Mońǵoldar sırek qubylys dep ataǵan aǵaıyndy úsh «arystan»
«Arystan» - mońǵoldyń ulttyq kúresinen bas báıge ıelengen palýanǵa ǵana beriletin qurmetti ataq. Sondyqtan mundaı joǵary dárejege ekiniń biriniń qoly jete bermeıdi.
Shyńǵys hannyń tusynan beri jalǵasyp kele jatqan «er jigittiń úsh saıysy» ıaǵnı, sadaq atý, at báıgesi, palýandar kúresiniń orny mońǵoldar úshin aıyryqsha. Mońǵol halqy palýandaryn erekshe qurmetteıdi ári kıeli sanaıdy. Ul týsa «palýan bolsyn» dep yrymdaıdy. Osyndaı qoshemet pen qurmetke ıe bolý úshin palýandar da baryn salyp, jaz aılarynda en dalada kúni-túni jattyǵý jasasa, qys aılarynda sport zaldarynda daıyndalady. Óıtkeni palýandyq olarǵa kásip bolatynyn, abyroı da áperetinin jaqsy biledi. Endeshe osyndaı úlken dárejege jetý úshin qosymsha mamandyqpen jumys isteý múmkin emes. Al bizdiń keıipkerlerimiz halqyna qyzmet ete júrip-aq bıik shyńdardy baǵyndyrǵandar.
Mońǵolııanyń ulttyq kúres tarıhynda Ýıalgan (Uıylǵyn) ózeniniń saǵasynan shyqqan Darıın Damdın, Choıjılyn Beejın, Jamsrangıın Tseveenravdan sekildi ulttyq kúrestiń úsh birdeı memlekettik dárejeli chempıondaryn bári biledi. Osy úsheýiniń týǵan ólkelerin maqtanyshqa bólep, uzaq jyldar ulttyq kúrestiń boz kileminde tabysty beldeskeni tarıhta tańbalanǵan. Alaıda olar jerles bolǵany bolmasa bir anadan týǵan emes. Olaı bolsa Bestáńirden (Altaıdyń Tavan Bogd dep atalatyn taýy) bastaý alatyn Soǵoǵ ózeniniń jaǵasynda dúnıege kelgen Borban, Ázikeı, Nájikeı sekildi aǵaıyndy úsh palýannyń aımaqtyq «arystan» atanyp, qazaq degen halyqtyń rýhyn áıgilep ótkeni kúlli mońǵol jurtshylyǵyna málim. El arasynda «aǵaıyndy arystandar» degen atymen málim alyp kúsh ıeleri bylaıǵy ómirde de qarapaıym, otbasyna meıirimdi, halqyna qaıyrymdy, qyzmetterinde de qurmetti bolǵan desedi. Bir úıdiń úsh uly birdeı dúrkin-dúrkin aımaqta osyndaı dárejege kóterilgeni Mońǵolııanyń tarıhynda kezdespeıdi. Sondyqta da mońǵol aǵaıyndar bulardy «sırek qubylys» dep áspetteıdi.
Qazaqta «alyp anadan týady», «qasqa aıǵyrdyń qulyny eń quryǵanda tóbel týady» degen mátel bar. Aǵaıyndy úsh arystannyń ákesi Meshitbaı Qasenuly da alyp kúsh ıesi, óz zamanynyń túıe palýany bolǵanyn, anasy Saqıla Ydyryshqyzy da iri deneli, ǵalamat qaırat ıesi bolǵanyn biletinder áńgime qylady.
Meshitbaı Qasenuly 1906 jyly Shyǵys Túrkistannyń Býryltoǵaı degen jerinde dúnıege kelgen eken. Rýy Qankeldi-Kúnbas. 1931 jyly qazirgi Ulanqus ólkesine qonystanady. Alyp deneli, salmaǵy 130 keli, boıynyń uzyndyǵy 190 sm bolǵan eken. 1937 jyly Sherýshi hoshýýnynyń (ertedegi ákimshilik bólinis-avt) toıynda áıgili Toqpaq palýandy jyǵyp, elge tanyla bastaıdy. 1940 jyly aǵasy Ysqaqtyń ornyna partızan soǵysyna qatyssa, 1964 jyly ıaǵnı, 58 jasynda qart palýandardyń arasynda ótken saıystan aımaqtyq alǵashqy arystan Aıdaýbaıdan jyǵylyp ekinshi oryn ıelengen.
Meshitbaıdyń uly Borban 1942 jyly dúnıege kelgen. Ol sol úıdiń ekinshi balasy. Arhangaı aımaǵynyń Sý sharýashylyq kolledjin «sýarý tehnıkasy» mamandyǵy boıynsha támámdaǵan. Oqý ornyn bitirgen soń, Gov-Altaı aımaǵynyń sýarmaly egis alqabynda qyzmet istegen. 1964 jyly atalmysh aımaqta júrgen kezinde, aımaq deńgeıli toıǵa qatysyp kúreste ekinshi oryn ıelenip, aımaqtyq «zaan» (pil-avt) dárejesin ıelenedi. 1965 jyly Baıan-Ólgeı aımaǵyna kelip kúresip, úkimettik toıda jeńiske jetip «aımaqtyq arystan» dárejesin qorǵaıdy. Osylaısha keıin, 1967, 1968, 1971 jyldary aımaq toıynda eshkimge des bermese, 1969-1970 jyldary ekinshi oryn ıelenedi.
Ulttyq kúresten basqa sambomen shuǵyldanyp, eldiń batys óńirlerde ótken chempıonat, irikteý saıystarynan áldeneshe ret birinshi oryn, memlekettik chempıonatta arnaıy oryn, ulttyq spartakıalarda ártúrli kúres túrinen 3 márte birinshi oryn ıelengen teńdessiz kúsh ıesi bolǵan. Baıan-Ólgeıdiń Sý sharýashylyq salasynda 40 jyldan astam ýaqyt qyzmet istep, aımaq damýyna baǵaly úles qosqan eren eńbek ıesi. Borban, Bilálqyzy Darıǵamen 36 jyl otasyp, 9 bala ósirip tárbıelegen ardaqty áke. 2000 jyly Ulanqus ólkesinde dúnıeden ótken.
Ekinshi arystan dárejeli palýan - Ázikeı Meshitbaıuly, 1945 jyly Daıan ólkesinde dúnıege kelgen. Ol shıraq ta qaǵylez, eńbekqorlyǵymen el arasynda málim bolady. Ázikeıdi aýyldastary «ákesiniń jolyn qýǵan palýan bolady» dep maqtaıtyn kórinedi. 8 jasynda Ulanqus sumynynyń 7-jyldyq orta mektepiniń tabaldyryǵyn attap, ony óte jaqsy degen baǵamen támámdaıdy. Tuńǵysh ret 15 jasynda sumynnyń «Mamyr merekesinde» palýan retinde tanylady. Orta mektepti bitirgennen soń Dornod aımaǵynyń Mal dárigeri tehnıkýmyna joldama alady. Oqý ornynda júrgende de sol eldiń ulttyq kúresimen shuǵyldanyp, oqýshylar arasynda 2 ret chempıon, odan keıin Dornod aımaǵynyń ulttyq «Naadam» merekesinde 5 palýandy jyǵyp aımaqtyq «nachın» (Qyran ataǵy -avt) dárejesin qorǵaıdy. 1969, 1977 jyldary aımaq merekesinde eki márte júlde salyp, 1972 jyly memlekettiń merekede ekinshi oryn ıelengen. 1966 jyldan Saýda, daıyndyq basqarý basqarmasynyń atqarýshy dırektory bolyp taǵaıyndalyp, atalmysh qyzmetti 1989 jyldyń sáýir aıyna deıin tabysty atqarady. 1990 jyly sol uıymnyń basshysy qyzmetinen zeınet demalysyna shyǵady. Ázikeı Shárban Shákirtbaıqyzyna úılenip, 3 ul, 5 qyz tárbıelep ósirdi. 2000 jyldyń jeltoqsan aıynda ómirden ótti.
Úshinshi arystan dárejeli palýan - Nájikeı Meshitbaıuly. Ol 1949 jyly Meshitbaıdyń otbasynda 4-shi bala bolyp dúnıege keledi. 1959 jyly Saǵsaı sumynynyń bastaýysh mektebine birinshi synypqa baryp, ary qaraı oqýyn Ulanqus sumyndyq jáne Ólgeı qalasynyń 10 jyldyq orta mektepte jalǵastyrǵan. Munan soń, Qobda aımaǵynyń Aýylsharýashylyq tehnıkýmyn «zootehnık» mamandyǵy boıynsha bitirip, 1972 jyly Ulanbatyr qalasyndaǵy Aýylsharýashylyq ýnıversıtetine túsedi. Alaıda óz qalaýymen Muǵalimder ınıstıtýtynyń deneshynyqtyrý fakýltetine aýysady.
Týmysynan eńbekke qushtar Nájikeı, qabyrǵasy qatyp, buǵanasy bekimeı turǵanda eńbekke aralasqan. Oqyp, jumys isteı júrip sportpen shuǵyldanady. Mońǵolııanyń ulttyq kúresinen 3 márte aımaqtyq chempıon jáne Ulanbatyr qalasyndaǵy ótken saıystarda 2 ret júldeli orynnan kórinedi. Ulttyq kúrespen qatar jeńil atletıkamen shuǵyldanyp, 1968 jyly dısk laqtyrý túrinen batys zonalyq chempıon, ulttyq chempıonattan 4-shi oryn ıelenip, 2- dárejeli sport sheberi atanady. 1968 jyly Qobda aımaǵynyń toıynda kúresip, «Aımaqtyq lashyn» atansa, 1972 jyly Baıan-Ólgıı aımaǵynyń toıynda jeńiske jetedi. Odan keıin, 1980 jyly aımaq ornaýynyń 40 jyldyq toıynda ekinshi márte chempıon, 1981 jyly ekinshi oryn ıelenedi. Kóz ilespes shapshańdyǵymen, kúsh-qýat, aıla-ádisimen jurtshylyqtyń súıispenshiligine bólengen Nájikeı, týǵan ólkesi Ulanqus sumynnyń toılaryna da turaqty qatysyp, barlyǵy 6 ret qarsylasyn jeńgen, 2 ret ekinshi oryn alǵan. Sonymen qatar, sambo, dzıýdo, erkin kúrespen de aınalysyp aımaqtyq chempıonatqa irikteý básekesinde 24 ret jeńgen eken. 2002 jyly ony memleket «tańdaýly aımaqtyq arystan» ataǵymen marapattady.
Nájikeı padýan Áten Qaıdoldaqyzymen 39 jyl birge ómir súrip, 4 ul, 4 qyz tárbıelep ósiredi. 2010 jyldyń 3 mamyrda baqılyq boldy.
Sport áleminde kóptegen shákirt tárbıelegen Nájikeı Mońǵolııanyń Bilim salasynyń úzdik qyzmetkeri ataǵymen de marapattalǵan.
«Úsh arystannyń» eń úlken aǵalary Qonaı, dúnıeden erte ótse de, artyndaǵy baýyrlaryn palýan ónerine baýlyp ketken. Al Borban resmı emes jıyn-toılarda iri deneli, memlekettik dárejeli palýandardy da talaı tize búktirgeni ańyzǵa aınalǵan, jurt aýzynda osyndaı kóp áńgime bar.
Birde aǵaıyndy úsheý Ulanbatyr qalasynda ótetin memlekettik «Naadam» merekesine baryp, kúresýge bel býady. 2 myń shaqyrym joldan jarysqa ázer úlgergen úsh palýanda jalǵyz «zodog shýýdag» ıaǵnı, mońǵol kúresiniń palýanyna arnalǵan kıim, jalǵyz etik bolǵan desedi. Jol qıyndyǵy qansha qaljyratsa da, toıdyń alǵashqy kúngi beldesýinde Borban 3, Ázikeı men Nájikeıdiń árqaısysy 2 palýannan basym túsip, jyǵady.
Kelesi kúngi kúreske olar ýaqytynan sál keshigip barǵan. Osy oraıda «ýaqytynan keshigip keldińder» degen jeleýmen olardyń úsheýin de jarystan shyǵaryp, kúresýine tyıym salady. Al budan keıin aǵaıyndy palýandar osyndaı úlken jarysqa qatysýdan kóńilderi de qalyp, keıingi jyldary oǵan qatysýdyń sáti túspegen.
Alyp kúsh ıeleriniń ómir joldary men olardyń topjarǵan saıystary joǵaryda az-kem aıtyldy. «El úmitin er aqtar, er ataǵyn el saqtar» degendeı eli bar da erleri esh umytylmaıdy.
Avtory Qýat Ýathanuly