kómektesińiz. Eger siz búl tilegimizdi oryndamasańyz men qazir bul jerden ketemin, armııanyń áskerı sovetine deıin baıandaýǵa muqtaj bolam. Men buryndy-sońdy Tolstýnovtyń dál sondaǵydaı ójet - tiligin kórgen emespin. Podpolkovnık qysylyp qaldy, álgi jerde turǵan áskerı adamdar «úndemeı júretin jýastyń» jańaǵydaı sózine eriksiz tańyrqady. - Jaqsy!... Siz batalonnyń ornyna barasyz, - dedi podpolkovnık tapaltaq kapıtanǵa. - Barýǵa ázirmiz, - dep ol buıryqty quptady. ...Tańǵy saǵat 5-ke qaraı meni brıgada shtabyna qaıta shaqyrtty. - Álgi shekarashy maıor bizdi taqyr jerge otyrǵyzdy, - dedi podpolkovnık basyńqy, qynjylǵan únmen. - Batalondy alyp ketipti. Qorshaýda qaldyq. Men qorshaýdan jeke- jeke, bólinip - bólinip shyǵýǵa bel baıladym. Sizge de, joldas aǵa leıtenant, óz quramdaryńyzǵa jetýdi usynamyn.Qorshaýdan jeke-jeke, bólinip - bólinip shyǵý sol kezde Qyzyl Armııanyń keıbir komandırleri úshin bir salt bolǵan edi. Nemister ishke kirgennen beri olar sheginýdiń osy bir túrin qoldanyp keledi. Mundaı sheginisti kimniń zańdandyryp, kimniń bekitkenin bilmeımin. Shyn máninde jeke-jeke, bólinip-bólinip sheginý óte yńǵaısyz edi. Bastary qosylmastan ydyrap bosýdy - turymtaı tusymen, balapan basymen de teńgerýge bolady. Galıtskıı, Dovator jaýdyń sonaý túkpirinen dıvızııany da uıymdasqan túrde bastap, qamaýdy buzyp shyqty. Galıdkıı de, Dovator da aspannan túsken ǵajap adamdar emes-ti. Bar bolǵany oz tizginin ózi berik ustaı bilgen bedeldi komandırler edi. Onyń eshqaısysy da qorshaýdan jeke- jeke, bólinip-bólinip shyǵýdy qoldanǵan joq. Keıbireýler «men pálen derevnıany tastap shyqtym», «men shegindim» deıdi. Eshkim eshýaqytta ózdiginen sheginip, ózdiginen tastap shyqpaıdy. Jaý solaı etýge májbúr etedi. Sondyqtan da eń durysy «men bergim kelmep edi, biraq jaý yrqyma qoımady - qýyp shyqty» degen durys. Bos syltaý ne kerek. Rahımov bizdiń jaýyngerlerdi Matrenınonyń mańyna shoǵyrlandyrýǵa ketti. Men Tolstýnov ekeýmiz bir ashyq alańqy jerde qarap turmyz. Sheti oıylmaǵan tyń brıgada barlyq tehnıkany tastap, jaýǵa qarsy bir oq atpastan 1941 jyldyń 20 noıabriniń ertesinde, dármensiz podpolkovnıktiń buıryǵymen kóz aldymyzda qorshaýdan jeke-jeke, bólinip-bólinip shyqpaq bolyp aǵash - aǵashty panalap tarap ketti. Tizgindi bosatyp, áskerı uıymshyldyqty álsiretseń keıbir adamdar taban astynda buzylady. Kóz aldymyzda bir top adam aspazshyny taıaqtap, voentorgtiń magazıni avtobýstaǵyny tonap, tóbeles shyǵaryp, ózderine kerektisin aldy da ketip otyrdy. - «Bir nársege kerek bolarsyń» dep Rahımov Stepanovty jibergen eken. Jańaǵy jaǵdaıdy óz kózimen kórgendigine Stepanov býlyǵyp kemseńdep tur. - Eı, saǵan ne boldy? - dep oǵan zekirdi Tolstýnov. - Munda jylaýǵa kelip pe eń, shyǵarma ári, joq sumdyqty. - Uıat qoı, tipti mynalary, joldas aǵa polıtrýk, - dedi Stepanov kóziniń jasyn súrtip, biraq áli yzaǵa býlyqqan kúıi. Biz Matrenınoǵa kettik. Jolda kele jatyp ótken 20 oktıabrde bizdiń batalonnyń budan buryn jaý tylynan qalaı jaryp ótkeni esime tústi. Biz bir sovhozdyń irgesinde turdyq. Túngi uzaq júristen jáne tańerteńgi urystan keıin orman ishinde jaýyngerlerge biraz tynystaýǵa, tamaqtanýǵa ruqsat berildi. Budan keıin qaıta júrý kerek, taǵy da soǵysý kerek. Soldatty jaqsylap kıindir, jaqsylap toıǵyz. Eger ol sharshasa eki saǵat demalys ber de, qaıtadan otqa sal. Orys soldaty mine sonda sharshamaıdy da, kúımeıdi de, qaıta ol shynyǵa túsedi. Otany úshin burynǵydan da qushyrlana kúresedi. Eger soldatty kútseń jeńiske jetkeniń. Maıdanda soldat qara júmysshy sııaqty qaryny toq bolsa, dúnıeni qoparady. Soldatty syılaý kerek. Mine, sonda odan uıalmaı, jasqanbaı talap ete alasyń. Ol bárin de oryndaı alady. Sonymen biz sovhozdyń irgesinde ormanda joryqtaǵy demalysta turmyz. Maǵan Borısov júgirip keldi de, ormannyń ishinde generaly bar bir ton adam keldi, - dedi. Men batalonnyń tamaq ázirleıtin jerine keldim. Egde tartqan generaldy jáne bir top adamdy kórdim. Generaldyń ústinde shınel, basynda pılotka, jýan taıaqqa súıenip túr eken.Onyń qasynda jas polkovoı komıssary, birneshe ofıtserler jáne kónetoz kıingen eki-úsh azamat bar. Generalǵa áskerı izet kórsettim. - Meniń famılııam Starkov. Myna kisi dıvızııa komıssary. Al, ana qalǵandary dıvızııa shtabynyń komandırleri. Men Borısovke stol jabdyqtaýǵa buıryq berdim. - Stol jabdyqtap qaıtesińder? Sol stolda jasaıtyn dúnıelerińdi qolymyzǵa ustatyńdar, biz jyljı bereıik, - dedi general. Borısov berilgen tapsyrmany oryndaǵanǵa deıin general menen biraz jaılardy surady. Bizdiń osy arada, jaýdyń tylynda eki táýlik boıy júrgenimizdi bildi. - Budan bylaı da batalon bolyp myna kólikterińizben, pýshkalaryńyzben jyljyǵaly otyrsyzdar ma? - Bárimiz toptana, bytyramaı shyǵýǵa bel baılap otyrmyz, joldas general, qajet bolǵan kezde soǵysyp, jaryp shyqsaq pa degen oıymyz da bar. -- Durys istegeli otyr ekensizder, - dedi komıssar... - Biz búkil dıvızııany tozdyryp jiberdik. Mine, kórdińiz be, endi ózimiz de bıshara bolyp kele jatyrmyz. Borısov álgilerge bir kılogramnan aq nan, 200-300 gramnan sýyq et berdi. - Biz úshin mynalaryńyz tym mol syılyq, - dedi general, azyq-túlikterdi alyp jatyp. Adamdar ash eken, tarpa bas salyp jeı bastady. Borısov eki qorap mahorka alyp kelgende general: - Ózderiń myrzasyńdar ǵoı, jaqsylyq qylsań jaryta degen, bizge gazet jáne bir qorap sirińke berińder endeshe... - Olar syıymyzǵa alǵys aıtty da, orman arasymen júrip ketti. Men sol sátte komıssardyń «biz búkil bir dıvızııany tozdyryp jiberdik» degen sózin túsinbep edim. Endi, mine, kóz aldymyzda bir oq atpaǵan búkil bir brıgada «jeke-jeke, bólinip-bólinip» ketkennen keıin ǵana, ol sózdiń mánin túsindim. Jaýdyń qatty soqqysyna tap bolǵan áskerı bólimder men quramdardyń qorshaýdan uıymdasyp shyǵyp, jańa shepke ornalasyp,ózderiniń bedeldi komandırleriniń basqarýymen qaıta urys júrgizgenderi az bolǵan joq. Mine, olar qurmetteýge, syılaýǵa turatyndar. Soǵystyń aýyrtpalyǵyn sol tabandy quramdar men bólimder kóp kóterdi. Olar sońǵy adamy men sońǵy oǵy qalǵansha jaýdyń jolyn bógedi. Eger de jaǵdaıǵa baılanysty qamalyn buzyp shyǵa almaǵan, biraq oǵan qatty qarsylyq kórsetip qansyratqan, maıdan dalasynda namyspen soǵysyp erlikpen qurban bolǵan áskerı bólimder de az bolǵan joq. Ondaı bólimder jaýdyń júregin shaılyqtyrdy, árbir soldaty jaý soldatynyń eki - úsheýin ala ketti. General Panfılovtyń bir maıorǵa aıtqan sózi áli esimde. Sol maıor generalǵa: «Jaý talqandaǵan batalonnyń komandırimin» degende, Panfılov: «Búkil batalon quryp ketip, onyń komandıri tiri qaldy degenge kim senedi», - dep edi. Maıor oǵan: «Búkil polk, búkil dıvızııa talqandaldy, olar qorshaýǵa túsip qaldy, sodan keıin jeke-jeke, bólinip- bólinip shyǵýǵa ruqsat berildi», - dedi. «Odan da solaı deńiz, jaý talqandaǵan joq, ózimizdi ózimiz tarattyq, tozdyryp qoıa berdik demeısiz be. Qandaı da bolmasyntalqandalǵan zattyń synyǵy qalady, al, talqandalǵan dıvızııanyń eń bolmasa synyǵy qaıda? Sizdiń dıvızııany, qurmettim, talqandaǵan joq, ózderiń bytyratyp qoıa berdińder. Bizdiń kóz aldymyzda jeke-jeke bólinip, bet-betimen ketken álgi brıgada da mine tap sondaı boldy. Podpolkovnık ormannyń bir jerinde oqqa ushypty. Al, shtabqa «brıgada Gorıýnynyń túbinde soǵysta byt-shyty shyqty» dep habarlapty. Muny men 1955 jyldyń aıaǵynda bir áńgimede polkovnık Sezenovtan estidim. Ol kezde Kalının qalasynda turatyn edim. Brıgadanyń qalaı talqandalǵanyn Sezenovqa aıtqanymda ol biraz oılanyp otyrdy da, myrs etip kúldi. - Soldat pen ofıtser jóninde «habarsyz ketti» dep jazýǵa bolady. Al, brıgada jóninde ne deý kerek. «Soǵysta qurban boldy, byt-shyty shyqty» deıdi ǵoı, generalǵa da jan kerek emes pe. 1941 jyldyń kúzinde bolǵan birqatar osyndaı qaıǵyly jáıtter osy ózinde, soǵystyń bitkenine edáýir ýaqyt ótse de qabyrǵam qaıysty, 45- ke kelgen eki polkovnık edáýir qaıǵyrdyq. - Jaý Moskva túbine deıin qatty tyqsyrdy, bizdiń uıymsyzdyǵymyzdy paıdalandy, - dedi biraz únsizdikten keıin polkovnık. TÚNGІ JORYQ Bizdiń batalonnyń, ekinshi rotasy - Kraevtyń rotasy tas joldyń arjaǵynda qalǵan. Al, Bozjanov pen Fılımonovtyń rotasy ber jaqta. Keshe keshke qaraı Gorıýnyny alǵan jaý bul rotalardyń arasyn bólip jatyr. Matrenınoǵa keldik. Rahımov, Bozjanov adamdarynyń temir joldyń ar jaǵynda, orman ishinde jınalyp jatqandyǵyn, al, Fılımonovtyń adamdary Matrenınoda jınalyp jatqandyǵyn aıtty. Kraev baılanysshy jiberip temir jol býdkasynyń soltústik-batys jaǵynda ekenin, buıryq kútip otyrǵanyn habarlapty. Al, Borısovtyń ashanasynda tańerteńgi as ázirlenip jatyr. - Bir saǵattan beri pisetin emes. Otty sóndirip, asty tógip ketemiz be, qaıtemiz, :- dedi Rahımov. Bul sózdi aıtqanda Tolstýnov: - O ne degeniń, Habı? Tamaqty qalaı tógip tastap ketýge bolady. Kim biledi, qaı ýaqytta soldattarǵa ystyq as ishkize alamyz, qaınaı bersin, pisire berińder. Siz qalaı oılaısyz, kombat? - dedi. Biz keńeskennen keıin mynadaı sheshimge keldik. Kraev Gýsenovoǵa qaraı kete bersin. Iks - ıgrık koordınatyndaǵy ormanda bizdi tosýy kerek. Fılımonov basqalarǵa qaraǵanda tyń kúsh retinde eń aldymen júredi, al, Bozjanov kólikti, qarýlardy jáne jaralylardy qorǵap, sońynan júrip otyrady. Kraevqa qosylǵannan keıin ol batalon kolonnasynyń eń sońynda bolmaq. Saparymyzdyń betalysyndaǵy tańdaýymyz tas joldyń sol jaǵy boldy. Óıtkeni polkovnık Ivan Ivanovıch Serebrıakovtyń hatynda bizdiń dıvızııanyń polkteri osydan eki táýlik buryn joldyń osy jaǵynda soǵysty degen edi. Jaý ishke tas joldyń boıymen ǵana kirdi, dıvızııanyń negizgi kúshi joldyń sol jaǵynda bolar-aý degen tujyrymǵa keldik....Jaý bizdiń sheginip ketkenimizdi baıqap qoımasyn dep Rahımov orman shetine bir vzvodty eki-úsh pýlemetpen qalqan retinde qoıa turaıyq dedi. Tolstýnov ekeýmiz Rahımovtyń bul pikirimen kelistik. Adamdar orman ishine jınaldy. Borısov kýhnıalardyń, júk tıegen arbalardyń, aspazshylardyń arasynda zyr júgirip, olardy asyqtyryp júr. Rahımov orman shetinde qalatyn vzvodty ertip alyp ketti. Osy bir sportshy - alpınıst, botanık, tártipti ofıtser basqaǵa emes, tipti ózine de senbeıtin, barlyq isti qolmen qoıǵandaı jaıǵastyrmasa, kóńili tynshymaıtyn edi. Eptegen jastyq qyzbalyǵy bar, aq kóńil Bozjanovty soldattardyń bári jaqsy kóretin. Udaıy asyǵyp, keıde sóziniń artyn da jóndi aıaqtamaýshy edi. Oryssha sóılegende qazaqy úni bilinip turatyn. Ol naǵyz maıdan jaýyngeri, polıtrýk, jaqsy komandır edi. Soldattardy eń qysqandaǵy aıtary: «Men saǵan ne dedim, osylaı orynda dep pe edim». Kelistirip boqtaǵannan onyń osy sózi soldattarǵa qatty ótimdi edi. Muny Jalmuhammed qatty ashýlanǵanda aıtatyn. Fılımonov bolsa tikireıip, menmensip júretin-di. Tolstýnov menimen qatar kele jatyr, onyń bir qasıeti soldattardyń aty - jónin biletin edi. Keıde qaljyńdap «qyranym», «balapan búrkit», «qara soldat», keıbireýlerge «sen neni kórmedim deısiń, kúshik túgil ıtti de biteý jutqan myqty emessiń be» dep qoıatyn. Vzvodtar birinen soń biri úsh joryq kýhnıasy turǵan jerge jınala bastady. Aspazshylar burqyldap qaınap jatqan qazanǵa ojaýdy tereńdete jiberim, soldattarǵa toltyra - toltyra suıyq botqa úlestirip jatyr. Býy burqyraǵan kotelokterdi áketip bara jatqan jaýyngerler. Áskerde júrgeli kotelokti munshama toltyryp as bergendi kórgen joq edim. «Munysy nesi» dep tań qaldym. - Kóje ornyna qoıý botqa berip jatqandaryń qalaı? - dep suradym, tapaltaq, semimiz kelgen aspazshydan.І - Leıtenant Borısom barlyq krýpa men etti sal dep buıyrdy. Mine, kórdińiz be, joldas kombat,-dedi ol kishkene ojaýmen qazannan botqa alyp, krýpa qansha bolsa, eti de sonsha. Jetpeı qalady dep tursyz ba? Barlyǵyna da jetedi, keıbir qomaǵaılaryna jarty ojaýdan taǵy da berýime bolady, - dep kúlimdedi ol. Basqa kýhnıalarda da tap solaı. Borısovty shaqyryp aldym da: - Sen qashan ólmeksiń, leıtenant Borısov? - dedim. Borısovtyń esi shyǵyp ketti. Sasqalaqtap, ne derin bilmeı qaldy. - Ne dep tursyń, kombat, - dep Tolstýnov jeńimnen tartty. - Men senen surap turmyn, qashan ólmeksiń, Borısov? Jaýap berińiz. Aıt qashan óletinińdi, - dedim. Borısov kózin jypylyqtatyp, sasqalaqtaǵan kúıi: - Jaý qashan óltiredi, sonda... Áıtpese ajal jetkende, joldas kombat... Tolstýnov kúldi de, qaljyńdap: - Óz ajalymyzdan buryn bizdi eshkim de óltirmeıdi, - dedi. - Qaljyńdaǵym kelip turǵan joq, Fedor Dmıtrıevıch, - dep onyń betin qaıyryp tastadym da, qaıtadan Borısovke:- Sen nege barlyq qolda bardy qazanǵa bir-aq salǵyzdyń? Túske deıin batalon quryp bitedi dep pe eń? Endi eshkimdi tamaqtandyrmaımyn ǵoı dediń be, álde? Túste, keshke, erteń ne bermekpin? - Iá, bul jerde oılanbaǵan ekensiz, Borısov, - dep Tolstýnov sózge aralasty. - Men endi túsindim, joldas kombat. Nege olaı ettińder, tamaqty nege taýysa saldyńdar, batalonǵa áli kún kórý kerek qoı. - Maǵan solaı iste dep Rahımov buıyrdy. Men onyń buıryǵyn oryndaýǵa tıispin ǵoı. Óıtkeni ol meniń bastyǵym, - dedi jylamsyrap, tunshyqqan Borısov. - Jaraıdy, baryńyz olaı bolsa, - dedi Tolstýnov. - Rahımov ózi jaýap berer. - Kraevqa tıisti sybaǵasyna qol tıgizýshi bolmańdar, - dedim men ketip bara jatqan Borısovqa. - Borısovtyń jazyǵy joq eken ǵoı, beker urystyń. Ras, qazanǵa bar tamaqty salyp jibergeni durys bolmaǵan. Rahımovpen men sóıleseıin, ruqsat et, - dedi Tolstýnov. Osy sátte bytyrlaǵan myltyq daýsy estildi. Tankige qarsy zeńbirektiń úni de bir ret tars ete qaldy. Tolstýnov ekeýmiz bir kotelokten botqa jep otyrǵanymyzda Rahımov keldi. - Nemene, Habı, nemispen tań ata «amandasyp» aldyńdar ma, - dep kúle sóıledi Tolstýnov. - Bizdi kórdiń be, tátti tamaq jep, rahattanyp otyrǵanymyzdy. Rahımov sharshaǵan bolý kerek, sylq etip otyra ketti de, meniń atshyma tamaq ákelip berýge buıyrdy. Biz jaýdyń tylynda óz quramymyzǵa qaraı orman arasyndaǵy jalǵyz aıaq joldarmen júrip kelemiz. Tas joldyń keı jerlerinen soǵysyp óttik. Bir ýaqytta tas jolǵa taǵy da taqap kelip qaldyq. Qarasaq dushpan áskerleri mashınaǵa minip, zymyrap ótip bara jatyr eken. Tas jol endi olardyń ózderiniki sııaqty. Biz joldyń dál jıegine kelip jatyp bir motokolonnany ótkizdik. Ekinshisi jaqyndap keledi. Mashınalar tolǵan jaıaý áskerler. Mashına júrgizýshilerdi atpaı, onyń ústindegi soldattardy ǵana atýǵa buıryq berildi. Kolonna bizge qatarlasyp kelip qalǵanda bastyrmalata atqylap qoıa berdik. Aıaq astynan atysqa tap bolǵan mashına shoferlary sasqalaqtap bar pármenimen zymyraı jóneldi. Bir shalaǵaı sońǵy mashınanyń aldyndaǵy shoferdi atyp jyqty. Mashına ústindegi jaıaý áskerler qarǵyn - qarǵyn tústi de, bizge qaraı oq ata bastady. - Alǵa! Jaýyngerler ilgeri qaraı umtyldy, nemisterdi basyp - janshyp óte shyqty. Tas joldan ótkennen keıin orman ishine kirip, ári qaraı tereńdeı jóneldik. Gýsenovo mańyndaǵy ormannyń shetine iliktik. Kraev Gýsenovony nemisterdiń alyp qoıǵandyǵyn aıtty. Jan-jaqqa kúzet qoıyp, eki saǵattyq demalys jasaýǵa, aınalany sholyp shyǵýǵa kelistik. Barlaýshylar tapsyrmalaryn oryndaýǵa ketti. Jaýyngerler demalýǵa kiristi. Kraevtyń rotasyn tańerteńgi, túski tamaǵyn qosyp bir-aq ishti. Rahımovtyń kóńili bos, sirá,Tolstýnov onymen biraz sóılesken bolý kerek. Rahımov menen tas jol jaqty sholyp kelýge ruqsat surap, óziniń atqosshysymen ketip edi, sodan qaıtyp oralmady. Úlken úıeńkiniń túbinde súıenip otyryp, kózim ilinip ketipti. Bir ýaqytta avtomattyń pyrsyldaǵan daýsy estildi. Kózimdi ashyp ornymnan únin turdym. Úsh táýlik boıy qaharmandyqpen kúresken batalon aldy-artyna qaramaı, tym-tyraqaı bezip barady. Ústerine halat kıgen nemistiń bir vzvody avtomattaryn kezenip kele jatyr. Kýhnıalardyń janynda bizdiń attar tur. «Bári de bitti» degen oı keldi maǵan. Ne bolǵanyn bilmeı, esim ketip, turǵan jerimnen qozǵalýǵa shamam kelmeı qatyp qalyppyn. - Kombat qaldy, al, sender qashyp barasyńdar, qaıtyńdar keıin! - degen Tolstýnovtyń daýsy shyrt uıqydan oıatqandaı qulaǵyma sańq-sańq estiledi. Qym - qıǵash atys bola qaldy. Aıqaı-shý, tóńirek dań-duń bolyp ketti. Álde bireý «ýra» dep aıqaılaıdy. Myltyqtaryn kezenip, ashynǵan keıippen adamdar qaıta qaıtyp keledi. Men qalshıyp turmyn, kózim qaraýytyp ketti. Iá qolym, ıá aıaǵym ózime baǵynbaıdy, meń-zeń uıqyda jatqan adamdaı tilim de eshnársege kelmeıdi. Es shyǵýdyń ne ekenin men sol sátte bildim. Dál osy arada on mınýt ishinde on jylǵa qartaıǵan bolýym kerek. ...Rahımov jer tanyǵysh edi. Kúndiz de, túnde de adaspaı jaqsy bastap júre alatyn. Ol ketip qaldy, qaıta oralǵan joq. Al, batalon aldyndaǵy rotany bastap kele jatqan Fılımonov topografııadan saýatsyzdaý adam. Vzvodty basqaratyn leıtenanttar Tashkent, Almaty ýchılışelerinen jańa ǵana shyqqan tájirıbeleri az jas jigitter. Amaldyń joqtyǵynan saptyń basyna ózim turdym. Árbir áskerı adam batalon komandıriniń sholýshy bolyp alda júrýi óte sırek kezdesetinin jaqsy biledi. Biz jalǵyz aıaq joldar, ashyq alańqylar arqyly orman ishimen kele jatyrmyz. Qolymda topografııalyq karta men kompas bar.Árbir burylysta baǵyttardy belgilep, júrip kele jatqan jerimizdi kartamen salystyryp qoıamyn... Shyrttaı qarańǵy tún. Jalǵyz aıaq jol bizdi bir dańǵyl jolǵa ákep tiredi. Ekinshi jolǵa túsý úshin boljaýymsha taǵy eki shaqyrymdaı jer júrý kerek. Al álgi joldan jaý tankteri, mashınalary, mototsıklderi birinen soń biri shubyryp barady. Sirá, bir bólim aldyńǵy sheptegi bir áskerı quramaǵa qosylýǵa asyǵyp ketip bara jatqan bolý kerek. Biz qarańǵy orman ishinde tún jamylyp, ótip bara jatqan kolonnalarǵa qarap turmyz. Jaıaý áskerler kele jatqan bolý kerek. Aıaqtyń dúbiri estildi. Olar ótip ketti. Barlaýshylar áskerlerdiń ekinshi toby biz turǵan jerden eki-úsh kılometr qashyqtyqta dep habarlady. Biz jolǵa shyqtyq ta birinshi ótken nemis áskerleriniń kolonnasy artynan 500-600 metrdeı júrip kelemiz. Bir jarym kılometrdeı júrgennen keıin bizdiń janymyzdaǵy mototsıklge mingen nemis zymyrap ótip bara jatyp: - Rýs, Rýs - dedi. - Júristi jyldamdatyńdar, - dedim men sybyrlap. Búl buıryq sońǵylarǵa birden- birge sybyrmen jetip otyrdy. Men joldyń sol jaǵyn ala dál erneýine taıaý júrip kelemin. Oıym jalǵyz aıaq joldy qarańǵyda baıqamaı adasyp qalmaý, ótkizip almaý. Jalǵyz aıaq jolǵa da kelip iliktik te, solǵa qaraı buryldyq. Biz orman ishine kirip súńgip ketkennen keıin nemister baıqap qaldy. Sońymyzdan qýǵyndaýǵa júreksindi bilem, 5-10 mınýtten keıin birneshe raketalardy aspanǵa jarqyrata atyp, orman jaqqa qaraı birneshe mınalardy tastady. KOMISSAR LOGVINENKO Tań ata ózimizdiń adamdarǵa jettik. Kalpakı derevnıasy. Shtabtaǵylardyń kóńili pás eken. Dıvızııanyń jańa komandıri, polkovnık Shelýdkon tunjyraǵan adam eken, meni salqyndaý qarsy aldy. Onyń qasyndaǵy komıssar Egorov, shtab bastyǵy polkovnık Serebrıakovtardyń da unjurǵasy túsken. Menen eshkim eshnárse suraǵan joq. Shelýdkon batalondy óz polkińizge aparyp qos dedi. Batalonnyı qajyǵanyn, ash ekenin men baıandaǵanym joq. Dıvızııa shtabynyń operatıvti bólimine kirgenimde kapıtan Gofman uıqysy qanbaı, kilbıgen kózin ýqalap otyr eken. Menimen súlesoq amandasty da «ıá, qalaı, keldińder me?» dep áıteýir suraı saldy. Sodan keıin alasa tósekte jatqan adamdy kórsetip «sizdiń aǵa adıýtantyńyz» dedi. Qarasam jańaǵy alasa tósekte shynynda Rahımov uıyqtap jatyr. Sóıtsek, ol keshe keshke munda týra tartypty. Ony oıattym da, batalonǵa bar dep buıyrdym. «Taǵy qandaı nusqaýlaryńyz bolady» degen suraýyna «bar deımin qazir» dep qana qatqyl jaýap berdim. Ol shyǵyp ketkennen keıin Gofman: - Siz ol kisige nege zekidińiz? - dep surady. - Jaý tylynan óz atqosshyńmen salt at shyqqan jeńil me, álde búkil batalondy - artıllerııa, pýlemetter, at - arbalarymen alyp shyǵý jeńil me?.. - dep men úshin Tolstýnov jaýap berdi de, - E, bolmasa «jaqsy kelipsińder» - degen sóz estimedik qoı, - dep Tolstýnov shyǵyp ketti. Gofman úlken qara papkadan alyp maǵan eki-úsh paraq qaǵazdy usyndy. Men oryndyqqa ornalasyp olardy oqýǵa kiristim. Olar bizdiń dıvızııanyń soǵys qımyldary týraly jazylǵan aqparlar eken. Olardyń ishinen bizdiń batalon týraly keıbir úzindilerin óz boıynsha keltireıin: «...Batalon vel ýpornye boı v raıone stantsıı Matrenıno, Gorıýny. Svıaz s batalonom narýshena, mestopolojenıe ego neızvestno...» dep jazypty 18 noıabrdiń túngi sagat ekisindegi jazylǵan № 24 aqparda. Sol kúngi azanǵy saǵat altyda jazylǵan aqpardyń birinde: «...Batalon zanımaet prejnee polojenıe: Gorıýny, stantsııa Matrenıno, otmetka 151,0. V techenıe dnıa on otrazıl neskolko atak protıvnıka, podbıv 1 tank, zahvatıv orýdıe PTO, mınomet, tıagach s grýjenoı avtomashınoı ı drýgoe orýjıe ı ımýşestvo...» - dep jazǵan eken. - Bul aqpardaǵy jazǵandaryńyzdyń kóp jerleri olqylaý eken, - dedim men. - Sol kezdegi meniń qolymdaǵy maǵlumattyń bary solaı edi, - dedi meniń sózimdi jaqtyrmaı Gofman. 9 noıabrdiń keshki saǵat segizinde jazylǵan № 25 aqparynda: «...batalon, zanımaıa oboroný v raıone stantsıı Matrenıno, otmetkı 151,0, Gorıýny, vel boı v techenıe treh sýtok nesmotrıa na okrýjenıe. Protıvnık poterıal 3 tanka, 1 orýdıe, 2 avtomashıny, zahvacheno mnogo orýjııa ı do 100 chelovek ýbıtymı. 19.11.41 batalon popal v okrýjenıe...» - depti. Gofmanǵa men qaǵazdardy qaıtaryp bergende ol taǵy bir papkasyn retteı otyryp: - General saǵat saıyn sizder týraly surap, qatty qynjylyp qınalyp edi, - dedi Gofman.Joǵaryda keltirilgen dokýmentterdiń tym qysqa sózderine qarap «oqtyń tili - qysqa til» ekenin, onyń adamdar taǵdyry men jaǵdaı qubylystaryn taldap, jatýǵa órisiniń bir tutamdyǵyn oqýshylardyń ózderi-aq baıqaǵan bolar. Soǵys kezindegi áskerı dokýmentterde til jaǵynan jumyr, neıtralızmder mol bolady. «Júrdim, bardym, jettim, soǵystym, joıdym...» sııaqty jeke sózdi keledi. Qalaı júrip, neni aralap, neni kórip... t. b. jaǵdaıdy sýretteýge sarań keledi. Ol áskerı til men stıldiń zańdy merzimi. Meni dıvızııa shtabynyń barlaý bólimine shaqyryp alyp, qaı - qaıdaǵy suraqtardy qoıdy. Olardyń myljyń suraǵynan Tolstýnov qutqardy. - Júrińiz, kettik, joldas kombat. Batalon ábden sharshap, qaljyraǵan batalon, onyń ústine ash, bizdi ormannyń ishinde 30 gradýstyń aıaz da kútip tur. Júr kettik, úsitip alarmyz. Óz polkymyzǵa kele jatyrmyz. Polk dıvızııa shtabynan 10 kılometrdeı jerde. Rahımovke jáne barlyq atshylarǵa men kolonnanyń eń sońynda attaryn jetektep jaıaý júrýge buıyrdym. Tolstýnov ekeýmiz sap aldynda jaıaý kelemiz. Ún joq, bárimiz de kóńilsizdeý kele jatyrmyz. Polk komıssary Logvınenko jurt aldynda kórinýdi súıetin mansapqor adam edi. Tsıtatty jattaý jaǵyna kelgende eshkimge jetkizbeıdi. Jambyldyń, Súleımen Stalskııdiń saıası óleńderin jatqa biletin. Eger onyń vzvod komandırindik bir jyldyq tájirıbesi bolsa, dıvızııa komandıriniń qyzmetine úmittengen bolar edi. Oz basyna paıdaly, qolaıly sátti eshýaqytta qaza jibermeıtin qasıeti de bar-dy.Úsh tildi jaqsy biledi. Qandaı tilderdi deseń ǵoı? Ózinen joǵary bastyqtarmen sóılesý tilin, odan keıin ózimen qatarlas adamdarmen sóılesý tilin jetik biletindi. Al, shyptýaıtqa kelgende qudaı biledi balalarymen de, áıelimen de sóılese almaıtyn adam. Derevnıaǵa jaqyndaı bergende polk shtabynyń janynda sapta turǵan jaýyngerlerdi, polktyń komandıri men komıssaryn kórdik. Olardyń aldyna kelip batalondy toqtattym da, «Smırno! Ravnenıe napravo!» dep komanda berdim. Aıaǵymdy nyq - nyq basyp, polk komandıri men komıssaryna raport berdim. - Joldas komandır, joldas komıssar! (Ýstav boıynsha sońǵysyn atamaıtyn, biraq, men ony Logvınenko dardaı bop qalsyn dep ádeıi aıttym). Sizderdiń qaramaqtaryńyzdaǵy birinshi batalony general Panfılovtyń jaýyngerlik tapsyrmasyn oryndap, qaraýlaryńyzǵa kelip tur. Polk komandıri maıor Elın raportty qabyldady da, maǵan qolyn berdi, al komıssar Logvınenko tarpa bas salyp qushaqtap betimnen súıdi. Sóıtti de, bizdi qarsy alý úshin saltanatty sapta turǵan áskerlerge qarlyqqan daýsymen: - Bizdiń ákemiz general Panfılovtyń jaýyngerlik tapsyrmasyn abyroımen oryndaǵan qaharman jaýynger dostardyń qurmetine «ýra!» joldastar! Rota «ýra!» dep aıqaı saldy. Al, meniń sharshaǵan batalonym eshbir buıryqsyz - aq jańaǵy «ýrany» qýattap, sozyp ala jóneldi. Oń jaǵyma qarasam Fedıa Tolstýnov kózin oramalmen súrtip týr eken. Logvınenko qatty tolqýly. Ortaǵa shyqty da, malaqaıyn qolyna aldy. Aıazdy aýada onyń aıdar sııaqty dýdar shashy jan - jaǵyna bytyrap, jelbirep týrdy. - Joldastar! Jaýynger qyrandar! Qymbatty jigitter, -- osy sózderdi aıtqanda onyń daýsy dirildep, bir ret jótelip te aldy. - Men sizderdiń polktaryńyzdyń komıssary retinde osy arada sizdermen dıdarlasyp turǵanyma óte qýanyshtymyn (dý qolshapalaqtaý). Qymbatty erlerim! Bárińdi de qushaqtap betterińnen súıemin! Shyn júregimnen tabystaryńmen quttyqtaımyn. Sońǵy kúnderi senderdiń kórgen azaptaryń az emes, jigitter. General Panfılovtyń jaýyngerlik tapsyrmasyn gvardııashylarsha abyroımen oryndadyńdar. Senderden jasyratyn eshnárse joq, joldastar, biz senderdi endi kórmeımiz ǵoı degen qaýipti oıda da boldyq. Biraq, joldastar, mine, aldymyzda esen- saý týrsyńdar, kórisetin kún bar eken. Atalarymyz aıtpaqshy «qudaıǵa shúkir!» (Dý qol shapalaqtaý.") Sizderdiń aralaryńyzdan da, bizdiń aramyzdan da birqatar joldastar urysta qaza tapty. Otan jolynda erlikpen qurban bolǵan dostar ár ýaqytta da esimizde bolsyn. Barlyqtaryńyz da bas kıimderińizdi alyńyzdar (saptaǵylar bas kıimderin alady), únsiz erlerdi eske túsirińizder. Іshterińizden «qurban bolǵan qaharmandar máńgi esimizde» deńizder (jurt bir mınýt únsiz turady). Men sizderge jaýyngerlerdiń Otan aldyndaǵy boryshy jóninde aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn. Bizdiń halimiz qıyn, múshkil deýge de bolady. Biraq, bizder bolshevıktermiz, bizder - qyzyl áskerlermiz. Moskvaǵa taqal kelip qaldyq, jigitter. Fashısti shynymen-aq 1812 jylǵy frantsýzdar sııaqty qart Kremldiń ishine engizemiz be? Joq engizbeımiz! Nemis basqynshylarymen urysta kórsetken erligi úshin bizdiń komandır general Ivan Vasılevıch Panfılov birinshi azamat soǵysyna qatynasqan jaýynger, Uly Otan soǵysynyń aıbyndy komandıri Qyzyl Tý ordenimen úshinshi ret nagradtaldy (dý qol shapalaqtaý). Bizdiń dıvızııa 316 dıvızııadan 8-gvardııalyq dıvızııa bolyp ataldy. Bul abyroıǵa komandır retinde Panfılovtyń jáne sizderdiń sińirgen eńbekterińiz mol, joldastar! Erlik isteriń úshin raqmet! Ýra, joldastar! Joldastar, bizdiń úsh Qyzyl Tý ordendi dańqty komandırimiz, general-maıor Ivan Vasılevıch Panfılov 18 noıabr, 1941 jyly Moskva oblysy, Gýsenovo derevnıasynyń túbinde erlikpen qaza boldy. Quramynda kóp ulttyń ókilderi bar bizdiń dıvızııanyń barlyq jaýyngerleri, adamdary ol kisini qadirlep árqaısysy ózderinshe qurmettep ataýshy edi. Orystar - áke, ýkraındar - batko, qazaq pen qyrǵyz - aqsaqal, ózbek pen uıǵyr - dada deýshi edi. Mundaı zor qurmetke kez kelgen general ne bolyp otyrǵan joq! Joldastar, sol general qaza tapty! Ol aramyzdan ketip bara jatyp dańqty Qyzyl Armııanyń jaýyngerlik dástúrin qasıettep saqtańdar, áskerı mindetterińe adal bolyńdar, jaýdy bizdiń jeńetindigimizge senińder dep ósıet aıtyp ketti. Odan soń Logvınenko marqumnyń ómirbaıanynan qysqa sholý berdi.
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar