«Moskva úshin shaıqas»: Aldaǵy saryn
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda koptegen roman, povest qıssa, dastandar jaryq kórdi. QazAqparat halyqaralyq aqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
ALDAǴY SARYN
Biz dalada turmyz. Aınala jer silkingendeı... Alda soǵys bolyp jatyr. Básekelese atqylasqan zeńbirekterdiń, jarylǵan snarıadtardyń daýsy taý buzylyp, tas jarylǵandaı aınalany azannan beri kúńirentýde. Kókte jemtik ústinde aınalǵan qara kustaı qalqyp ushyp júrgen samoletter. sheńberdi biraz aınalyp, jerdegi nysanasyn kórgende olar quıryǵyn joǵary kóterip, qulaı tómen zýyldap baryp, bombalaryn qumalaqtaǵandaı tastaı berip, qaıta túzelip órshı-órlep ketedi. Jarylǵan bombalardyń saryny kúnniń kúrkiregenindeı kúrildeı estiledi. Alda soǵys bolyp jatyr. Barlyǵymyzdyń eki kóz, qos qulaǵymyz alda. Soǵys oırany saǵat saıyn órship, dabyl ústine dabyl qaqqandaı kúńirenip, orman ústinen býdaq-býdaq qara tútin kórinedi: arpalys aıqas ıAdrovo men Dýbosekovonyń mańaıynda bolyp jatyr. Alda bizdiń dıvızııanyń polktary soǵysyp, qan maıdanda dushpanmen keńirdek shaınasyp arpalysýda. Biz ornymyzdamyz. Bizdi general maıdannyń tórine shyǵaryp, ekinshi eshelonǵa qoıǵan. Jigitter orlaryn qazyp, daıyndalyp, qamdanyp jatyr. Keıbireýleri aldaǵy oırannyń dúbirine elire qarap qoıady da, kúregin jerge batyra basyp, kesekti qushtarlana laqtyrady... Men qystaqtyń shetine, alǵa bara jatyrmyn. Kúregin ustap Or basynda, alǵa tańdana qarap turǵan, jasy otyzǵa jaqyndap qalǵan bir orys jigitiniń janynan óte berip oǵan men:
- Kýrbatov, sen neǵyp elirip tursyń? - dedim. Ol maǵan jalt qarap, ezýin jıyp:
- Joldas kombat, qurǵyrdyń ishinde bolǵanda qyzýlyqpen sezbeı, dabylyn alystan estigende kádimgideı dene túrshigedi eken, - dedi.
- Oı, jigitim - aý, sen ne dep maltańdy ezip tursyń, eger sendeı tis qaqqan kókjaldyń denesi túrshikse, basqalardyń hali qandaı bolmaq, - dedi oǵan qasymdaǵy Bozjanov qaljyńdap.
- Aı, joldas polıtrýk-aı, - dedi ol arsalańdap, - bir sózge keltirmeı keı ýaqytta qaıyryp tastaısyń - aý. Meni kókjal deseńiz, men sizdi arystan der edim, joldas polıtrýk...
-Jaraıdy, erim. Kókek óz atyn ózi shaqyrady degendeı, ekeýiń de birińdi-biriń maqtap aldyńdar. Bizdiń kezek búgin-erteń keledi. Qaısyń kókjal, qaısyń arystan ekenińdi sonda kórsetersizder, - degenime ekeýi de máz bolǵandaı qarq-qarq kúldi. Aldaǵy tóbeshiktiń qasyna shyqtyq. Baqylap turmyz. Soǵys dabyly saıabyrlar emes. Muhıt tolqynyndaı órge shapshıdy. Saryny óktemdep barady. Birazdan soń tyqyrshyp, tynysh turmaıtyn qyzba deneli Bozjanov maǵan:
- Aqsaqal! Bul jerde neǵyp turmyz? - dedi.
- Aldaǵymen tildesip turmyz, - dedim men oǵan qaramastan.
- Myna sarynnyń syryn baıqaǵaly tursyz ba? - dedi ol taǵy da.
- Tynysh turǵyn! - dep burylmastan zekirdim.
- Iıa, oıyńyzdy bólmeı-aq qoıdym endi, - dedi ol ókpeli daýyspen. Rahımov bolsa manadan beri tis jarmaı tur. Oǵan qarasam, ol aýyr oıǵa shomǵan tárizdi. Eki kózi alda. Aldaǵy orman jıeginde birneshe jerden burq etip, qaraqurym shoqylanyp, bes-alty quıyn aspanǵa kóteriledi. Onyń artynan lezde dabyl qaqqandaı tars-turs etip jańaǵy jerdi qopara kóterilgen snarıadtardyń jarylǵan daýystary estiledi.
- Áne, kórdińiz be? Endi ol qulashyn aldaǵylardan asyryp bizge qaraı siltedi,- dedi Bozjanov.
- Endi aldaǵylarǵa shabýylyn keshikpeı-aq bastaıdy,-dedi Rahımov.
- Apyr-aı, álgi ıleýden keıin, esterin jınap qarsy alýǵa murshalary kelmeı qalmasa ıgi edi, - dep Bozjanov typyrshıdy.
- Habıbýlla, sen baryp telefonmen alda ne bolyp jatqanyn bilshi, - dep men Rahımovty shtabqa jumsadym. Ol shuǵyl burylyp ketip bara jatqanda: - eger alda shabýyl bastalsa, daıyndyq týraly tıisti buıryqtardy bere ber,- dedim oǵan.
- Jaraıdy, joldas kombat. - Ol burylyp: - sizge qalaı habarlaıyn? - dep surady.
- Biz keshikpeı-aq qaıtarmyz.
- Oıpyrmaı, aqsaqal, alda oıran soǵys bolyp jatyr-aý, á, - dedi Bozjanov.
- Onyń oıy bizdi bombalap-bombalap, esimizden tandyryp, ústimizden attap, alǵa jónelmek qoı, - dep oǵan aldyńǵy kúngi generaldyń oı-pikirlerin aıttym.
- Jaryqtyq, bizdiń general óte zerek kisi ǵoı, - dedi Bozjanov áńgimeniń aıaǵynda.
- Dushpanmen tildeskendeı tapa oıynyń ústinen shyqqanyn qarańyzshy...-Generaldyń boljaýy durys shyqsa, endi aýyr salmaq bizge túspek. Ol ne búgin keshke, ne erteń azanda, - dedim oǵan men kele jatyp.
- Ol kisiniń bizdiń batalonǵa senemin degeni, buıryqtyń baryp turǵan zildeıi eken, aýyry eken, - dedi ol biraz oılanyp.
- Iıa, solaı, Joltaı, aýyr júkti nar kóteredi. Bizdi synar saǵat alda, qashyq emes. Al, endi sen jigitterge baryp, barlyq jaǵdaıdy olarǵa túsindirip aıtqyn.
- Jaraıdy, joldas kombat, - dep ol oń jaqtaǵy orǵa burylyp ketti. Aldyńǵy sheptegi kórinister
Rahımov pen Bozjanov batalondy aralap, daıyndyq qyzmetin atqara bersin. Al, oqýshy, siz ekeýmiz alǵa - soǵys bolyp jatqan jerge baryp, kesh batqansha, eń bolmasa shet - jaǵasyn kórip qaıtalyq. Mykanıno derevnıasyna baratyn jolmen on jeti jaýynger júrip keledi. Olardyń aldynda baıaǵy ózimiz biletin leıtenant Petr Ýgrıýmov. Ol jan-jaǵyna jaltaqtamaı qolyn qulashtap, eshqaıda burylmaı, siltep basyp barady. Turpatyna qaraǵanda, bul aınalada bolyp jatqan arpalys-shaıqastyń bárin elemeı, adymdaı basyp bara jatqan sııaqty. Aq quba kelgen, uzyn boıly bir jigit aıaǵyn jyldam basyp, sapty qýyp jetti. Bul - polıtrýk Grıgorıı Georgıev... Aınala kúńirenip snarıadtar men bombalar túsip, jerdi qopara kóterip, otty qara jalynyn quıyndaı aspanǵa úıire býdaqtatady. Mınalar ańdaı ulyp, kelip túsedi de tars etip jarylady, oqtar zý-zý ótip jatyr... Keıbir úıler janyp jatyr, aldyńǵy jaqta bir okoptan ekinshi okopqa júgirip jan talasa soǵysyp júrgen jaýyngerler, bıik qyrattardaǵy baqylaý pýnktinen tóńirekti muqııat qadaǵalaı qarap turǵan komandırler kórinedi. Transheıalar jonyn tilgilegen surǵylt dalada soıqany shyǵyp soǵys júrip jatyr. Ketip bara jatqandardyń bári de tankke qarsy shabýyl jasaýǵa beıimdelgen on jeti jasóspirim, jas jigitter. Olar Mykanıno derevnıasynyń túbindegi bekiniske kelip ornalasty. ...Strokovo derevnıasynyń janyndaǵy kópirge aýyr júk arqalaǵan bir top jaýyngerler kelip, ekiden, úshten degen komanda boıynsha bólinip-bólinip, tórtburyshty jáshikterdi qar ústinen súıretip, biri kópir ústine, biri astyna taraı bastady. Kópirdiń jýan-jýan taıanyshtarymen órmelep, birdeńe izdegendeı, birdeńe istep, bekitip jatqandaı, baltamen shaýyp, balǵamen uryp, baılap-matap jatyr. Syrttan kórgende, olar kópirdi jóndep jatyr eken dep qalasyń. Joq, olar kópirdi jóndep jatqan joq... Olar kópirdi mınalap jatyr. Jaý tankteri taıap kelisimen, kópirdi buzý kerek, tapsyrma solaı. Bular - saperler, on bir jaýynger. Bir toptan ekinshi topqa júgirip, «durys emes» degendeı qolyn sermep, «meniń aıtqanymdaı isteńder» dep jurtqa aıqaılap, shala búlinip júrgen sol on birdiń komandıri sekpil betti jas jigit leıtenant Ivan Berezın. Transheıadan ytqyp shyǵyp artqa qaraı júgirip, on qadam jerden keıin oq tıgendeı murttaı ushyp qulap, qaıta turyp, asyǵa basyp taǵy júgirip, taǵy qulap, ormanǵa jetkenshe bir turyp, bir jyǵylyp bara jatqan leıtenant Muqametqul Islamqulov. Ony polk shtaby shaqyrypty... ...Ormannyń qalyń ortasynda ústi brezentpen jabýly arbalar tur. Arbalarǵa baılanǵan attar, qar ústine tastalǵan shóptiń káshegin jep tur. Odan aryraqta, záýlim qaraǵaılardyń túbinde, bir-birine arasy jıyrma-otyz metr jerde joryq oshaqtarynyń tútini shyǵyp jatyr. Árbir qazannyń basynda sholaq tonnyń syrtynan kir-kir halat kıip alyp, qoldaryna shómish ustap, aspazdar júr. Birneshe jaýynger: biri aǵash jaryp, biri oshaqqa otyn jaǵyp, biri úsigen kartopty arshyp otyr. Bul - batalonnyı as daıyndap jatqan jeri. Onda júrgender - aspazdar, otynshylar, sýshylar, olardyń kómekshileri. Barlyǵy jıyrma adam.
...Orman shetinde qar basqan tóbe tur. Oǵan qaraı birneshe telefon symy órmek jibindeı sozylǵan. Ol - polk komandıriniń baqylaý pýnkti. Tóbe astyndaǵy yqshamdy aǵash blındaj jertóle. Onyń tór aldynda - syǵyraıǵan tereze. Úsh aıaqty artıllerııa dúrbisi, jerdegi aǵash skameıkalardyń ústinde birneshe telefon aparattary jáne qysqa antennalary, qysqa tolqyndy radıo stantsııa... Kúńgirt blındajdyń ortasyndaǵy kishkene stol ústinde eki maısham. Alasa boıly. ashań júzdi, qyr murynnyń sýaǵarynda tórt buryshtap qoıǵan qara murtty bar polkovnık dúrbige úńile qarap tur. Eger kókshildeý kelgen kózi bolmasa, ony túrine qarap, qaraqumnyń kúnge kúıgen túrikmeni ǵoı dep qalar ediń. Bul dıvızııa polk komandırlerinits ishindegi jasy jaǵynan da, qyzmet merzimi jaǵynan da joly úlken - polkovnık Kaprov Ilıa Vasılevıch. - Dýbosekovonyń soltústik shetinde eki dıvızıonnyń oǵyn qosarlap tez atyńdar. Sol jerden taǵy da jaýdyń tankteri men jaıaý áskerleri kórinedi. Tez! Solaı, solaı. Jaqsy... Kapıtan Molchanovqa habarlańyz, endi artıllerııanyń salmaǵyn stantsııaǵa salmaqpyz. Sol jerlerden de jaýdyń tankteri men jaıaý áskerleri kórinedi. Budan bylaı Molchanov óz kúshine ǵana sensin. Bizden kómek kútpesin. Artıllerısterge buıryq berińiz. N.bıiktigin atqylap jatqan jaý dıvızıonynyń únin óshirsin. Eshkim ornynan qozǵalmastan jaýdy oqpen qarsy alsyn. Tez arada tank buzatyn granatalar jetkizilip, jaýyngerlerge taratylyp berilsin!.. Polkovnık soǵys alańyn qadaǵalaı baqylap tur, artyna burylmastan, úzdiksiz tapsyrma, buıryqtar berip tur... Baqylaý pýnktiniń jertólesine general Panfılov kirip keldi. Qasynda ashań júzdi, qara qatpa, oıly kózdi, artıllerııa polkovnıgi bar. Ústine úılesip qonyp turǵan ásem áskerı formasy bolmasa «bul kúnáhar dúnıede bári de ótedi de ketedi, ózgeristen kim qashyp qutylsyn» dep myrs kúlip mysqyldap turǵan salqyn minezdi fılosoftyń tas músinine uqsaıdy. Bul artıllerııa polkynyń komandıri Kýrganov.
- Joldas general-maıor, meniń qaramaǵyndaǵy polk...
- Sálemetsiz be, Ilıa Vasılevıch. Sálemetsiz be, - dep general qolyn usynyp, polkovnıktiń sózin bólip jiberdi.
- Otyryńyz, otyryńyz, Ilıa Vasılevıch, - general aspaı-saspaı sholaq tonynyń ilgegin aǵytyp bolyp.
- Ilıa Vasılevıch, qulaq salyńyz: men generalmyn, siz joldas polkovnıksiz. Al, jasyrmaı-jappaı aıtsaq, siz ekeýmizdiń isimiz generalsha da, polkovnıkshe de bolmaı jatqan joq pa, osy? Siz qalaı oılaısyz, myrzam? Osy biz ne jarytyp jatyrmyz. Ekeýmizdiń shenimiz de, shekpenimiz de áp-ádemi. Biraq bizdiń isimizge qarap joǵary dárejeli bastyqtar jáne halyq ishinen «sengenderim sender bolsańdar...» dep júrmese ıgi edi! -dedi.
- Joldas general... - Men 1938 jyldan beri generalmyn, - dedi Panfılov daýsyn kóterińkirep.
- Odan elge ne paıda, Ilıa Vasılevıch? Rýzadan shegindik. Volokolamskini jaýǵa berip, al, sizdiń sol jaq qanattaǵy kúshińiz - ıaǵnı siz ózińiz búgin jaýǵa stantsııany berdińiz...
- Bereıin dep bergenim joq, tartyp aldy... Kaprov osyny aıtqanda Kýrganov ózin-ózi ustaı, almaı qarq-qarq kúldi.
- Tartyp alsa ol durys istegen eken, - dedi Panfılov jymııa kúlip turyp. - Iıa, joldas general, bizde ýstav boıynsha sheginýge de ruqsat bar ǵoı. Biz basym kúshti jaýdyń tyqsyrýymen ýstavta kórsetilgendeı uıymdasa, bytyramastan shegindik...
- Demek, barlyǵy ýstav boıynsha, resmı ereje boıynsha, dop-domalaq, jup-jumyr eken, á? - Iıa, joldas general! Árıne biz...
- Demek, dálme-dál ýstav boıynsha istepsiz ǵoı, joldas polkovnık? Al, bizdiń ýstav boıynsha joǵary dárejeli komandırdiń buıryǵynsyz sheginýge bolmaıtynyn siz nege umytasyz, Ilıa Vasılevıch?
- Árıne, joldas general, biraq ta...
- Ilıa Vasılevıch, siz ýstavty betke ustap aqtalmaqsyz, bul jerde ýstav sizge jaq bola almaıdy. Onyń sizge ázir paıdasy joq. Odan da góri soǵysta bolǵan jaǵdaıǵa baılanysty ózińizdiń sheshimińizdi aıtyp, negizdeý dálelderińizdi keltirińiz.
- Joldas general, ol ózi aıtyp tur ǵoı, óz erkimmen shegingen joqpyn, nemis májbúr etti dep, menińshe ári naqty, ári shyn aıtylǵan sóz, - dedi Kýrganov kúlip turyp. Já, jaraıdy, onan da sizde qazir jaǵdaı qandaı, sony saralap, saptaıyq. Men bul jerge Kýrganov joldasty ertip, jaıbaraqat aýyl qydyryp kelgen joqpyn. Jaǵdaıyńyz qalaı, káne bárin ret-retimen aıtyńyz.
- Shynymdy aıtsam, joldas general, jaǵdaı jaqsy emes, tipti jaman. Mine, joldas general, kórińiz, mynaý karta... - Kartanyń keregi ne? Biz aldyńǵy shepte turmyz ǵoı. Jer jaǵdaıy aldymyzda. Onan da osy jerdiń ózinen kórsetińiz, kartany men oqı bilemin ǵoı... Bir saǵattan soń olar baqylaý pýnktine qaıta oraldy. Úsheýiniń de júzi yzǵarly, úsheýi de tereń oıda.
- Sonymen, Ilıa Vasılevıch, siz bárin de kórsettińiz. Siz nemisterge óte unap qalypsyz. Ol sizdi unatyp, qapsyra qushaqtap alypty, qushaǵyn jaza alar emes. Siz jaǵdaı jaman deısiz, al men olaı demes edim. Jaýdy osylaısha keshke deıin ustap turyńyz, al túnde ol jınaqtalyp alyp, tań ata sizdi taǵy da toqpaqtaı bastaıdy.
- Bilmeımin, joldas general, eger jaý taǵy qyspaqtasa, shydaı alar ma ekenbiz?
- Shydaı alar ma ekenbiz degenińiz ne degenińiz? - dep Panfılov qatań sóılep, Kaprovtyń sózin bólip jiberdi.
- Sizge shyda dep buıryq berildi emes pe?
- Qup! Ustaýǵa buıryq bolsa, ustap turaıyq, joldas general.
- Jaý soǵystan biraz qaljyrap qalǵanǵa uqsaıdy. Al siz saspasańyz, ol búgin eleýli shabýyl jasamaıdy. Kúshti kútińiz de, kúshińizdi jınaqtap, tańerteń jaý shabýylǵa shyqqan kezde, ony oqty betine búrke qarsy alyńyz. Biz úshin onyń tankteri qaýipti. Búkil artıllerııanyń bárin kózbe-kóz dáldep atý pozıtsııasyna qoıyńyz.
- Joldas general, meniń de zeńbirekterimdi me? - dedi Kýrganov.
- Iıa, sizdiki de.
- Onda artıllerııanyń moınyndaǵy basqa mindetterin qalaı oryndaımyz. - Endi artıllerııa jaý tankterin qarama-qarsy turyp, tikeleı atatyn bolsyn.
- Onda biz bir kúnniń ishinde barlyq artıllerııamyzdan aırylamyz ǵoı. - Álbette, birazynan aırylatynymyz anyq, biraq búkil artıllerııadan múldem aırylmaspyz. Sonymen meniń rezervimnen basqa artıllerııa biri qalmaı, jekpe-jekke shyqsyn.
- Qup bolady, joldas general!
- Biz úshin utymdy nárse, erteń onyń silesin qatyra soqqy berip, syrtyndaǵy kúshin olardyń belgilegen merziminen buryn soǵysqa endirýge májbúr etý. Jaý keıin turǵan eki polkin soǵysqa salǵansha damyl bermeı shaıqasa berýimiz kerek. Ázirshe jaqyn arada saqtaýly tyń kúshi joq kezde, osy shepte onyń shoqtyǵyn jaýyr qylyp jaralaıyq, odan ári kóre jatarmyz. Artymyzdan jaraly qasqyrdaı qalaı súıretiler eken. Túsindińizder me?
- Túsindim, joldas general.
- Túsinikti, joldas general.
- Siz osynda qalyńyz, joldas Kýrganov, al men Elın men Shehtmanǵa baraıyn. Olar da qatty qysylyp jatsa kerek, ásirese Elın. Búgin nemis kúni boıy ıAdrovony, Mykanıno men Chentsyny artıllerııamen de, avıatsııamen de ústi-ústine soqqylap, áıteýir tas jolǵa shyǵýǵa typyrshyp, tynbaı jantalasýda.
***
Býyrqana tuman basqan surǵylt tań. Dál keshegideı álem kúńirentken artıllerııa atystary azynap tur. Dál keshegideı ot sharpyǵan jalyn atqan, jan talasqan qyzý urys... Sáske túste tuman seıilip, kún kózi syǵalap edi, aspanda júrgen samoletter kórindi. Aınala oraǵytyp ushyp, tez izdep, timiskilep, shúıile túsip bomba tastaıdy. ...Leıtenant Berezın okoptan okopqa júgirip júr. Kópirdiń aldynda birneshe mototsıkl dóńgelekteri aspanǵa qarap sereıip, qırap jatyr. Tyshqan terisin deı sur shıneldi ólikter ana jerden de, myna jerden de kórinedi... Qarbalasqan nemister tizbegi... Bári de dál Ostoshovodaǵydaı.
- Oqty betaldy boratpaı, nysanaǵa, nysanaǵa atyńdar, bos jiberme, túgi, áıtpese jaý seniń shekeńdi shurq tesik qylady. Qımyldandar! Ivanov, sen nege aıdalany atyp jatyrsyń? Leıtenant, nege qula dúzge sebelep jatyrsyń... Dáldep at! - leıtenant Berezın jaýyngerlerdi birinen soń birin jaǵalaı okop okopqa ótip kúıbeńdep júgirip júr. Saperlerdiń shebine iri snarıadty artıllerııa dıvızıonynyń oǵy jaı túskendeı sart-surt gúrsildep, aınalany jańǵyrtyp jiberdi. Júz jyn-shaıtan qosylyp, sekeńdesip ulyp, ańyrap tur ma dersiń. Adam kórmegen alyp baraban dúńkildep ondaǵan otty qara orasan dińgek kókke shanshyla atyldy... jylan baýyrlary shyqyrlap-shyqyrlap, motorlary paryldap-gúrildep, tóbedeı, dúńkıgen úlken tas baqalardaı tankter órip keledi.
- Granat daıyndańdar, bilteler oryndarynda ma eken, tekserińder! - dep buıyrdy leıtenant Berezın.
- Meniń ısharatymdy baqylap turyńdar!.. Áne, aldyńǵy tank kópirge jaqyndap kelip toqtaı qalyp, zeńbirekten, pýlemetten úsh qaıtara loqsı jalyn qusyp, oq búrikti de, irkilmesten kópirdiń ústine shyqty. Onyń artynan taǵy úsh tank ilesti... Saperler kópirdiń astyna lezde júgirip túsip ketti. Kópir ústinde úsh tank sýmańdap, sýsyp tym asyǵyp, qymsyna saqtanyp keledi. Aldyńǵy tank mine, mine kópirdiń arǵy shetin «attap» ótip, shyqyrlap, shıqyldap soıaýdaı temir tyrnaqty jylan baýyrmen tas joldy janshyp, ılep kele jatyr edi... Qan men topyraq aralasyp, battasqan beti siresip, qushyrlana tistenip eki kózi ystyq shoqtaı ýyttana jalyndap, basynan qan sorǵalaǵan Berezın ornynan ushyp tura keldi de, oń qolyn jalma-jan tez kóterip, siltep jiberdi. Qas qaǵym arasynda bir nárse jarq etti de, gúrs ete qaldy. Jerdiń tynysynan tanaýyn taryltyp jibergen bolyp, qoshqyl sur orasan tútin kúıdegi kópirdi aıqara qamtyp, orap aldy. Jer ústine taban astynda sol tútinnen býdaq-býdaq atan shýdaly qara bult paıda bolǵandaı, sol bulttyń ishinen kópir de kórinbeıdi, jaýyngerler kórinbeıdi, leıtenant Ivan Berezın de kórinbeıdi... - bárin de kúńirene qusalanǵan tajal daýysty surqııa sur bult jutyp jibergendeı zym-zııa.
***
Leıtenant Ýgrıýmov pen polıtrýk Georgıev transheıanyń qabyrǵasyna súıenip qatar tur. Ýgrıýmov aıaǵynyń ushyna kóterilip, moınyn sozyp qarap, Georgıevten:
- Ne kórip tursyz, joldas polıtrýk? - dep suraıdy.
- Ne kórýshi em? Óńmeńdeı túsip, órmelep qysyp keledi, Petıa qysyp keledi náletiler. Baýdaı túsip, qurymdaı bolyp qaıta kóteriledi... Áne, ana jaqtan tankteri de kórinedi.
- Myna qyrsyq transheıanyń tereńin qarashy, meniń boıyma shaq emes eken,- deıdi Ýgrıýmov ókine sóılep turyp, patronnan bosaǵan eki jáshikti biriniń ústine birin qoıyp, solardyń ústine shyǵyp.
- Kesheden beri osylardy súıretip júrmin, áı qaıran sheshem-aı, meni munsha nege myrtyq qyp týdyń?
- Ýaıym jeme, Petıa, boı degen ósetin nárse ǵoı. Sen óziń kishkentaı tapal bolsań da, alǵyr jigitsiń ǵoı.
- Ha, ha! Bárekelde! «Boı deıtin ósetin nárse ǵoı» deýin. Aıtqanyńa bolaıyn, á!
- Shyn aıtam, Petıa osydan qarap turshy, - dep mińgirledi Georgıev oılanbaı aıtyp qalǵanyna ózi qysylyp.
- Bir jyl, eki jyldan keıin, eń quryǵanda eki súıem ósesiń, sen áli jap-jas jigitsiń ǵoı, qaıda áli ósken ústine óse beresiń... Osy kezde olardyń ústinen uıalasa ushqan oqtar zý-zý etip óte shyǵady. Ekeýi de eriksiz buǵyp qalady.
- Beri qarańyzshy, joldas polıtrýk, meniń ne oılap turǵanymdy bilesiz be? - Bilmeımin. Sen komandırsiń ǵoı. Aıt toqtamyńdy.
- Aıtsam, joldas polıtrýk, osy joly erlik kórseteıik.
- Qalaısha?
- Áne, kórip tursyz, ana jıyrma tank týra bizdiń okopqa qaraı entelep keledi. Bizdiń árqaısymyzdyń bir-bir býma tank jarǵysh granattarymyz bar. Biraq olar tym aýyr, bes-alty metrden asyryp laqtyra almaısyń. Endeshe biz biraz kúte turaıyq, al, tankterdiń jylan baýyry bizdiń okoptyń betin tyrnaı bergende, granatalardy dál astyna tastap jibersek, sóz joq, uryp jyǵamyz. Qudaı biledi, kúlin kókke ushyramyz, ishek-qarnyn aqtaramyz.
- Maqul-aq, Petıa, sen oń jaqtan, men sol jaqtan komanda berip, úlgi kórseteıik.
- Maqul, joldas polıtrýk... Sóıteıik... Qoldan kelgen osy boldy dermiz... Motorlary sarqyrama sýdaı saryldap, loqsı, jalyn ústine jalyn qusyp, aıdahardaı aryndap, jıyrma tank jer tyrmalap qaz-qatar kele jatyr. Granattarǵa papırostyń tuqylyndaı ımek gılzalardy salyp qoıyp, jaýyngerler okopta qybyr etpeı, shıyrshyqtalyp buǵyp otyr. Mine, tank jylan baýyry shyqyr-shyqyr shıqyldap, transheıanyń jaǵasynda órmelep kele bergende bir jaýynger býma granatty qulashtaı sermep, laqtyryp jiberdi. Tanktiń asty jarq etip, jer dir etip bir qozǵaldy. Tank transheıadan asa omaqasa qulap, qaqpanǵa túsken qasqyrdaı shyr aınalyp baryp, kilt toqtap, jalyn qushyp, býdaq-býdaq qap-qara tútinge bólendi. Arada nebary birneshe mınýt ótti. Bul jerde «jantalasqan», «qııan-keski», «arpalysqan» degen sózderdi aıtý olqy... transheıalardyń ústinde jıyrma jerden otty qyzyl órt tóbe paıda boldy. Jıyrma tank birinen keıin biri janyp jatty. Tankterdiń artyn panalap kele jatqan jaýdyń jaıaý áskerleri bizdiń pýlemetterden jaýdyrǵan oǵymyzǵa tótep bere almaı, jer baýyrlap, bas kótermeı jata qaldy. Transheıanyń túbinde betine jas náresteniń kúlkisi úıirilip, tańqysh muryndy, kók tútin torlaǵan aspanǵa qarap orystyń bir qarapaıym, aqpeıil, adal jigiti Petr Ýgrıýmov jatyr.. Onyń túri myna jaǵdaıda: «Qoldan kelgeni osy boldy», degendeı. Leıtenant Islamqulov polk shtabynan qaıtyp kele jatyr, jolda orman ishine ornalasqan batalonnyń as pisirilip jatqan jerine kidirdi. Ol azyq-túlikten bosaǵan jáshiktiń ústinde, qolyna kotelok alyp, kapýsta sorpa iship otyr.
- Joldas leıtenant! Nemister orman shetine taıap qaldy, - dedi asyǵa - aptyǵa júgirip kelgen bir jaýynger.
- Qarýǵa! - dep Islamqulov kotelokty qoıa salyp, aıqaılap komanda berdi. Jaýyngerler vıntovkalaryn saılap alǵannan keıin, olardy qatarǵa tizip turǵyzyp, ormannyń shetine bastap alyp ketti. Ras eken, ormannyń ashyq dalaǵa qaraǵan alańynda maska-halat kıgen nemister tizbegi júrip keledi. Islamqulov jaýyngerlerdi bir-birinen bes-alty metr ajyratyp, árqaısysyn ár aǵashtyń tasasyna turǵyzdy. Ózi aınalasyna jas shybyq ósken úlken emenniń dińgegine súıenip ortada tur. Nemister ashyq alańnyń ortasyna kele bergende:
- Ogon! - dep komanda berip jiberdi. Sol komanda boıynsha jıyrma vıntovka bir mezgilde, birkelki gúrs-gúrs ete tústi. Sol sarynnan taǵy da, taǵy da ústin-ústin atyla berdi...Syrtymyzdy orap tylǵa ótip ketken jaý avtomatchıkteriniń bir toby jýsap tústi, bir toby orman ishine bytyraı qashty......Alda dombyranyń pernesiniń ústinen kere tartylǵan qos ishekteı temir jol relsi sozylyp jatyr. Qyzyl kirpishten soǵylǵan birneshe úı kórinedi. Sol úılerdiń jan-jaǵyn ala túıe moınyndaı soraıǵan shlagbaýmdar (tosqaýyldar) tur. Temir joldyń eki jaq kire berisinde eki baqanǵa dastarqandaı jalpaq temir qaǵylǵan. Oǵan oq tıip, betin snarıad jańqasy tyrmalapty. «Poezdan saqtan!» degen jazý bar. Bul Dýbosekovo razezi. Transheıalar men okoptardy qar basqan. Okoptaǵy jaýyngerler sholaq ton kıgen. Olar vıntovkalaryn okoptyń erneýine tirep qoıyp, kózdep alǵa atyp jatyr. Vıntovkany qaıta oqtap, sýyq zatvor qaryǵan qoldaryn úrlep jylytady da, taǵy da dáldep, taǵy da atady. Atys ta atys... Art jaqtan zeńbirekter daýsy gúrsil-gúrsil shyǵyp, aldyńǵy jaqtan, nemisterdiń dál qalyń ortasynan qap-qara kúl topyraq aralas, qoıý tútin shanshylyp, aspanǵa biriniń sońynan biri shapshyp quıyndap jatyr. Bireýler qulap jatyp, bas kótermeı qalady, bireýler sheginip, dalbaqtap tura keıin qashady, dýlyǵalar, qolǵaptar, etikter, shıneldiń etekteri erbeńdep quıyn - tozańmen birge aspanǵa ushady... Jaıaý áskerlerdi serkedeı bastap kele jatqan jaý tankteri qop-qoıý tútin qaýyp, zyr qaǵyp, shyr aınalyp baryp, beıne-pishinnen, usqynnan aırylyp bir orynnan tapjylmaı órtene toqtap qalady.
- Bárekeldi! - dep aıqaılaıdy jaǵasynda úsh sharshy qyzyl toqash túımesi bar qaıratty, jas sulý jigit. Sholaq tonynyń túımeleri aǵytylyp ketipti, qulaqshyny artyna qaraı syrǵyǵan, qara buıra shashyn aıazdy Jel jelbiretip túr. Jińishke kaıme baýly dúrbisi omyraýynda salańdap tur:
- Bárekeldi azamat, bizdiń artıllerıster! Azamat! - dep aıqaılaıdy ol. Fashısterdiń qaq mańdaıynan soqty-aý! Ol qasyndaǵy jaýyngerdiń ıyǵynan uryp qalyp, jaǵasynan tartyp qýana daýystap, - kórdiń be, bizdiń azamattardyń istegenin, - deıdi. Baýyrym, sen de solardaı bol, kórdiń be, bizdiń jigitterdi!.. Bul - tórtinshi rotanyń polıtrýgi Vasılıı Klochkov. Kenetten, taban astynan aspandy qaq jaryp, naızaǵaı jarqyldap otty tilin sýmańdatyp, kún kúrkiregendeı kók aıasyn jańǵyryqtyryp júzdegen zeńbirek ańyrap, óz áýenine salyp, saryndap qoıa berdi. Snarıadtar men mınalar keıde shyryldap ysqyryp ushyp, keıde yńyrana ulyp baryp, otaý úıdiń ornyndaı jer qyrtysyn astynan qoparyp saz balshyqtaı ılep, sháı - shálekeıin shyǵaryp jatyr. Árbir dúmpýden soń qap-qara buıra tolqyn sabaý tútken júndeı bolyp aspanǵa kóteriledi. Osy bir ulymaly, yzǵyryqty, jankeshti úreıli saryn jıyrma mınýttaı sarnap, zarlap turady. Bul soǵys mýzykasy. Orman shetinen tıisip, umtylǵan jaý tankterine qarsy bizdiń artıllerııa jappaı bet buryp, zirkildetip uryp tur. Eseńgireterlik, esten tandyrarlyq atystan shyqqan qoshqyl qara tútin qoıýlanǵan ústine qoıýlanyp, orman shetine bólep aldy.
- Qarańdarshy, joldastar, qarańdarshy, - dep aıqaılaıdy Klochkov, - jaý bizdiń artıllerısterge baryn tógip, shúıile tóndi. Ol bizdiń artıllerııany aıaýsyz taptap, óz tankterine jol ashpaq, - osyny aıtyp ol aspanǵa kóterile erbeńdeı, aýdarylyp, tóńkerilip jatqan zeńbirek dóńgelekterin, úlken-úlken fýgastyq bombanyń keremet sharpýynan tas-talqan bolyp, jan-jaqqa ushqan baqylaý pýnktiniń bórenelerin kórip, zyǵyrdany qaınap, ózine-ózi sóılegendeı: «M-da-a-a! Sum jaý esirip, lepirip tur eken, áı laǵynetter - aı!» - deıdi.
- Joldas polıtrýk, - deıdi oǵan jaýynger aıqaı salyp, - samolet! Samolet! Aspan men jer túıisken kókjıekten kóterilip, úsh-úshten, bes-besten qorqaý-quzǵyn qara qustaı samoletter aınalyp ushyp keledi.
- Oryn - orynǵa! Komandırler, maǵan kel! - dep buıyrdy Klochkov. Onyń komandasy boıynsha jaýyngerler transheıadaǵy óz oryndaryna tura-tura qalysady. Júgirip jetken komandırlerge Klochkov kelte-kelte, naq-naq buıryq beredi. - Qazir artıllerııa oınaǵyn toqtatyp, bombalaýdy bastaıdy, onyń sońynan tankterin aıdap salady. Granat pen janarmaıdy daıyndańdar! Bir adym keıin sheginis bolmasyn! ...Shtýrmovıkter jer baýyrlaı jubyn jazbaı tizbek-tizbegimen ótip, shúıilip, oq sebelep, bomba qumalaqtap, soǵys alańyn surapyl tamuq qyzyl shoqqa bólep júr. Aldyńǵy jaqtan motorlardyń gúrili estiledi... Álsin-álsin, toqtap-toqtap oq jaýdyryp, jaıyna órip tankter kele jatyr. Art jaqtan bizdiń saý qalǵan zeńbirekterdiń jekelegen daýsy shyǵady. Bizdiń bir snarıad aldyńǵy tanktiń qaq mańdaı aldyna baryp tıip jarylady. Tank qulaqqa urǵan tanadaı eseńgirep syrt aınalyp kilt toqtap qaldy.
- Aınalaıyn baýyrlarym - aı, bar ekensińder ǵoı! - dep Klochkov qýana aıqaılap, art jaqqa buryldy... Taǵy da birneshe snarıad nysanaǵa dál tıdi, biraq odan qorqar tankter joq, tankter kóp, órip keledi.
- Demek, bizdiń artıllerııanyń qatary seldirep qalǵany ǵoı, - deıdi Klochkov yzalanyp. Onan soń bir jaǵyna qısaıǵan qulaqshynyn túzep kıip, daýystap aıǵaı salyp:
-Jigitter, granatty saılańdar! Árqaısymyzdyń básiremizge eki-eki tankten tıedi! - dep buıryq beredi. Transheıany aralap kele jatyp, bir jaýyngerdiń janynda toqtap: - árqaısymyzǵa eki-ekiden, - dep qaıtalaıdy, - bul asa kóp emes. Sen tek jaqynyraq keltir, erim!
- Jaraıdy, joldas polıtrýk, - deıdi oǵan álgi jaýynger. Bireýin mynaý býmamen jaıratsam, bireýin janarmaımen jaıǵastyrýǵa tyrysamyn... - Sóıt, azamatym, - dep Klochkov onyń qolyn silke tartyp qatty qysady. Qyzǵan qyrǵyn soǵys. Jaıaý áskerler men tankterdiń soǵysy. Tankter ázirshe 80-100 metrdeı jerde. Jaýyngerler tankterdiń syǵalaý sańylaýyn dáldep atyp jatyr. Birneshe tank toqtap qaldy. Sirá, saýytqa tıip, myjyla shashyraǵan oqtyń qorǵasynynan ishindegi nemister jaırasa kerek. Biraq basqalary antalap, transheıalarǵa taıap keledi. Mine-mine, transheıany endi endi taptap ótedi-aý... Joq, kenet bir mezgilde birneshe gúrsil qatar shyǵyp, okoptyń erneýine ilingen tankterdiń omyraýyn ot jalap, laýlaı bastady. Sóıtse de bir tank jaýyngerdi janshyp, gransheıany basyp ótip, ary asyp tústi, sol sátte ol jaýyngerdiń kórshisi okoptan yrǵyp shyǵyp, tanktiń artynan qýyp jetip, janarmaıly bótelkemen dáldep urdy. Tank qońyrsyp jana bastady da, tars jaryldy. Al, jaýynger bolsa, sandala basyp, táltirektep baryp, transheıaǵa qulap tústi. Klochkov okoptyń jıegine teńsele sulap túsip súıendi de... sátke dármeni bitip basy tómen salbyrap ketti. - Joldas polıtrýk, siz jaralandyńyz ǵoı? - dep bir jaýynger shoshyǵandaı qasyna júgirip keldi.
- Medpýnktke baryńyz.
- Iıa, myna bir jerimdi bir nárse kúıdirip ótkendeı boldy. Eshteńe etpes, jazyla... Taǵy da órip keledi! - dedi, ol dene boıyna jańa bir tolqyn kúsh jınalǵandaı serpilip, qaljyraǵan, qajyǵan qup-qý óńi tastaı túıilip, janyn qınaǵan aýyr jarany umytqandaı- aq, silkinip, jaýyngerlerge qarap, taý qyranyndaı sańqyldap aıqaı saldy.
- Rossııa ulan baıtaq - biraq sheginýge jer joq. Arqamyzda Moskva! - dep atoılap, ol qolyndaǵy bir býma granatpen aldynda kele jatqan tankke umtylady... Tiri qalǵandar sonyń istegenin istep, sonyń «erlik» degen jalǵyz sózge syımas az da bolsa mol, qas qaǵym bolsa da zor qımylyn qaıtalaıdy... Dýbosekovo razeziniń túbindegi aıqasta snarıadtar men bombalardan aıǵyzdalyp, jaralanyp, qanǵa bógip qaqyraǵan jerde jaý tankteri jalqyn jalyn men byqsyq tútinge oranyp, jetken jerlerinde janyp jatty...
GORıÝNYDA
Gorıýny. Bul Volokolamsk tas jolynyń eki jaǵasyna ornalasqan kishigirim derevnıa, jıyrma bes shaqty úıi bar. Úıleri kádimgi Rossııa derevnıalaryna tán shybyq sharbaqty aǵash úıler. Eger maıdan jaqqa betińdi buryp, kartaǵa qarap tursań, karta betinde kishkene órmekshideı bolyp tyrbıyp jatqan Gorıýnyny kóresiń. Sol jerden jan-jaqqa órmekshiniń toryndaı bolyp jip-jińishke joldar taraıdy.
Bizdiń batalonnyń basty tiregi men shtaby osy Gorıýnyda. Rahımov kirip kelip habarlaı bastady. «Komdıvtiń rezervinen bizdiń batalonǵa tankke qarsy atatyn tórt zeńbirek berildi, olardy qaıda ornalastyramyz?» - dep surady Rahımov.
- Joldas kombat, ol zeńbirekterdi derevnıanyń shetine ornalastyraıyq, - dep keńes berdi Bozjanov.
- Ózimizde burynnan eki zeńbirek bar, endi tórteý qosylsa - altaý bolady. Sonyń bárin búrkemelep, úılerdiń tasasyna ornatyp qoısaq, qudaı bar, tas joldan birde-bir tank ótpeıtin bolady. Alty zeńbirek birdeı iske kirisse tankterdiń tamtyǵy da qalmaıdy, kórersizder. Rahımov Bozjanovqa jaqtyrmaǵandaı kóziniń astymen qarap alyp, kartaǵa birdeńelerdi syza bastady. Rahımovtyń óz pikiri bar, biraq ádettegisinshe ádep saqtap, óziń suramaıynsha eshnárse aıtpaıdy, orynsyz sóılemeıdi. Onyń syryn biletin men qolymmen ısharat bildirip Bozjanovty toqtattym da, Rahımovqa qarap: - Habıbýlla, óz oıyńdy aıtshy, qalaı etsek eken?
- Onda ruqsat etińiz, joldas kombat, - dep Rahımov óz kartasyn maǵan qaraı ysyryp qoıyp, aspaı-saspaı, - meniń oıymsha, joldas kombat, biz zeńbirekterdi úılerdiń nemese saraılardyń tasasyna qanshama myqtap búrkemeıik, báribir birinshi atystan keıin-aq jaý ony sezip qalady. Eger nemistiń bir snarıady zeńbirek qalqalaǵan úıge tússe úı órtenip, ne qulap zeńbirekshilerdi oz basymen áýre qylady, barymyzdan aırylamyz.
- Al, eger... - dep Bozjanov Rahımovtyń oıyn bólip jibermekshi edi... - Joltaı, úlkender sóılep turǵanda, kishiler tyńdar bolar, - dep zekirip tastadym. Bozjanov qulaǵyna deıin qyzaryp ketti, al, Rahımov bolsa, oǵan meniń zekirgenim úshin keshirim suraǵandaı bolyp: - Jalmuhammed, sen sóılegen kezde men sózińdi bólgen joqpyn ǵoı,- dedi. Sonda Bozjanov burynǵydan beter qyzaryp, tutyǵyp áreń sóılep: Aıyptymyn, joldas kombat! - dep sál sasqalaqtap. - Meniń sizdermen birge bolýyma ruqsat etińiz, - dedi. Men seni qýyp jibereıin degen joqpyn, tyńdaǵyń kelse tyńdaı ber.
- Joldas kombat, menińshe, - dep Rahımov sózin sabaqtaı berdi. - Menińshe biz soqqyǵa urynyp qalmas úshin, zeńbirekterdi derevnıanyń shetine emes, ormannyń shetine ornalastyrý kerek, mine, myna jerge... Odan ári Rahımov shema syzý boıynsha óz pikirin aıta berdi. Alty zeńbirekti kartaǵa belgilep, derevnıa syrtyndaǵy ormannyń shetine ornalastyrdy. Muqııat syzylǵan shema túsken oıyna qaraǵanda biz zeńbirekterdi bylaı paıdalanýymyz kerek eken: - Joldas kombat, men bylaı oılaımyn, - dep Rahımov óz shemasyn túsindirdi.
- Bizge zeńbirekterdi saraıǵa tyǵyp qoıǵannan góri, ormanǵa, mine, bylaı ornalastyrǵanymyz paıdaly. Birinshiden, ormannyń aty orman, onyń árbir butaǵy pana; ekinshiden, bizdiń zeńbirekter bir ornynda baılanyp qalmaı, erkin qımyldaıtyn bolady; úshinshiden, bizdiń zeńbirekter myna jer jaǵdaıynda biriniń artynan biri tirek, bir-birine kómek bola alady; tórtinshiden, joldas kombat, orman ishinde bul zeńbirekter birin-biri qol jalǵasyp baılanys úzbeı, ormannan shyǵa berisimen Gorıýnyǵa deıin tas joldy nysanaǵa ustap tura alatyn bolady. Men myna kartada boljanǵan jerdiń bárinde bolyp qaıttym, zeńbirekter ornalasatyn oryndar yńǵaıly. - Al, bul pikirińe artıllerıster qalaı qarar eken?
- Men olarǵa da aıttym, eger siz maquldasańyz, olar qarsy bola qoımas deımin.
- Aıtqanyń kóńilge qonymdy eken, Habıbýlla, óz josparyń, oz oıyń, sol oıyń boıynsha zeńbirekterdi óziń ornalastyryp, artıllerısterge óziń tapsyrma ber.
- Qup bolady, joldas kombat! Ketýge ruqsat etińiz... Rahımov tyǵyp ketken kezde, Bozjanov onyń kartasyna qaıta-qaıta úńilip qaraı berdi.
- Bildiń be endi? - dedim men oǵan.
- Sen bolsań birinshi atystan keıin-aq, bizdiń zeńbirekterimizdi jerlemekshi ediń ǵoı.
- Ras-aý, joldas kombat, solaı eken-aý, á, - dedi. Bozjanov kúrsinip... - ıApyrmaı, á... Bizdiń Habıbýlla aqyldy jigit qoı, shirkin. Aqyldy, aqyldy ekeni ras. Ol tereń oılaıdy.
- Já, boldy! Kókek qorazdan dáripteý esitkenin maqtaıdy deıdi. Aldyńǵy kúni sen «kókjal qasqyrsyń» dep Kýrbatovty maqtadyń, ol da senen qalyspaı «o joldas polıtrýk, siz arystansyz!» dedi. Endi kelip Rahımovtyń aqylyn dáripteısiń, nemene, seniń júrgizgen saıası jumysyń osy ma? Ońdyrady ekensiń.
- Aıyptymyn, joldas kombat!..
-Bar, onan da Rahımovty qýyp jet, seniń rotańdy, dóńgelekti úsh pýlemetti sol jerge qalaı ornalastyrý kerek, sony oılastyr, sonan soń kelip habarlarsyńdar. Ekeýi de ketip qaldy. Men sol ornymda ózime-ózim renjip nalyp otyrmyn. Bozjanovqa nege ǵana zekirdim. Ol meniń buıryǵymdy naqtap qaıta qaıtalap, buryldy da shyǵyp ketti. Sol kezde onyń arqasy maǵan ókpelep, sál búrisińkiregendeı boldy. Meniń janyma, ásirese sonysy qatty batty. Nege ǵana zekirdim?..«Aqymaq bas aıaqqa tynym bermeıdi» degen halyq maqaly oıyma sap ete tústi. Sol kezde eki betim dýyldap, kózim qaraıyp, basym aınalǵandaı boldy. «Tankovtyń rotasyn neǵyp Gorıýnynyń sharbaqtaryna tańyp qoıdym? Jaýyngerler meniń buıryǵymdy oryndap eki kún, eki túnnen beri toń jerdi kór tyshqansha tisimen tistep, tyrnaǵymen tyrnalap, úıler men saraılardyń astynan keýlep okop qazyp azaptanyp jatyr...» «Eger nemistiń bir snarıady nemese bombasy zeńbirek qalqalaǵan úıge tússe jetip jatyr...», dedi Rahımov. «Sen bizdiń zeńbirekterdi jerlemekshi me ediń» dep urysqanym Bozjanovqa, al ózim bolsam, túgel bir rotany kúni buryn kórge kómbekshi bolyp otyrmyn, bul qalaı?..» Osyndaı oılar janymdy jegideı jeı berdi. Ózimnen-ózim qınalyp sol ornymda otyra berdim. Ruqsat etińiz, joldas kombat! - degen daýystan men selk etip, uıqydan shoshyp oıanǵandaı boldym. Qarasam aldymda leıtenant Tankov tur eken.
- A, Sergeı, sen ekensiń ǵoı, - dedim men, - bir nárse aıtpaq pa edińiz maǵan?
- Iıa, joldas kombat, baıandaıyn dep edim.
- E-e-e, ııa, áskerı adamdar «aıtpaıdy», «baıandaıdy», - dep qatemdi ózim túzedim.
- Al ne, baıandaı ber.
- Leıteınant Sergeı Tankov meniń abyrjyǵanymdy sezip, onysy nesi degendeı qaıran qalyp, eriksiz tutyǵyp qaldy, sonda da bolsa ózin-ózi bekem ustap, baıandaı bastady.
- Joldas kombat, Bozjanov óz pýlemetterin ormanǵa áketip qaldy, jańa pozıtsııaǵa kóshpek. Al, munda sizdiń buıryǵyńyz boıynsha pýlemet uıasy jasalyp, búrkemelenip edi ǵoı. Bul qalaı, joldas kombat. Pýlemetsiz biz qaıtemiz?..
- Pýlemet senderde bolady. Ormanǵa sender de barasyńdar. Men derevnıaǵa ornalaspaıyq dep sheshtim.
- Al biz qazǵan okoptar she? - dedi Tankov ań-tań qalyp.
- Ol okoptar saqtyqta qorlyq joq, birde bolmasa birde keregi bolyp qalar. Men Tankovty Rahımovtyń jobasymen tanystyrdym da:
- Ormanǵa baryńdar, oryn tańdap alyńdar, vzvodtardyń pozıtsııasyn belgileńder, qarýdyń barlyq túrimen Gorıýnyǵa kire beristi birlese otyryp ustap turamyz, - dep buıyrdym. Tankov ketip qaldy. Men kartaǵa aqyrǵy qorytyndy sheshimdi túsirdim. Leıtenant Sergeı Tankov orta boıly, symbatty, keń mańdaıly, kók kózdi, sál jalpaq muryndy, tómengi erni salyńqy jigit edi. Ol qatardan shyqqan leıtenant Vasılıı Popovtyń ornyna, bizdiń batalonǵa taıaýda ǵana rota komandıri bolyp kelip edi. Onyń soǵys jaǵdaıyna úılespeıtin óte ıntellıgenttik muqııattylyǵyn, maıdandyq turmysqa jaraspaıtyn shekten tys sypaıylyǵyn kórgende, ony myna áskerı formada emes, sylqymdana kıgen kostıým ishinde kórgim keletin de turatyn. Onyń ústine ol maǵan tym saqtana qarap, saqtana sóılep, tap meni bir synaǵan, zerttegen adamdaı qatynasta boldy. Men ony ózimshe «astanalyq leıtenant» dep atadym. Onymen ózim, nege ekenin bilmeımin, udaıy júre sóılesip, tek «siz» dep sypaıy túrde ataýshy edim. Aıtalyq Semen Kraev, Jalmuhammed Bozjanov taǵy basqa maıdandas dostarmen maıdan ádeti boıynsha «sen» dep keıde qatań, dóreki, keıde jaısha, qarapaıym túrde birimizdiń úlken, birimizdiń kishi ekenimizden ǵana bilip, sóılesip júre beretinbiz. Al, mynaý... áıteýir ne kerek, ekeýmiz de tartqan ishekteı tyrsyldap, qysylyp júrdik. Tankov ketken soń taǵy da oıǵa shomylyp generaldyń: «Komandırge sheshim qabyldaý ońaı emes. Jurttyń aıtqan keńesine árdaıym qulaq sala júrińiz» degeni esime tústi. Sáske túste Gorıýnyǵa astyna qarager at minip bizdiń dıvızııanyń artıllerııa nachalnıgi podpolkovnık Vıtalıı Ivanovıch Markov keldi. Alasa boıly, qyr muryndy, qysyńqy qońyr qoı kózdi, qyryq jastardaǵy, aqquba, jıren shashty kisi edi ol. Attan túsip menimen qol alysyp, amandasyp:
- Meni sizge general jiberdi. Ózin Armııa shtaby shaqyryp, sonda ketti, - dedi. Biz shtabqa kirgen kezde, barlyq ofıtserler podpolkovnıkke tikesinen tik turyp izet kórsetti. Markov olardyń bárimen qol ustap amandasty da, asyqpaı sheshinip, jıren shashyn sıpap qaıyryp qoıyp, oryndyqqa otyrdy. Sonan soń buıyra sóılemeı ótingendeı sóılep:
- Jigitter, sender dalaǵa shyǵyp serýendeı turyńdar, kombatpen biraz ońasha sóz bar edi, - dedi. Ofıtserler men soldattar ún-túnsiz shyǵyp ketti. Markov óz kartasyn stoldyń ústine jaıyp tastap, sıpalap turyp:
- Jaǵdaı qıyn, biraq obalyna qalyp keregi ne, jigitter jaqsy-aq soǵysyp jatyr. Mine, eki kúnnen beri jaýdy ilgeri jibermeı ustap turmyz. Adamnan da, tehnıkadan da shyǵynymyz az emes, biraq jaýmen taban tiresip turmyz. Búgin bizdiń avıatsııa jaqsy qımyldady. Onyń bizge úlken kómegi boldy, - dedi. Odan ári Markov meni jaǵdaımen tanystyryp, qaı jerde qaı polk soǵys júrgizip jatyr, bizdiń bekiniske jaý qaı tustan, qashan suǵyndy - sonyń bárin kórsetip berdi. Artıllerısterge tán uqypty jumys kartasynan jylansha ıreleńdegen ózendeı buralańdap maıdan shebi sozylyp kórinedi. Ol óz kúdigin aıta sóıledi. Bizdiń avıatsııa jappaı ushyp, birneshe ret shabýyldap jaý tobyn talqandaǵannan keıin, ol qaldyǵyn jınap, onyń ústine - taǵy da kúsh qosyp, kún bata sol eselengen kúshpen shabýylǵa shyǵa ma, bizdiń jigitter keshke deıin tura ala ma dep qaýiptenetindigin aıtty. General Armııa qolbasshysyna ketti, kómek suramaqshy nemese tún qarańǵysyn jamylyp, kelesi shepke sheginýge ruqsat suramaqshy dedi. Bul áńgimeniń bári ekeýmizdiń aramyzdaǵy ǵana óte qupııa áńgime ekenin eskertip, - al, káne, óz sheshimińizdi baıandańyz, dep maǵan buıyrdy. Men karta boıynsha baıandadym. Bul karta ǵoı, al, osy baıandaǵanyńyz jer jaǵdaıyna qandaı baılanysy bar eken, sony baryp kóreıik, - dep buıyrdy podpolkovnık. Biz júrip kettik... Shtabqa kaıtyp kelgen soń, Markov batalonnyń ornalasýyn, atys pozıtsııasyn óz kartasyna muqııat túsirip alyp: Menińshe, negizinen durys sheshim qabyldaǵansyz. General meni qoshtar dep oılaımyn. Men ol kisige bárin baıandarmyn. Tek siz oılamaǵan bir nárse: eger bizdiń aldyńǵy sheptegi áskerler búgin shegine bastasa, olardy óz tusyńyzdan, soǵystyq tártipte turǵan saptan qalaı ótkizip jibere alasyz? Sol jaǵyn aqyldasyp kóreıik. Podpolkovnık ekeýmiz birneshe paraq qaǵazdyń betin syzyp shımaılap, jaǵdaıdyń birneshe túrin qarastyryp kórdik. Birneshe máseleni sheshtik. Menimen qoshtasyp turyp Markov: Al, aldy-artyńyz jaıly bolsyn, tabysqa jetińiz, odan basqa aıtarym joq. Siz ben biz sóz qylǵan jaıdyń bárin generalǵa baıandap baramyn, - dep atyna mindi. Men podpolkovnıkke rahmet aıtyp qala berdim.
* * *
Kúshti daýyl kezindegi jartasqa soqqan teńiz tolqynyndaı alasapyran, alyp saryndy soǵystyń aıbyndy úni úzdiksiz jańǵyryǵyp alystan estilip tur. Gorıýnynyń ústinen bizdiń samoletter eskadrılıa sońynan eskadrılıa ormannyń ústin sıpaı tómen ushyp, ótip barady. Olardan bıigirekte shtýrmovıkterdi kókten qorǵap, kip-kishkentaı daýylpazdardaı ıstrebıtelder shúıilip, júıtkip júr. Qýanyshymyz qoınymyzǵa syımaı, bizdiń áýedegi jaýyngerlerimizge qadala qarap, qaıyrly sapar da tilep turmyz... - Á, bálem fashıst, endi sazaıyńdy tartarsyń! Qarańyzshy, joldas kombat, quıryǵyn kótere shúıile zymyraýyn qarańyzshy, - dep Bozjanov jas balasha typyrshyp.
- Myna jaqtan taǵy da kele jatyr, taǵy da... Meni telefonǵa shaqyrdy, barsam general eken.
- Joldas Momyshulymysyz?
- Men tyńdap turmyn, joldas general. Osy ýaqytqa deıin qaıda boldyńyz deısiz be? Pozıtsııalardy araladym, joldas general. Biraz nárselerdi derektep, anyqtaý kerek bolyp edi.
- Durys onyńyz, anyqtańyz. Men ózim úlken úıden qazir ǵana qaıttym. Biraz nársemen kómektesýge ýáde etti. Ázirshe qarshyǵalaryn jiberdi...
- Iıa, joldas general, olar bizdiń ústimizden jańa ǵana ushyp ótti, - dedim men generaldyń sózin bólip.
- Kórgenderiń jaqsy bolǵan eken. Qazir Vıtalıı Ivanovıch siz týraly baıandap otyr. Men sizdiń jobańyzdy maquldaımyn, biraq siz bar kúshińizdi nege ońtústikke ǵana toptastyrdyńyz? Eger jaý sizdi oraǵytyp baryn soltústikten, Pokrovskoe jaqtan soqsa qaıtesiz? Sizdiń syrtyńyz, tyl jaǵyńyz jap-jalańash qoı.
- Bar kúshimdi ary tarttym, beri tarttym, joldas general, biraq, jetkize almaı qoıdym, qysqa kórpedeı sozylar emes.
- Mássaǵan! - dep kúldi general qarlyqqan daýyspen, - «sozylar emes» deısiz be?
- Iıa, joldas general.
- Siz ári tartqylap, beri tartqylap sozbaı-aq qoıyńyz. Sol ózińiz ornalastyrǵan kúıde qaldyryńyz. Biraq Gorıýnynyń basqa shetine zapas pozıtsııa daıyndańyz. Qup bolady, joldas general, qazir baramyn... Joq, siz ózińiz barmańyz. Siz maǵan kereksiz. Basqa adamdarǵa jaı-japsardy túsindirip, solardy jumsańyz, solar istesin. Ózińiz eshqaıda shyqpańyz. Kóp keshikpeı sizge bir sulý bıkesh qonaqqa barady, jaqsylap qabyldap, qarsy alyńyz.
- Neǵylǵan bıkesh, joldas...
- He-he, barǵanda ózińiz kóresiz. Ol barysymen maǵan telefonmen habarlańyz. Men Rahımovty, Bozjanovty, Tankovty shaqyryp aldym. Jobamdy syzyp kórsetip, óz oıymdy túsindirdim. Eger bizdiń barlyq qarýdyń soıalary jaýdy kútip, ońtústikke, ıAdrovo baǵytyna qarap turǵan bolsa, endi kerekti jaǵdaıda soltústikke, Pokrovskoe jaqqa da buryla alatyn bolý kerek. Jaý kenet tyldan soǵyp júrse... daıyn turaıyq... Men joldastaryma: - bizge bir sulý bıkesh keletinge uqsaıdy, neǵylǵan sulý ekenin bilmeımin, general maǵan ony jaqsylap qarsy al dep buıyrdy, túsinbeı turmyn, - dedim. Sol-aq eken, jurttyń bárin tań qaldyryp, Tankov ishek-silesi qata kúldi-aı kep. Onyń buryn búıtip kúlgenin kórgen emes edik. Qalǵan úsheýmiz oǵan jyndy adamǵa qaraǵandaı qarap qalyppyz. Men shydaı almaı, zekirip jibermekshi edim, biraq Tankovtyń shyn yqylasymen, eshbir búkpesiz kúlip turǵanyn kórip, ózimnen-ózim kilt toqtadym. Onyń árdaıym yzǵarly kózi endi kúlimdep, mańdaıy da, murny da, salpy erni de - barlyq bet pishini, arsalańdap qalǵan aq kóńil jap-jas meıirimdi jigittiń keıpin berdi.
- Oıbaı-aý, ol «Katıýsha» ǵoı, joldas kombat - aý, - dedi ol kúlkisin tııa almaı.
- Ne qylǵan Katıýsha? - dep surady Rahımov.
- «Katıýsha» degen reaktıv snarıadty jańa mınomet «RS». Nege ekenin bilmeımin, oǵan «Katıýsha» dep at qoıypty... Buryn biz bilmegen jańa mınomettiń jaıyn Tankov ábden túsindirip bergen kezde, «mine saǵan sulý» dep bárimiz de kúldik. Olar úsheýi kóńildene kúlisip shyǵyp ketti, al, men «Katıýsha sulýdyń» kelýin kútip qaldym.
KAPITAN KIRSANOV
...Tórt buryshty buıra qara saqaldy, uzyn boıly kapıtan kirip keldi. Ústindegi aq siltiri jaǵaly sholaq tonynyń joǵarǵy ilgekteri aǵytýly; basynda tóbesi qyzyl máýitimen tystalǵan kók karakýl kýbankasy bar. Aıaǵynda sary qońyr bylǵarymen ádiptelgen júndes - sabalaq qara býrka - kavkazdyń kıiz etigi. Sirá men onyń tsygan tústes «durys pishilmese de, bekem tigilgen» adamnyń syrt kórinisiniń úılespeı turǵanyna tańdansam kerek, birden turyp sálem bere qoımappyn. Tek jýan daýsymen kúrildep:
- Munda batalon komandıri kim? - degende ǵana men ornymnan ushyp turyp, aty- jónimdi aıttym. Kapıtan qalyń qasty qabaǵyn túksıtip, ótkir qara kózimen meni jek kórgendeı túıreı qarap, ruqsatsyz oryndyqqa shalqaıa túsip otyra ketti de, enjar sóılep:
- Gvardııa mınomet dıvızıonynyń komandıri kapıtan Kırsanov degen men bolamyn, - dep ózin tanystyrdy. «E, muny laıyqtap qarsy almaǵan ekenmin ǵoı» degen oı sap ete qaldy. Aramyzdaǵy azdaǵan kirbeńdi jýyp-shaıý úshin: - Joldas kapıtan, esimińiz kim? - dep suradym.
- Men sizge, sirá, anyq aıttym - aý deımin, kapıtan Kırsanov! - dep maǵan ars ete tústi.
- Meniń atym Baýyrjan...
- Býrlybýrjanshylaýdyń keregi joq bul jerde, - dep ol sózimdi short úzip jiberdi.
- Onan da iske kiriseıik. Men saǵan quda túskeli kelgenim joq.
- Qup bolady, joldas kapıtan! Kirissek kiriseıik. Biraq aldymen men sizdiń kelgenińiz týraly generalǵa habarlaýym kerek.
- Habarlaı berińiz, - dedi ol jaqtyrmaı. Telefon arqyly generalmen habarlastym. General maǵan telefon trýbkasyn «Marııa Ivanovnaǵa» berińiz degen kezde, trýbkany qaba saqal kapıtanǵa berip turyp, kúlip jibere jazdadym.
- Telefon tyńdap turǵan kapıtan Kırsanov, joldas general... Sizdiń qaramaǵyńyzǵa... maǵan barýǵa buıryq etilgen aımaqqa keldim... jıyrma bes... Ázirshe baılanys joq. Biraq retteımiz. Qup, qup... Túsindim, joldas general. Iıa, ııa, qazir. Qup bolady... - dep sypaıy jaýap qaıtaryp tur. Jańaǵy menimen sóıleskendegi qarqyny kóp báseńdegen. Kırsanov trýbkany maǵan berdi. Joldas Momyshuly, men «Marııa Ivanovnamen» siz arqyly baılanysyp turatyn bolaıyn. Onyń qaramaǵyna eki komandırdi jiberińiz. Eger múmkindigińiz bolsa, adamdaryn tamaqtandyryńyz. Menimen baılanysty úzip almańyz. Bárin de meniń komandam boıynsha isteńiz. Men osy jerden jón siltep turamyn. Men trýbkany ornyna qoıǵan kezde, kapıtan oryndyqqa jaıyla súıenip alǵa umtylyńqyraı: - Aǵa leıtenant, sen óziń osynda generaldyń arnaýly ýákili qusap otyrady ekensiń, - dedi. - Nesi bar, joldas kapıtan?
- General siz týraly tym syıly, sypaıy sózder aıtty.
- Bizdiń general dóreki kisi emes, joldas kapıtan.
- M-m, sen óziń kekshil jigittiń bireýine uqsaısyń.
- Qaıtseńiz de men sizdiń atyńyzdy bilemin, joldas kapıtan, dep oryndy jerin taýyp qytyǵyna tıgenime raqattana kúldim.
- Qaıdan bilesiń?
- General sizdi «Marııa Ivanovna» dep bıkesh retinde atady. Kırsanov sańqyldap, qarq-qarq kúlip jiberdi. Sol kezde Rahımov pen Bozjanov kelip kirdi. Olardyń sálemine sálemmen jaýap berip, Kırsanov otyryp bylaı dedi:
- Tehnıkamyz arnaýly, jańa tehnıka. Bizge taǵylmaǵan at joq. «Katıýsha» deısiń be, tipti jaı «Rama» deısiń be, tolyp jatyr. Al, bilgiń kelse, meniń esimim Sergeı Ivanovıch. Sergeı Ivanovıch ekeýmiz birsypyra tyǵyz jumystardy rettedik: onyń bir baqylaýshysyn bizdiń bir ofıtsermen birge polkovnık Kaprovqa, basqa bireýin ıAdrovo aımaǵyna, meniń polk komandırim maıor Elınge jiberdik. Bizdiń otyrǵan bólmege Kırsanovtyń óziniń radıostantsııasyn kirgizdik. Rahımov bizdiń komandalyq pýnkt pen temir jol býdkasynan teristikke, orman ishinde turǵan «RS» dıvızıonynyń pozıtsııasy arasyna telefon baılanysyn ornatýǵa basshylyq etpek bolyp ketti. Bizdiń shtab tek telefon toraby ǵana emes, radıo baılanys torabyna da aınaldy... Kırsanov sheshinip, kartasyn jaıyp qoıyp, planshetkasynan aspaı-saspaı hordoýglomerdi, transporterdi, artıllerııa ólsheýishin, tsırkýlin, istik ushtalǵan túrli-tústi qalamdaryn - jumysqa qajetti nárselerdiń bárin alyp, stoldyń ústine ret-retimen tizip qoıdy da:
- Meniń jumys ornym daıyn bolǵan sııaqty. Endi kartadan bolsa da, atys úshin daıyndyq jasaýǵa kirisý kerek. Sen qalaı oılaısyń, - dedi ol maǵan. - Alǵashqy kezek qaı aımaqqa kerek bolyp tur? Meniń nebary jıyrma bes dúrkin atatyn oǵym bar. Seniń generalyń sonyń ózin únemdep jumsaýdy buıyrdy. Men onyń kartasyna tanyp kelip, óz pikirimdi aıttym, soǵys júrip jatqan aldaǵy sheptegi birqatar jeplepdi kórsettim. Kırsanov meniń aıtqanymnyń bárin zeıin qoıa tyńdap, kartaǵa dıvızıonnyń ornyn túsirip, men kórsetken jerlerge qalammen túrtip-túrtip belgi soǵyp, qolyna aspaptaryn alyp, kartaǵa eńkeıe tústi de:
- Al endi, hoholdar aıtpaqshy «treba trohı pıdrahý-vatı», - dep esep jasaı bastady. Bozjanov bir shette kapıtannyń istep jatqanynyń bárine únsiz-túnsiz qadala qarap tur edi, ol bir ýaqytta dybys bildirmeı shyǵyp ketti. Men ań-tań qaldym: ol bir qolyna tarelka tolǵan tamaq, ekinshi qolymen bir shısha araq ustap aıaǵynyń ushynan basyp qaıtyp keldi. Іske jumyla kirisip otyrǵan Kırsanovqa qarap, - «qonaqty syılaý kerek qoı» degendeı maǵan kózimen ymdap qaldy. Men onysyn maqul kórip, basymdy ızedim. Jalmuhammed tarelkany stoldyń shetine abaılap qoıyp alyp, jarty stakan araq quıyp edi... Kırsanov jumysyn isteı otyryp, Jalmuhammedke kóziniń qyrymen qarap:
- Quısań toltyra quı! - degeni...Bozjanov qýana jymıyp, stakandy toltyra quıdy. Kırsanov kartadan jer arasyn ólshep, kóptegen úshburyshtar syzyp, birese transportermen, birese tsellýloıdy dóńgelekpen buryshtardy ólshep, taǵy iship, óz jazýyn taǵy tekserip, birneshe trıgonometrııalyq esep shyǵardy. Budan bir saǵat burynǵy Bozjanov qusap, men onyń munsha muqııat syzyp otyrǵanyna qyzyǵa qarap turmyn. Meniń ózim de jaman chertejnık emespin, buryn artıllerıst bolǵan adammyn. Biraq Kırsanovtyń zeıindene, shyn yntasymen jumys istegen tásilin kórip ári qyzyǵyp, ári tań qaldym. Kenetten telefon shyr ete tústi. Men trýbkany aldym.
- Joldas Momyshulysyz ba?
- Men tyńdap turmyn, joldas general.
- Qalaı «Marııa Ivanovnany» jaıǵastyrdyńyz ba? Baılanys qalaı? - Bári de daıyn, joldas general...
- Bizdiń ushqyshtar stantsııaǵa jaý áskeri toptasyp jatyr dep habarlady. Sirá, Kaprovty soqpaq bolsa kerek. Aldymen tuzyn tatyp kórsin, sol jerge eki dúrkin «Marııa Ivanovnanyń» oǵyn jumsańyzshy. ...Kırsanov óz esebin jedel tekserip shyqty da basqa telefondy alyp, komanda bere bastady.
- Ognevaıa! Tsel №... Ýglomer... Ýroven... Prıtsel... Poka prıstrelochnyı, gotovnost dolojıt! Kırsanov endi radıostantsııaǵa kelip, onyń qulaqshynyn basyna qaptaı kıip, qolyna mıkrofondy ustap turyp: - «Daýyl» men «Naızaǵaımyn». Qabylda! Tsel №... Prıtsel... prıstrelochnye... Jaqsy!.. qadaǵala... habarla... Endi men tyńdaımyn... Qulaqshyny men mıkrofondy radıske berip, ózi oryndyqqa otyrdy da telefonısten:
- Ognevaıa, daıyn ba? - dep surady. - Tsel №... ÝgLomer... Ýroven... Prıtsel... Daıyn! - dep baıandady telefonıst. - Ogon! - dep buıyrdy Kırsanov. - Ogon! - dep qaıtalady telefonıst. - Atyldy, - dedi telefonıst. - Ońǵa nol - nol... berirek.... - dedi radıst. Kırsanov óz esebine tez ǵana túzetýler engizip, telefonıske: - Solǵa taman nol - nol... Ýroven... Prıtsel... - dedi. Telefonıst kapıtannyń komandasyn mıkrofon arqyly qaıtalady. - Daıyn! - Ogon!- Atyldy!
- Dál tıdi! -dedi qýanyp ketken radıst aıqaılap.
- Veer! -dep komanda berdi Kırsanov.
- Veer! -dep qaıtalady telefonıst.
- Dıvızıon eki dúrkin ogon! Birinen soń biri jańǵyra shyqqan daýys bizge kelip estildi.
- Dál tıdi! - dep radıst baqylaýshynyń habaryn baıandady.
- Ogon! - dep qaıtalady Kırsanov. Taǵy da eki dúrkin kúndeı kúrkiredi. - Dál tıdi! - deıdi radıst.
- Joldas kapıtan, general eki dúrkin dep buıyrdy ǵoı, siz tórt ret bastyrmalatyp jiberdińiz! - dedim men sasqalaqtap.
- Ras-aý, azdap asyra siltep jiberippin! - dep Kırsanov ózine-ózi yza bolǵandaı telefonıske qarap:
- Toqta! Tsel №... atylǵan belgiler jazylsyn! - dedi. Telefonıst bul buıryqty Ognevaıaǵa jetkizdi.
- Sen beri qarashy, - dep Sergeı Ivanovıch kináli adamdaı maǵan buryldy,- eger generaldyń ózi suramasa sen oǵan tórt dúrkin attyq dep aıtpaı-aq qoı. Ol maǵan únemde dep buıyryp edi.
- Joldas kapıtan, «botqany maı búldirmeıdi» degen emes pe, ras nysanaǵa dál tıgen eken, demek ol fashıstiń tóbesi oıyldy degen sóz...
- Áı, bárekeldi, jigitim! - dep, ol ushyp turyp, bar kúshimen ıyǵymnan sart etkizgende, men shydaı almaı eriksiz eńkeıip qaldym. Ol bolsa qarq-qarq kúlip:
- Baıqap tursam, senimen birge jumys isteýge bolady eken... Atyń kim edi seniń? Esimde qalmapty...- dedi.
- Onyń qajeti ne, joldas kapıtan?..
- Joq, aıt! Men saǵan óz atymdy aıttym ǵoı.
- Baý-yr-jan, - dedim men býyn-býynǵa bólip. Kapıtan meniń atymdy qaıtalap, ıyǵyma taǵy soqqan kezde men kúshti pármenge tótep bere almaı, taǵy da tizem búgilip shógip qala jazdadym. General meni telefonǵa shaqyryp alyp:
- Ushqyshtar taǵy habarlap tur: «Marııa Ivanovna» Nemisterdiń tóbesinen dál túsirip shát-shálekeıin shyǵarypty. Esin jıyp bolmaı turǵan kezde taǵy bir dúrkin berip jiberińder. Men generalmen sóılesip turǵan kezde, kapıtan buzyqtyq istep qoıǵan bala qusap, baqylaýshynyń baıandaýyna qyzyǵyp «dál tıdi» degendegi artıllerııalyq qumarǵa túsip ketip, artyq jiberilgen eki dúrkin týraly aıtpaı-aq qoı degen ótinishin qaıtalap, maǵan kózin qysyp ymdap tur. Men oǵan generaldyń buıryǵyn aıttym. Ol baısaldana oılanyp turdy da:
- Generaldyń buıryǵynsyz atylǵan eki dúrkindi qaıtemiz? - dedi. - Eshteńe etpes, joldas kapıtan. Ras, dál nysanaǵa tıgen eken, endeshe únemdemeı-aq qoıaıyq. Qaıtala dep buıryq berilgen soń, qaıtalaý kerek.
- Al, eger general barlyq atystyń bárin jazyp otyrsa qaıtemiz? - dedi ol taǵy abyrjyp.
- Qaıtkeni sol, eki dúrkinniń ornyna tórt dúrkin attyq dep shynymyzdy aıtamyz.
- Olaı bolsa, ogon!
- Dál tıdi! - dep habarlady radıst. Bir jarym saǵat boıy generaldan habar bolmady. Telefon shyldyryn mınýt saıyn kútip, kapıtan ekeýmiz ún-túnsiz biraz sarylyp otyrdyq. Kópten kútken shyldyr kenet soqty, telefonıst magan trýbkany alyp berdi:
- Elın ıAdrovodan ketti, - dedi general, - al, Vozmışeden kolonna sozylyp kele jatyr, sol eki pýnktqa da dıvızıonnaıa eki dúrkin oq atylsyn! - dep buıyrdy. .. .Taǵy da esep, taǵy da komanda, baıandaý, taǵy stantsııadaǵydaı baıqaý, aqyrynda «dúrkin at», «ogon!» degen óktem buıryq... Radıst abyrjyp, kózi jypylyqtap qaımyǵa sóılep:
-Jetpeı qaldy-nedolet, - dedi. Kapıtan ornynan yrshyp turyp, beti tútigip, túgi tikireıip radıstke tónip barady:
- Ne-e-e? Ne dediń sen? Baıǵus bala kináli adamdaı-aq keıin sheginshekteı berdi. Kırsanov jel ushyrǵandaı kilt burylyp, telefonıstiń qolyndaǵy trýbkany julyp alyp, bar daýysymen aıqaı saldy.
- Ognevaıa! Tez shaqyr beri bastyǵyńdy!
- Sirá, aǵa ofıtserdiń daýsyn estidi bilem, úlken qara kózi qantalap, bet-álpeti kúreńite tútigip, doly ashýdan shashalyp-qaqalyp qalyp, yzaly boqtaý, balaǵattaýdy tasqyndatty-aı kelip. Sol tasqynnyń ishinen «myna sóz kishkene ımantarazylaý ǵoı» dep terip-terip bererim mynaý: - Nege nedolet?.. Nege jetpeı qaldy?.. Mılaý... Esek! Seni artıllerııalyq ýchılışeden qandaı aqymaq oqytyp shyǵardy eken! Ýroven ol emes qoı... Malǵun! Esirik! Aqtama ózińdi óziń, saıtannyń sapalaǵy! Átteń, qap qudaı-aı, qasymda emessiń. Áıtpese ákeńdi tanytyp, tóbeńdi oıyp, jelkeńdi úzer edim... Ózi buıra dýdar shashyn oń qolymen ýystap alypty. Bir ýys shashyn et terisimen qosa julyp alatyndaı bolyp kórinedi maǵan. «Mynaý adam mundaı surapyl ashý ústinde arystandy da tútip jiberer» dep oıladym ishimnen. Qasyna jaqyndap baryp:
- Kapıtan, endi qashan atamyz? - dedim men. Ol esin endi jıyp alǵandaı selk etti de, kelistirip turyp bir boqtap:
- Ýrovendi túzetińder! Ogon! - dep trýbkany laqtyryp jibergende, ony telefonıst qaqshyp qaǵyp aldy. Endi Kırsanov oryndyqqa baryp otyryp, qos qolymen shashyn ýystap aldy. Áli tolastamaǵan ashýdan bezgek adamsha qalshyldap tistenip alypty.
- Osyndaı dúmbilez shalaǵaılardyń kesirinen júzdegen snarıad aıdalaǵa qańǵyp ketedi! - dedi. Onan soń: «O-o-eh!» dep dáý judyryǵymen stoldy qoıyp qaldy.
- Men saǵan kórsetermin, bálem!
- Qarlyqqan daýsy diril qaǵady. Sol sátte ol óksip jylap jiberetindeı bolyp kórindi maǵan.
- Dál tıdi! - dep radıst shańq ete tústi.
- Ne - e? - dep ańyryp, kapıtan arystan jaldy basyn radıske burdy.
- Dál tıdi, joldas kapıtan, - dep qaıtalady radıst.
- Endeshe, ogon! Ogon! Ogon! Zalp artyna zalp dúrmek-dúrmegimen kúńirene jóneldi. Kapıtan dırıjer qusap zalp yrǵaǵyna saı judyryǵymen stoldy qoıyp-qoıyp qalady.
- Dál tıdi! Dál tıdi! Dál tıdi! - degen daýsy estiledi radıstiń.
- Ognevaıaǵa aıt! Úsh qaıtara laǵynet estise de, úsh qaıtara rahmet aıt! Bárekeldi! Toqtat endi! Belgilerdi jazyp alsyn, ana esalań bastyǵy! Kapıtan baryp, sulq túsip, oryndyqqa otyra ketti.
- Joldas kapıtan, sátsiz ketken bir zalpqa bola osynsha qınalmańyz, - dep ony tynyshtandyrmaq boldym. Generaldyń buıryǵy boıynsha atylǵan keıingi zalptar kapıtan men ognevaıanyń arasynda urys-janjalsyz sátti ótti. ...Aspan túnere berdi... Japalaqtap qar jaýa bastady... Markov telefon soqty.
- Panfılov Shehtmanǵa ketti, - dedi ol sabyrly únmen.
- Onyń sıgnalyn kútýdi buıyrdy. Kırsanov Strokovo men Bykovo jaqty kózdeýge daıyndalsyn. Nemis salmaǵyn sol jaqqa sala bastady. Úlken kisi qarshyǵa qustaryn jibermekshi edi, biraq ózińiz kórip tursyz ǵoı, qar japalaqtap jaýyp ketti. Qap, kesirin qarashy... Biz sıgnaldy kúttik. Ábden ashyqqan kapıtan tamaq surady. Bozjanov oǵan taǵy qyzmet etti. Sergeı Ivanovıch aýzyn toltyra-toltyra asap, shabyttana tamaqtanyp otyryp, jaıdarylana jymıyp Ýkraınanyń syqaǵy men túrli kúldirgi áńgimeler aıta bastady. Bozjanov kirip-shyǵyp tamaqtyń túr-túrin ákelip júrdi. Men myna erekshe eki adamǵa qarap otyrmyn: biri tamaq jep, ázil-ospaq aıtyp, raqattanyp otyrsa, biri Serejanyń búgingi kóńildi bolyp, jaqsy tamaqtanǵanyna qýanǵan qamqor anadaı raqattanyp júr.
...Bir ýaqytta Markov telefon soqty. Strokovo men Bykovoǵa «ogon!» dep buıyrdy. ...Kesh túsip qalǵan. Telefonmen general sóılesti.
- Men Shehtmannyń shtabynda turmyn, halderińiz qalaı?..
- Eki-úsh ret bizge de ushqyny tıdi, joldas general.
- Eshteńe etpes, ázirshe olar sizderdi tuspaldap atyp jatyr.
- Iıa, sol qańǵyǵan snarıadtardyń birazy bizge de tústi.
- «Marııa Ivanovnanyń» hali qalaı? Qansha somy qaldy?
- Tórt pe, álde alty ma somy qalǵan sııaqty.
- Tórt,- dep Kırsanov sybyrlady.
- Ekeýi meniń óz basymdy qorǵaýyma kerek.
- Nemene, kim sizdi shaýjaılap turǵan? - dedi general maǵan.
- Eshkim shaýjaılap turǵan joq, joldas general, jaı, aqshanyń sanyn anyqtadyq. «Marııa Ivanovnanyń» tórt somy bar eken.
- Tórteý me? Tórt-aq som ba?-dedi kóńili kónshimeı.
-Elın Rojdestvenskoeni tastap shyǵyp, Shıshkınoǵa ketti. Atyńyzdar, Roj... - generaldyń daýsy kilt úzildi.
- Iıa, halderiń solqyldaqtaý eken. Senderdi tus-tustan qyspaqtap jatyr eken. Jaqsy emes. Men aqymaq basym úsh zalpty jónsiz, joryqsyz betaldy tars-turs etkize salyppyn, - dedi Kırsanov.
- Káne, joldas kapıtan, Rojdestvenskoedegi nemisterdi syılańyz... ...Markov taǵy da telefon soqty. Bizben baılanys úzilgennen keıin general Markovpen sóılesipti.
- General sizben baılanys úzilgenine ókinip jatyr,- dedi Markov, - kórsetken járdemi úshin Kırsanovtyń ózine jeke jáne onyń adamdaryna rahmet aıtpaqshy eken. Al, Kırsanovtyń kete berýine ruqsat etti. Osynyń bárin men Kırsanovqa aıttym.
- Demek, sen osynda qalasyń ǵoı, - dedi ol maǵan, qabaǵyn túıip turyp.
- Generaldaryń, sirá, eskiden shyqqan asyl adamǵa uqsaıdy. ... Óziń bilesiń ǵoı, bizdiń tehnıka jańa, ári ózgeshe qupııa. Sondyqtan bul jerde budan artyq ýaqyt qalýǵa bolmaıdy. Men senimen birge qalyp, senimen birge jaýmen naızalasar edim, biraq óziń de túsinersiń, buıryqtyń aty buıryq. Barlyq jaraly adamdaryńdy maǵan jetkizýge buıryq ber. Tym bolmasa solardy mashınamen gospıtalge aparyp salaıyn. Kırsanov dórekileý bolsa da, shyn yqylasymen, jyly shyraımen bárimizdiń qolymyzdy alyp qoshtasyp, mashınaǵa minip júrdi de ketti. Onyń artynan Bozjanov kópke deıin qarap turdy da:
- Túri aıýdaı bolsa da, shirkin jaqsy jigit eken. Osyndaı artıllerıster kóbirek bolar ma edi... - dedi.
POLKOVNIK KAPROV
Qarańǵy túse, soǵys úni edáýir saıabyrsydy. Sol kezde podpolkovnık Markov keldi. Ol meni búgingi kúnniń jaǵdaıymen tanystyryp, bizdiń dıvızııa qorǵanys qurǵan alqaptaǵy jaǵdaıdy sholyp turyp, birneshe kezeńderin túsindirdi. Markovtyń sózi boıynsha, bizdiń dıvızııanyń kórshileri de joıqyn soǵys júrgizip, solardyń tabandylyǵynyń arqasynda jaý bizdiń dıvızııany ońnan da, soldan da orap óte almapty. Komandovanıe tús aýa avıatsııa men artıllerııanyń kúshin toptastyryp, dıvızııanyń qorǵanys alqabyndaǵy jaýdyń ekpinin basypty. Bizdiń avıatsııa men alystan atatyn artıllerııa jaýdyń rezervin shabýyldan oıran salypty. Sóıtip, jaýdyń tyń kúshi kezinde qanat jaıyp soǵysqa aralasa almaı qalypty. Arnaýly baǵyttaǵy bizdiń qorǵanysqa shabýyl úshin daıyndalǵan jaýdyń eselengen kúshi soqqy jedi. Sóıtip, kórshilermen, avıatsııa jáne artıllerııa baılanys jasap, qoıan-qoltyq kúrese otyryp, bizdiń qorǵanysty buzyp ótpek bolǵan jaý kúshi toıtarylady. Áıtkenmen jaý keı taraptarda ishke uzap kirip ketipti.
- Bolǵan jaǵdaıdy taldaı otyryp, general mynadaı oıǵa keldi, - dedi Markov, - jaý eki kúnnen beri soǵysqa barlyq kúshin, qarý-jaraǵyn saldy. Generaldyń boljaýynsha jaý soǵys kezinde áli adamdarynyń basyn qurap toptasa almaı jatyr. Ol búgin túnde eleýli qımyl jasamas. Sondyqtan general Panfılov, osy jaǵdaıdy paıdalanyp, túnde polkterdi soǵystan shegindire shyǵaryp áketip, tań ata jańa shepke ornalastyrmaqshy. Eger komandovanıe qarsy bolmasa, tez arada polkter sheginis jasaıdy, - dep sózin bitirdi Markov. Sodan keıin ol maǵan polkovnık Kaprovpen baılanys jasaýdy buıyrdy. Sheginip bara jatqan toptardy uıymdasqan túrde qaýipsiz jerlermen ótkizip jiberý úshin áskerı daıyndyqta bolyp, alǵa senimdi adamdardy qoıýdy buıyrdy da, ózi bizdiń dıvızııanyń oń qanatyndaǵy podpolkovnık Shehtmanǵa ketti. Jalǵyz ózim qaldym. Markovtyń tek «bizdiń aramyzda qalsyn, bul óte qupııa» dep udaıy eskertip otyryp aıtqan áńgimesin taǵy da tereń túsinýge tyrysamyn. Árdaıym, tek óz batalonymnyń ǵana qamyn oılap júretin basym, buryn Markov aıtqan kólemdegi keń jaǵdaıdy oılap kórgen emes edim. Shynyn aıtsam, qazirgi jaǵdaıdyń komandovanıeden bastap jurttyń bárine qıyn tıip turǵanyn sezdim. Polkter ermek úshin sheginbekshi bolyp jatqan joq qoı. Ras, generaldyń birinshi járdemshileriniń biri podpolkovnık Markov maǵan bir kúnniń ishinde eki ret kelgen eken, demek, odan bizge óte jaýapty tapsyrma júktelip otyrǵany belgili bolyp tur... Oǵan túsingen saıyn seskene bastadym, tipti aıta berseń, qorqa bastadym. Abyrjyp otyryp ózimdi-ózim jubatqan bolyp, Dıýmanyń sózin esime aldym: «Jurt dabylǵa qansha bir daǵdylanyp shynyqsa da , tónip turǵan báleli qaýipti qarsy alýǵa qansha bir daıyn bolsa da, olar dúrsildep shoshyp soqqan júrek pen boıdy josyp ótken dirilden, qııal men shyndyqtyń, oı men ony oryndaýdyń arasynda qandaı aıyrmashylyq bar ekenin árdaıym sezedi!». Sony oılap túbine jete almaı otyrǵanymda ala kóleńke buryshtan generaldyń qulaqshyn kıgen basy maǵan ashýly jáne kekesin keıippen: « Men sizge senip edim ǵoı...» dep qarap turǵandaı kórindi. Selk ete túsip «búıte bersem, soǵysqa kirispeı turyp jyndanyp ketermin!..», dep ózime-ózim zekirdim. Men Markovtyń tapsyrmasyn oryndamaq bolyp, komandırlerdi shaqyryp aldym da, tıisti buıryqtar berdim. Bozjanov Krasvqa, Rahımov Fılımonovqa ketti. Tankov Gorıýny aımaǵyndaǵy tapsyrmalardy tyndyrmaq bolyp o da shyǵyp ketti. Men shtabta taǵy da japadan-jalǵyz, kúzetshi baılanysshylardyń arasynda qaldym. ...Qasynda adıýtanty bar, polkovnık Kaprov kirip keldi. Ústinde balshyqqa bylǵanǵan sholaq tony, aıaǵynda eki jerinen snarıadtyń jańqasy jyryp ketken pımasy bar. Úlkenirek bir jyrtyǵynan aq shulǵaýdyń sheti kórinip tur. Ózi burynnan aryq kisi, birjolata qyrym etten aırylyp, saqal-shashy úrpıe ósken, qara - qatpa bolypty da qalypty. Men oǵan sálem berip, oryndyq usynǵanymda oǵan otyrmastan teńselip baryp, ilgekterin aǵytyp, «basym meń-zeń, aıaǵym syrqyrap barady» dep bir kúrsinip, edenge sulq túsip, shalqasynan jata ketti. Janynda turǵan baılanysshy jaýynger onyń basyna jastyq ornyna óziniń protıvogazyn qoıa qoıdy.
- Rahmet, shyraǵym!.. - dep polkovnıktiń daýsy da álsirep áreń shyqty. Siz jaradarsyz ba, joldas polkovnık? - dedim.
- Joq, qaraǵym, sharshadym, boldyrdym... Óte qajydym. Meniń munda kelgenimdi bes mınýttan keıin generalǵa habarlańyz... Men azyraq dármen shaqyraıyn... Meniń atqosshym Nıkolaı Sınchenko kórpe-jastyq, matrats alyp kelgen soń, polkovnıktiń qarsylyǵyna qaramastan tósekke jatqyzyp, ystyq-ystyq shaı berdik. Polk shtabynan ústi-basy oq-dári sasyǵan ofıtserler birinen soń biri kelip, jaı-japsardy qysqasha baıandap, tapsyrma alyp ketip jatty.
Bir ýaqytta polk komıssary Ahemtjan Muhamedııarov keldi. Sholaq tonynyń etegi qanǵa boıalǵan.
- Saǵan ne boldy, Madııar? - dep Kaprov shoshynyp surady.
- Jaı, Ilıa Vasılevıch, tory atqa oq tıip, men sonyń astynda úsh mınýttaı tyrbańdap jattym... Meni telefonǵa shaqyrdy. General eken, maǵan trýbkany Kaprovqa ber dep buıyrdy.
- Men tyńdap turmyn, joldas... ıá, sizdiń buıryǵyńyz boıynsha... Iá, ıá, artymyzǵa qalqan tastap kettik... Ony da mınaladyq... Iá, solaı ettik... Qazir Muhamedııarovtan suraıyn... Generalmen áńgimesin bitirip bolyp, Kaprov komıssarǵa:
- General jaralylar úshin taǵy alty mashına jibermekshi, - dedi.
- Baýyrjan, jaralylar úshin seniń úsh ashanańa zorlyq isteýge týra keldi, - dedi Muhamedııarov dostyq peıilmen.
- E, bular ózderin qaıtedi? Onyń ne? - dedi Kaprov.
- Eshteńe etpeıdi, durys istepsiz, joldas komıssar, - dedim men.
- Bizdiń jigitter qazir tyń otyr ǵoı. Kaprov óz kartasyn jaıyp saldy. Maǵan ózi qalqan qaldyryp ketken, mınalap ketken jerlerdi, bóreneden úıindi tosqaýyl jasalyp jatqan oryndardy kórsetip, polktyń sheginisin qalaı qamtamasyz etý kerek ekenin bastan-aıaq túsindirdi. General maǵan polktyń qalqanda qalǵan bólimshelerine basshylyq etýdi tapsyrypty, al Kaprovtyń ózine polktyń negizgi kúshin jańa shepke jetkizýdi buıyrypty. Qarańǵy tún. Jaýyngerler rota-rotasymen, batalon-batalonymen Gorıýny arqyly sheginip ótip barady... Olardyń komandırleri polkovnıkke kelip jaıdy baıandap, qysqa-qysqa tapsyrma alyp ketip jatty. Saptaǵy jaýyngerler bolsa, polkovnık pen komıssardyń daýsyn estip, qatar túzep, birkelki nyq basýǵa tyrysqan sııaqty... Men lám demesten, ún shyǵarmastan Kaprov pen Muhamedııarovtyń qasynda turmyn. Tún qarańǵysyn jamylyp, ketip bara jatqan jaýyngerlerdiń qarańdaǵan tulǵalaryn kórip, olardy shyǵaryp salyp turmyn... ...Qazir osy áńgimeni jazyp otyrǵanymda 1812 jylǵy Otan soǵysynyń ataqty batyry Denıs Davtdovtyń sózi esime túse berdi. Onyń sóziniń tereń maǵynasyn buljytpaý úshin Denıstiń óz tilimen keltireıin: «...otstýplenıe nazvano tolko slavnym. A sıe, prılagatelnoe ot chastnyh ýpotreblenıı obesslavılos... ıA pomnıý kakımı glazamı myývıdelı etý dıvızııý, podhodıvshýıý k nam v oblakah pylı ı dyma, pokrytýıý potom trýdov ı krovıý chestı... Kajdyı shtyk ee gorel lýchem bessmertııa!».
Roman Ádebı KZ portalynan túsirildi.
Jalǵasy bar