Mońǵolııa men Qazaqstan jerindegi «buǵy tastardyń» tarıhy tereńde jatyr - professor Baıarsaıhan Jamsranjav
Túrki akademııasy halyqaralyq uıymynyń (TWESCO) bastamasymen Mońǵolııanyń Kentaı óńirinen bastalǵan ekspedıtsııanyń bir saparynda bolyp qaıtý baqyty bizge de buıyrdy. Osylaısha, ulylar mekeni Ulytaýǵa jolǵa shyqqan ekspedıtsııalyq quramnyń «tilshiler qosynyna» biz de qosyldyq.
«Jol muraty jetý» demekshi, Jezqazǵanǵa deıin 734 shaqyrym a degende ońaılyqpen jetkize qoımastaı kóringen. Alaıda bilmegenin bilýge qumar tilshiler men aıtýǵa kelgende aıanyp qalmas tarıhshylar úshin ǵanıbetke toly áńgime joldy qysqartyp-aq tastady. Óz kezegimizde Mońǵolııanyń Ulttyq mýzeıi dırektorynyń orynbasary Baıarsaıhan Jamsranjavty sózge tarttyq. Professor Mońǵolııa jerindegi buǵylar beınelengen tas músinderdi zerttep júrgenin aıtady. Kóshpendi babalardyń kósheli mádenıetinen habar beretin tas músinder arqyly myńdaǵan jyldar buryn babalar urpaǵyna ne aıtqysy kelgen eken?.. «Osy suraqtardyń jaýabyna barymdy arnadym» deıdi professor Baıarsaıhan.
- Baıarsaıhan myrza, tas músinderde buǵy beınesi qalaı beınelengen? Buǵy tastar jalǵyz Mońǵolııa jerinde kezdese me?
- Eń aldymen, meniń negizgi baǵytym - kóne tarıhty zertteý ekenin atap ótkim keledi. Sonyń ishinde - qola dáýiri. Qola dáýiri eskertkishteriniń qazba jumystaryna 10 shaqty jyl qatysyp kelemin. Birneshe eldiń zertteýshilerimen birikken ekspedıtsııalarda boldym. Buǵy beınelengen kóne tastardy «buǵy tastar» dep te ataımyz. Bederli tastarda múıizin saǵalaǵan buǵylardyń aspanǵa tik shapshyp, shaýyp bara jatqan beıneleri kórinedi. Sol buǵy tastardyń semantıkalyq maǵynasyn sheshý, ony ne úshin turǵyzdy, qashan turǵyzdy, jer júzindegi sany qansha - sol týraly doktorlyq dıssertatsııa qorǵadym.
Álemde buǵyǵa arnalǵan 1500 eskertkish bar. Sol 1500-diń 1300-i Mońǵolııa jerinde saqtalǵan. Al qalǵan eki júz eskertkishke keler bolsaq, Taýly Altaıda 60, Enıseı boıynda 20-daı, sonymen birge Sibir jaqta da mundaı tastar barshylyq. Shyǵys Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Tarbaǵataı taýlarynda shamamen 40 buǵy tastar bar dep estımin. Shyńjań Altaıynda 92 buǵynyń eskertkishi bar. Sondaı-aq, olar Kavkaz elderine de taraǵan. Ol jaqta 24 buǵynyń eskertkishi saqtalǵan.
- Sonda buǵy tastar qaı dáýirge jatady?
- Buǵy tastar - osydan 3000 jyl buryn jasalǵan mádenı eskerkishter. Sol kezdegi kóshpeli babalarymyz úlken qorymdardy turǵyzǵan. Buǵy tastardy sol qorymdardy jasaǵan babalarymyzdyń ǵuryptyq kesheni desek te bolady. ıAǵnı, táńir, arýaqqa syıynatyn keshender. Buǵyly eskertkishterdi qazǵanda jylqynyń súıekteri tabyldy. Sol kezde qurbandyq shalǵan bolýy kerek. Tabylǵan jylqynyń súıegin radıokarbondyq jolmen Amerıka men Japonııaǵa tekserýge jibergen bolatynbyz. Sol arqyly bul muranyń 3 myń jyl buryn turǵyzylǵanyn anyqtadyq.
- Joǵaryda atap ótkenińizdeı, buǵy tastardyń semantıkalyq maǵynasyn sheship kórdińizder me?
- Bes tonna salmaǵy bar, bes metr bıikte turǵan buǵynyń eskertkishi bar. Eń úlkeni de osylar. Eń kishkentaıy qutydaı. Qupııasy men tylsymy kúshti. Máselen, tasy joq en dalaǵa bes tonna tas ákelip, úlken buǵynyń músinin, múıizin alshaıtyp qaıtip qoıǵan? Tas joq jerge tasty qalaısha ákelgen. Munyń bir qupııasy bolýy kerek qoı. Mundaǵy múıizi arbıǵan buǵynyń sýreti álbette, shamanızmge baılanysty degen oıdamyn. Bul baqsylyq dinge baılanysty mura. Qola dáýirindegi adamdardyń senimi boıynsha buǵy qaıtys bolǵan adamdardyń janyn, rýhyn ana álemge tasymaldaıtyn júırik kólik bolǵan. Bizdiń babalarymyz «ólgen adam buǵyǵa minip qarańǵy álemge ketip qalady» dep sengen. Ketken adamnyń rýhy tynysh bolsyn dep, burynǵylar eskertkishterdi turǵyzǵan bolýy múmkin. Bunyń bir mysaly folklorda da bar. Eposta, ertegide, baqsy sarynyndaǵy jyrlarda «Ata-baba rýhyn, kótere kór aqmaral», «Ana jaqqa jetkize gór júırik buǵym» degen sekildi tirkester kezdesedi. Soǵan qaraǵanda buǵylardy rýhtardy tasymaldaıtyn júırik kólik retinde kórgeni anyq.
- Demek, osydan 3 myń jyl buryn ómir súrgen adamdarydń kásiptik sharýashylyǵynda buǵynyń róli basym bolǵany ǵoı...
- Durys aıtasyz! Kásiptik sharýashylyq baǵyty ózgergen ýaqytta jylqy aldyǵa shyqty. Qola dáýirinen keıin jylqyny qolǵa úıretkesin burynǵylar jylqyǵa tabynatyn bolǵan. Mysaly, Altaıdyń Pazyryq mádenıetinde attardy qurbandyqqa shalyp jerlegen. Biraq, jylqynyń basyna múıiz taǵyp qoıyp jerleıtin bolǵan. Bul buǵyny kıe tutqan taıpalardyń sınkretti dáýiri bolyp tabylady. Pazyryq mádenıetinen keıin adamdar qaıtys bolǵan kezde olarmen birge attaryn da jerleıtin bolǵan. Endi esepteı berińiz, Pazyryq
- 2500 jyl burynǵy mádenıet. Al qola dáýiri osydan 3 myń buryn ótip ketken. Demek, 500 jylda sharýashylyq keıpi ózgergen. Mońǵolııadaǵy buǵy keshenderiniń qasynda kishkene qorym retinde tasattyq tastary kórinip turady. Keıbir keshenderdi jylqy tuıaqtary arqyly zerttesek, myń jylqyǵa deıin qurbandyqqa shalǵan.
- Al buǵy mádenıetiniń basqa elderge taralýy týraly ne deısiz?
- Bizdiń dáýirimizge deıin 7 ǵasyrda buǵy mádenıetiniń Kavkazǵa deıin kóshkeni belgili bolyp otyr. Kavkazda 20-daı eskertkishti qaldyryp, sol kezdegi adamdar basqa mádenıetke sińisip ketkeni kórinedi. Sodan beıittegi kisilerdiń súıegin qazyp alyp, DNK-sy arqyly tegi kim ekenin áli de zerttep jatyrmyz. Altaı taýynda Ótúken, Hangaı taýlarynda tabylǵan buǵy eskertkishteriniń adamdary mońǵoloıd tıptes, Al Altaı taýlarynda tabylǵan adamdardyń ishinde mońǵoloıdtarmen birge, eýropoıdtar da kezdesedi. Negizi bul buǵy mádenıetiniń negizgi eskertkishteri - Hangaı, Ótúken jotalarynda saqtalǵan. Qola dáýirinde qalǵan buǵynyń úlken alyp keshenderin turǵyzǵan, Kavkaz eline deıin aparǵan adamdar kúnnýlerden buryn ómir súrgen, bir memleket ornatqan úlken bir irgeli ulysymyz bolǵan shyǵar. Tarıh umytylyp otyr.
- Jalpy buǵy mádenıetin zerttegen basqa da ǵalymdar, arheologtar bar ma? Bolsa olar qandaı tujyrymǵa súıenedi?
- Bular týraly qandaı da bir jazba derekteri joq. Olardyń mádenı keshenderi, qonystary men sharýashylyqtaryn zerttesek, buǵy mádenıeti tusyndaǵy adamdardyń úlken ári damyǵan, kúrdeli mádenıetke, memlekettik sanaǵa ıe el bolǵanynyń izi kórinedi. Jalpy, uly dalanyń mádenıeti joq jerden paıda bolmaǵan, bir-birimen tyǵyz baılanysty. Buǵy mádenıetiniń adamdary jylqy mádenıeti, at órkenıetine tikeleı baılanysty. Sol buǵy mádenıetin jasaǵan dáýirdiń ókilderi keıinnen jylqy mádenıetin jasaǵan óte irgeli el bolǵany aıqyn. Bul mádenıettiń jasyn buryn orys ǵalymdary teris eseptep kelgen. Orys ǵalymdary saq mádenıetinen keıin paıda bolǵan dep aıtqan. Biz tekserip kórsek, bul mádenıettiń saqtardan buryn paıda bolǵany anyqtalyp otyr.
- Buǵy mádenıtine jatatyn tarıhı keshenderden qandaı da bir muralar tabyldy ma?
- Bul keshenderde adamnyń taraǵy, sadaqtyń jebesi, júgen, bilezik sekildi turmystyq qoldanystaǵy kóne zattar tabylady. Solardy bizdiń ulttyq ańyzdarmen, epostar jáne jyrlarmen salystyryp, sol arqyly bunyń - mádenıetimizdiń bastaýynda turǵan ulttyq kod ekenin aıqyndadym. Buǵy kesheni týraly ózimniń monografııamdy daıyndap jatyrmyn. Eger ol shyqsa, buǵy mádenıeti týraly jazylǵan bir aıtýly eńbek bolyp qalar degen úmitim zor. Sol tarıhtyń tylsym syrlary ashylady-aý degen senimim bar. Buǵy mádenıetin keńestik ǵalymdar zerttegenimen, turǵylyqty halyqtyń ulttyq bolmysymen, jan-dúnıesimen, ádebıetimen salystyrmapty. Osy tustan kemshin túsken. Biz osyny birinshi bolyp qolǵa alyp jatyrmyz.
Men Vashıngtondaǵy Semıson ýnıversıtetiniń Ýılıam Fetsıogen degen professorymen 15 jyl boıy buǵy mádenıetin zerttep júrmin. Bul bizdiń ortaq jobamyz. Sizderde jylqyny alǵash ret qolǵa úıretken Botaı mádenıeti álemge áıgili ǵoı. Men sol kezeńdi zerttep júrgendikten, Botaı qonysyna da baryp kórgim keledi. 1870 jylǵa deıin Orta Azııada tarpań degen jylqy boldy ǵoı. Mońǵol jylqysy sol tarpańnan shyqqan.
- Suhbat bergenińiz úshin rahmet! Eńbegińizge jemis tileımin.
- Sizge de rahmet!