Moldova memlekettik tildiń ataýyn aýystyrdy: Bul neniń belgisi
Memlekettik tildiń ataýyn aýystyrýǵa ne túrtki boldy
Bul zań el Konstıtýtsııasyna da tıisti ózgeris ákeledi degen sóz. 22 naýryzda el prezıdenti Maııa Sandý atalmysh zańdy resmı jarııa etti.
Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin Moldova Respýblıkasynyń memlekettik tili moldova tili bolyp bekitilip, 1994 jyly Konstıtýtsııaǵa qattalǵan bolatyn. Biraq dál sol kezde Konstıtýtsııadaǵy mundaı norma 1991 jyly elde qabyldanǵan Respýblıka táýelsizdigi týraly deklaratsııaǵa qaıshy ekeni kóptegen daý-damaıǵa arqaý bolǵan. Óıtkeni atalmysh deklaratsııada memlekettik til latyn qarpine negizdelgen rýmyn tili ekeni jazylǵan edi. 2013 jyly osy másele Moldova Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq sotynda qaralyp, atalmysh baptyń resmı túsindirmesi týraly úkim shyǵaryldy. Ol úkim boıynsha deklaratsııanyń zańdyq kúshi Konstıtýtsııadan ústem ekeni aıtylǵan. ıAǵnı, memlekettik til «rýmyn tili» dep atalýy kerek degen sheshim shyqqan.
2016 jyly sol kezdegi Moldova prezıdenti Nıkolaı Tımoftı (2012-2016 j.j.) memlekettik tildiń ataýyn Konstıtýtsııalyq sot shyǵarǵan úkimmen sáıkestendirip, ózgertýdi usyndy. Tipti Moldova basshysy respýblıkanyń negizgi halqy rýmyndar ekenin, al «moldavalyq» degen uǵym «qoldan jasalǵan etnos» ekenin málimdegen. Deı turǵanmen ol kezde bul bastama qyzý talqylanyp, talaı pikirtalasqa arqaý bolǵanymen, aqyry aıaqsyz qalǵan.
2016 jyly Moldova Respýblıkasynyń prezıdenti bolyp Igor Dodon saılandy da, protsesti qaıta keri burdy. Ol prezıdentiń resmı saıtyndaǵy memlekettik tildiń ataýyn rýmyn tilinen «moldova tili» etip ózgertti.
2020 jyly Igor Dodonnyń ornyna bılikke qazirgi prezıdent Maııa Sandý keldi. «Áreket jáne yntymaqtastyq partııasynyń» kóshbasshysy prezıdent saıtyndaǵy ózgeristi qalpyna keltirdi. Osylaısha resmı saıttaǵy memlekettik tildiń ataýy «moldova» tilinen qaıta «rýmyn» tiline ózgertildi. Bir qaraǵynda bul tildiń syrtqy ataýyn ózgertý sharasy bolyp kórinedi. Degenmen keıbir sarapshylar Maııa Sandýdyń bul áreketin onyń batys qundylyqtaryna baǵdarlanǵan saıasat ustanatynyn, eliniń eýropa keńistigimen ıntegratsııalanǵanyn qalaıtynyn ańdatatyn kórsetkish dep baǵalap otyr.
2021 jyldyń sáýir aıynda «Áreket jáne yntymaqtastyq partııasynyń» kóshbasshysy memlekettik tildiń ataýyn 2013 jyly Konstıtýtsııalyq sot shyǵarǵan sheshimmen sáıkestendirý bastamasyn qaıtadan kún tártbine shyǵaryp, parlamentke usynys tastady. Araǵa eki jyldaı ýaqyt salyp, álgi usynys naqty áreketke ulasty. ıAǵnı, 2023 jyldyń 16 naýryzynda Moldova Respýblıkasynyń parlamenti búkil zańdardaǵy memlekettik til týraly normalardyń bárinde «moldova tili» degen sózdiń ornyn «rýmyn tili» degen sózben almastyrý týraly sheshim qabyldady. Bul ózgeris Konstıtýtsııaǵa da engizilip otyr.
«Búgin biz tarıhı ári myzǵymaıtyn shyndyqty jurtqa jarııa ettik. Moldova Respýblıkasynyń memlekettik tili – rýmyn tili. Rýmyn tiliniń bárimizdi biriktirgenin, osy elde turyp, osy jerdi súıetin azamattardyń bárin aınalasyna toptastyrǵanyn qalaımyn. Biz álemdegi jyrma jeti mıllıonnan asatyn adamdarmen bir qatarda rýmyn tilinde sóılesemiz. Olarmen eshqandaı aýdarmashynyń nemese sózdiktiń kómeginsiz túsinise alamyz», - dep málimdedi Moldova prezıdenti.
«Rýmyn tili» ataýyna kimder qarsy
Belgııada turatyn moldovalyq jýrnalıst, «Press Club Brussels» múshesi ıAnına Kozarı «QazAqparat» halyqaralyq aqparat agenttiginiń tilshisine osy ózgeris týraly paıymyn aıtqan bolatyn. Ol «moldova tili» men «rýmyn» tiliniń» tóńiregindegi pikirtalastarmen jaqsy tanys ekenin aıtady. Ózgeristi jaqtaýshylar men qarsy taraptyń arasyndaǵy daý táýelsizdik alǵan tustan beri ózektiligin joǵaltpaǵan saıası sıpaty basym tartys boldy dep esepteıdi.
«Toqsanynshy jyldary men «Jer men adamdar» gazetinde redaktor bolyp jumys istedim. Bul gazet ol kezde majorıtarly bolǵan Agrarlyq partııanyń basylymy edi. Til taqyrybynda kelip túsetin maqalalar óte kóp bolatyn. Sonyń bárin zerdemizden ótkizdik. Agrarlyq partııanyń jýrnalısteri «moldova tili» degen ataýdyń qalǵanyn qoldap sóıleıtin. Al men aralasatyn zııalyq qaýym negizinen «rýmyn tili» ataýyn jaqtaıtyn. Tipti ózderin rýmynbyz dep tanyp, ana tilimiz rýmyn tili degen ustanymmen ómir súretin. 1998 jyly Agrarlyq partııa saılaýda jeńilis tapty da, til tartysy toqtaǵandaı bolǵan. Elimiz damý jolyna túsip, halyqaralyq uıymdarǵa ene bastady. El Eýropamen ıntegratsııa baǵytyn tańdaǵan soń moldava tilin jaqtaýshylar kóleńkege ketti», - dep eske alady jýrnalıst.
ıAnına Kozarı Moldovadaǵy memleket quraýshy etnos ókilderiniń kóbi ózderi «moldovalyqpyn» dep sezinetinin aıtady. Biraq tilge kelgende «rýmyn tili» dep ataýdy jón kóredi.
«Buǵan deıin aıtqanymdaı, zııaly qaýymnyń ishinde ózderin «rýmyn» sanaıtyn top bar. Eldegi azamattardyń kóbi rýmynııalyq tólqujat rásimdep alǵan. Moldova mektepterinde memlekettik tili rýmyn tili ekeni 1992 jyldan beri oqytylyp keledi. Moldova Respýblıkasynyń Ǵylym akademııasy da memlekettik tildi rýmyn tili dep ataıdy. Sondyqtan 2023 jyldyń 16 naýryzyndaǵy sheshim jurt sanasyna ábden ornyqqan uǵymdy resmı bekitip otyr. Degenmen máseleniń saıası sıpaty sol kúıi ózekti bop qalatyn sııaqty. Kommýnıstik jáne sotsıalıstik ustanymdaǵy oppozıtsııa bul sheshimge qarsy daý aıtýdan tyıylmaı otyr», - deıdi sarapshy.
ıAnına Kozarıdiń paıymynsha, Moldovanyń basyndaǵy bul til problemasy is júzinde de, zań júzinde de túpkilikti sheshimin taýyp otyr. Ózgeristi Moldova turǵyndarynyń basym bóligi jańa belestiń basy týraly belgi dep qabyldaı bastaǵan. Moldova Respýblıkasy men Rýmynııanyń birtutas elge aınalý kerektigi týraly bastamalar burynnan beri kóp aıtylyp keledi. Moldova parlamentiniń sońǵy sheshimi sol tóńirektegi pikirtalasqa maı quıa túskendeı bolyp otyr.
«Prezıdent partııasynyń qysqartylǵan «PAS» (Partidul Acțiune și Solidaritate) degen ataýy rýmyn tiline salsa, «qadam-qadammen» degen maǵyna bildiredi. Menińshe, qalyptasyp otyrǵan geosaıası ahýalda mundaı qadam Moldovanyń qaýipsizdigine kepil bola alady. Bul eki eldiń tili men mádenıeti ortaq. Áıtse de, mundaı mańyzdy másele tek referendým arqyly sheshilý kerek. Óıtkeni ondaı sheshim búkil Moldova adamdarynyń ómirine qatysty», deıdi jýrnalıst.
Sheteldik sarapshylar bir tildiń aınalasyndaǵy daýdyń ondaǵan jylǵa sozylyp baryp sheshimin tabýyn tarıhı oqıǵalar tizbegimen, tóńirektegi elderdiń jergilikti halyqqa yqpalymen baılanystyryp otyr.