Moldovadaǵy narazylyqtar: sebebi men perspektıvasy
Moldova daǵy ekonomıkalyq syn-qaterler
Sheteldik sholýshylardyń pikirinshe, Moldovadaǵy narazylyqtyń negizgi sebepteri – kúrdeli ekonomıkalyq jaǵdaı jáne eldiń basty saıası kúshteriniń alýan túrli geosaıası baǵdar ustanýy. Moldova qoǵamynyń bólinýi respýblıkanyń Ýkraınadaǵy qaqtyǵys aımaǵyna jaqyn ornalasýy kezinde aıryqsha baıqalýda.
Dúnıejúzilik bank Moldova sońǵy 20 jyldaǵy jaqsy ekonomıkalyq kórsetkishterine qaramastan, Eýropadaǵy eń kedeı elderdiń biri bolyp qalǵanyn aıtyp otyr.
Shetelden aqsha aýdarymdary esebinen tutynýǵa negizdelgen Moldova ekonomıkasynyń ósý modeli ósim qarqyny men kedeıliktiń tómendeýin qamtamasyz etti, biraq ol sońǵy daǵdarystar leginde óziniń turaqsyzdyǵyn kórsetti.
Dúnıejúzilik Banktiń málimetinshe, shetelden aqsha aýdarymdarynyń qysqarýy jáne halyqtyń qartaıýy ónimdiliktiń baıaýlaýyna ákep soqty. Bul rette az qamtylǵan halyqtyń edáýir bóligi zeınetaqy men memlekettiń áleýmettik kómegine táýeldi bolyp otyr.
COVID-19 pandemııasy, Reseıden gaz jetkizýdiń qysqarýyna baılanysty energetıkalyq daǵdarys, Ýkraınadan bosqyndar aǵyny Moldova ekonomıkasynyń álsiz tustaryn áshkereledi.
Oǵan qosa, shaǵyn ekonomıka teńizge shyǵý múmkindiginiń bolmaýynan, Ýkraınamen de, Reseımen de saýda baılanystarynyń buzylýynan álsireı tústi. Moldovaǵa bosqyndardyń aǵylýy uzaq merzimdi damý basymdyqtarynan resýrstardy jyryp, qosymsha bıýdjettik shyǵyn jasaýǵa májbúr etti. Bosqyndardyń úlken legi orta merzimdi perspektıvada kúrdeli áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı týǵyzdy, ásirese kóptegen mıgranttardyń elde qalyp, biraq jumys taba almaýy shıelenisti arttyrdy.
BUU dereginshe, Ýkraınanyń júzdegen myń azamaty májbúrli túrde Moldovaǵa keldi.
«Bireý onda uzaq ýaqytqa qalsa, basqalary úshin Moldova tranzıttik elge aınaldy. Biraq, qalaı bolǵanda da, bosqyndar aǵyny Moldova úshin aýyr júkteme boldy. Halyqaralyq kóshi-qon uıymy (HKU) el bıligine buryn-sońdy bolmaǵan qıyndyqty eńserýge kómektesip jatyr», - delingen BUU habarlamasynda.
Moldovaǵa Ýkraınadan jalpy 800 myńǵa jýyq adam keldi. Olardyń shamamen 10 paıyzy sonda qalýǵa sheshim qabyldady. Elde qalǵandardyń kópshiligi shekaradan nebári 40 shaqyrym jerdegi Odessa sııaqty qalalardan kelgen. Bul adamdardyń Moldovada týystary men dostary bar, al keıbiri jaı ǵana otanyna jaqyn ómir súrgisi keledi.
Moldova azyq-túlik pen energııa ımportyna táýeldi boldy jáne bul syrtqy jetkizilimder úzilgen kezde erekshe bilindi. Sonymen birge Moldova energetıkalyq qajettilikteri úshin áli kúnge deıin Reseıden keletin tabıǵı gazǵa óte táýeldi.
Reseıdiń «Vedomostı» basylymy 2021 jyldyń qarashasynan 2022 jyldyń qyrkúıegine deıin Moldovada gaz baǵasy bes ese óskenin jazdy. Mysaly, 2022 jyldyń qyrkúıeginde tarıf 1000 tekshe metrge 899 dollar dep bekitilse, 2022 jyldyń tamyzynda – respýblıka 1000 tekshe metr gazdy 1458 dollardan ımporttaǵan.
Budan basqa, 2022 jylǵy 1 qazannan bastap «Gazprom» Moldavaǵa gaz berýdiń táýliktik kólemin 30%-ǵa– respýblıkanyń qajettiligi 8,06 mln tekshe metr bola tura, 5,7 mln tekshe metrge deıin qysqartqan.
«Kógildir otyn» baǵasynyń kúrt ósýin eskere otyryp, Moldova gaz únemdeýge kóshti. 2022 jyldyń jeltoqsanynda «Moldovagaz» málimetinshe, Reseı gazyn tutynýdy 2021 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 42%-ǵa qysqartýǵa qol jetkizgen. Respýblıka gazdy únemdeý rejımine kóship, mazýt pen aǵashty otynǵa satyp alý ulǵaıǵan.
Importtaǵy irkilister baǵa qysymyn odan ári kúsheıtedi, bul óz kezeginde jergilikti kompanııalardyń básekege qabiletine jáne úı sharýashylyqtarynyń, ásirese kedeı halyqtyń tabysyna nuqsan keltiredi.
Inflıatsııanyń rekordtyq deńgeıi
Moldova Ulttyq statıstıka bıýrosy 2022 jyldyń qorytyndysy boıynsha ınflıatsııa respýblıka tarıhynda rekordtyq kórsetkishke – 30,24%-ke jetkenin habarlady. Azyq-túlik baǵasy 31,8%-ǵa, kómir – 2,1 ese, elektr energııasy – 2,7 ese ósken.
Sarapshylar Moldova ekonomıkasyndaǵy dál osy kúrdeli jaǵdaı bıylǵy aqpan aıynda Premer-Mınıstr Natalıa Gavrılıtsa úkimetiniń otstavkaǵa ketýine sebep boldy dep sanaıdy.
«Eger úkimettiń Moldovada EO, Brıýsseldegideı qoldaýy bolsa, biz odan da kóp nársege qol jetkizer edik», - dedi Natalıa Gavrılıtsa.
Moldova prezıdenti Maııa Sandý úkimet basshysy laýazymyna ózi jaqyn aralasatyn Dorın Rechannyń kandıdatýrasyn usyndy. Ol 2012 jyldan 2015 jylǵa deıin Moldova ishki ister mınıstrligin basqarǵan. 2022 jyldyń aqpanynda Prezıdenttiń qorǵanys jáne ulttyq qaýipsizdik jónindegi keńesshisi jáne joǵary qaýipsizdik keńesiniń hatshysy bolyp taǵaıyndaldy.
Onyń kandıdatýrasyn usyný Moldova men halyqaralyq saıasattanýshylar úshin tosyn habar bolǵan joq, dep habarlaıdy brıtandyq BBC. Dorın Rechan Maııa Sandýdyń Batysqa jaqyndaý, EO-ǵa kirý jáne NATO-men seriktestik baǵytyn tolyq qoldaıdy.
Moldovanyń syrtqy saıasaty
Moldovanyń Ýkraınamen jáne Eýropalyq Odaqpen (Rýmynııa) shekarasy syrtqy oıynshylardyń aımaqqa yqpal etýdegi geosaıası kúresinde respýblıkanyń mańyzdylyǵyna áser etedi.
2020 jyldyń 24 jeltoqsanynan bastap Moldova «Áreket jáne yntymaqtastyq» partııasynyń jetekshisi Maııa Sandý el prezıdenti boldy. Saılaýdyń ekinshi týrynda úmitker Maııa Sandý sol kezdegi prezıdent Igor Dodondy jeńdi. Ortalyq saılaý komıssııasynyń málimetinshe, Maııa Sandý 57,7% daýyspen Igor Dodondy (42,2%) jeńip, táýelsiz Moldova tarıhyndaǵy alǵashqy áıel prezıdent atandy.
Bul rette el ishinde kandıdattar arasyndaǵy alshaqtyq Maııa Sandýdyń paıdasyna shamamen 3% ǵana qurady. Bul nátıjege shetelde daýys berý ýchaskelerindegi daýystardy sanaý aıtarlyqtaı áser etti. Sondyqtan birqatar sholýshylar Moldova qoǵamynda respýblıkanyń syrtqy baǵytyna qatysty ártúrli kózqaras bar dep sanaıdy.
Ótken jeksenbide Moldovadaǵy myńdaǵan adam jınalǵan mıtıng qoǵamnyń bir bóligi áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerdi sheshý qajet dep sanaıtynyn kórsetti. Narazy halyq úkimetten azamattardyń kommýnaldyq tólemderin 2022 jyldyń jeltoqsanynan 2023 jyldyń aqpanyna deıin, ıaǵnı qystyń 3 aıynda tolyq tóleýdi talap etti.
Moldova radıosy úkimetke qarsy aktsııany quramyna «Shor» partııasy kiretin «Halyq úshin qozǵalys» jergilikti saıası birlestigi uıymdastyrǵanyn habarlady.
Kommýnaldyq tólemderdi tóleý talaptarynan basqa, aktsııaǵa qatysýshylar «Úkimet ketsin», «Dıktatýra joıylsyn» urandaryn aıtqan. «Shor» partııasynyń depýtaty Marına Taýber saıası qozǵalystarǵa qatysýshylar «myqty, birtutas, uıymshyl jáne jeńiske jetýge daıyn» dep málimdedi.
Moldova úkimetiniń ózi, ulttyq radıonyń habarlaýynsha, bul narazylyqqa pikir bergen joq.
«Bılik azamattardyń narazylyq bildirý quqyǵyn, beıbit jınalystar men qaýymdastyqtar bostandyǵyn qurmetteıdi», - dedi Moldova radıosyna el úkimetiniń resmı ókili Danıel Vode.
«El premer-mınıstrine oqıǵa týraly habarlandy, al ІІM-degi áriptester mılıtsııanyń qoǵamdyq tártip pen azamattardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etetinin málimdedi», - dep tolyqtyrdy Úkimet ókili.
«Financial Times» halyqaralyq iskerlik gazeti Batys elderiniń sheneýnikteri Moldova úkimetin qulatý múmkindigine alańdaýshylyq bildirgenin jazdy.
Basylymnyń habarlaýynsha, qazirgi narazylyq beıbit ótti jáne oǵan qatysýshylar sany 2022 jyldyń kúzinde ótken aldyńǵy demonstratsııalardan az boldy. Alaıda, myńdaǵan adamnyń mıtıngi Moldovadaǵy saıası shıelenis órship turǵan kezde ótip otyr.
Eldiń bıleýshi partııasy - «Áreket jáne yntymaqtastyq» túpkilikti Eýropalyq odaqqa kirýdi maqsat qoıyp otyrǵanyn jasyrmaı, syrtqy saıasattaǵy batysshyl baǵytty ustanatyny belgili.
Osyǵan baılanysty «Financial Times» deregi boıynsha, Kıshınev qalasyndaǵy narazylyqtardy Reseımen ıntegratsııalyq baılanystardy kúsheıtýdi qalaıtyn «Shor» partııasy uıymdastyrǵan. Partııanyń jetekshisi – moldovalyq kásipker jáne saıasatker Ilan Shor.
Kıshınevtegi mıtıngke shyqqan qarttardyń biri óziniń qarjylyq jaǵdaıyn jaqsartqysy keletinin jáne ózge elderdiń ishki jaǵdaıyna kómekteskisi kelmeıtinin aıtty: «Men Moldovany jaqsy kóremin, biraq maǵan elektr energııasyn tóleýge kómektesetin basqa úkimetti qalaımyn».
Zeınetke shyqqan fızıka pániniń muǵalimi Konstantın Cheban elektr energııasy tóleminiń kúrt ósýine qatysty alańdaıtynyn aıtty, biraq «Shor» partııasynyń jetekshisi demeýshilik kórsetkeni úshin narazylyq aktsııasyna barmaǵan.
Sonymen qatar, 19 aqpandaǵy úkimetke qarsy narazylyqta qarar qabyldanyp, onda azamattardyń jyldyń sýyq kezeńindegi shottardy tolyq tóleý talabyna jaýap berý úshin Úkimetke jeti kún ýaqyt berilgen.
Shyn máninde, Moldova tarıhyndaǵy alǵashqy áıel prezıdenttiń aldynda úlken synaq tur – bılikti qulatý týraly áńgime elge turaqtylyq ákelmeıdi jáne ekonomıkadaǵy jaǵdaı el turǵyndaryn jappaı narazylyqqa shyǵýǵa ıtermeleýde.