Mysyrda oqyp, ustazdyq etken Jumaǵalı ıshannyń meshitinde qazba jumysy aıaqtaldy
Aqtóbedegi ejelgi tarıhı ortalyqtyń biri — Dońyztaý aımaǵy. Munda bıyl arheologııalyq qazba jumystary júrgizildi. Nájıjesinde Jumaǵalı ıshan meshitiniń irgetasy ashylyp, konstrýktsııalyq erekshelikteri anyqtaldy. Qazba jumystary barysynda Quran kitabynyń qıyndylary men mystan jasalǵan úzeńgi tabyldy. HH ǵasyrdyń bas kezinde salynǵan qazaq halyq sáýlet óneriniń eskertkishin saqtaý maqsatynda bıyl konservatsııa jumystaryn júrgizý josparlanǵan.
— Qazirgi kartografııalyq ólshemmen zerdeleıtin bolsaq, Jumaǵalı ıshan meshiti Aqtóbe oblysy Baıǵanın aýdany Dııar aýylynan 99 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Tasqabaq kesheni dep atalady. Meshitti halyq arasynda Jumaǵalı ıshan ustaǵan meshit dep ataıdy. Professor Serik Ájiǵalı da meshittiń salynýyn Jumaǵalı ıshanmen baılanystyrady. Ishan joǵarǵy bilimdi bolǵan. HH ǵasyrdyń basynda ІІ Memlekettik Dýmada qazaqtyń rýhanı máseleleri jaıly sóz sóılegen jáne ult máselesi, halyqtyń mádenı saýatyn arttyrý týraly oı qozǵaǵan. Jumaǵalı ıshan meshiti tórtburyshty. Eki bólmeden turady. Tarıhqa súıensek, Jumaǵalı ıshan 1860-1906 jyldary ómir súrgen kórnekti din qaıratkeri. Mysyr elindegi «Ál-Azhar» medresesinde dinı bilim alǵan. 1874 jyly qajylyqqa barǵan Dosjan ıshanmen birge elge qaıtyp, 1892 jylǵa deıin Dosjan ıshannyń qazirgi Temir aýdany Shubarqudyqtaǵy meshitinde ımam bolǵan. Keıin haziret Dosjan ıshannyń ruqsatyn alyp, ata qonysy Dońyztaýǵa oralyp, Tasqabaqta meshit saldyrdy. Osy meshitte dúnıeden ótkenshe ımamdyq qyzmet atqaryp, balalardy oqytqan. Bul meshit Keńes úkimeti ornaǵan alǵashqy jyldary mektepke aınaldy. Keıin mal qora retinde paıdalanyldy. Dońyztaý aımaǵynan qupııa áskerı bazasy salynatyn bolyp, aımaq jurtyn kóshirgen soń Tasqabaqtaǵy Jumaǵalı ıshan meshiti kútimsiz qalǵan, — dedi Tarıhı-mádenı murany zertteý, qalpyna keltirý jáne qorǵaý ortalyǵynyń dırektory Farhad Dosmuratov.
Onyń aıtýynsha, Jumaǵalı Orazalyuly kishkentaıynan alǵyr, zerek bolǵan. Ákesi bilim berip, oı-tanymyn keńeıtý úshin ony Mysyrǵa jibergen. Aqyly bilim alýyna bar jaǵdaıyn jasap, malyn balasyna jumsaıdy. Ókinishke qaraı kóp uzamaı ıshannyń ákesi qaıtys bolyp, Jumaǵalı jat elde qalady.
— Oǵan jany ashyǵan ustazdarynyń biri «qarjy jetispeýshiliginen asa qabiletti bir túrik balasy oqýyn úzip alýy múmkin» dep baı-baǵlandarǵa habar beredi. Mysyr mańyndaǵy eldimekenderdiń birinen arnaıy kelgen baı arab Jumaǵalımen tildesken soń onyń bilimine, parasatyna kóńili tolyp, oqý aqysyn tóleýge kelisken. Biraq «medreseni bitirgen soń, meniń qaramaǵyma kelip, oqytýshylyq qyzmet ataqarsyń» dep talap qoıypty. Dosjan haziret Mekkege barǵan saparlarynyń birinde osy Jumaǵalı týraly estigen eken. Bul 1870 jyldardyń shamasy bolýy kerek. Haziret ádeıilep adam jiberip, Jumaǵalıdy aldyrady. Onyń jaıyna ábden qanyǵyp, «qalasań seni elge qaıtarýdyń qamyn jasaımyn» dep keńesedi. Elin ańsap, ýaıymǵa batyp júrgen Jumaǵalı úshin kókten tilegeni, jerden tabylǵandaı boldy. Olar arab baıymen til tabysyp, Jumaǵalıdyń jol shyǵynyn ótep, elge birge qaıtypty. Elge kelgennen keıin Jumaǵalı ıshan Shıli meshitinde, qazirgi Dosjan ıshan meshitinde jastarǵa bilim beredi. Adaldyǵymen, saýattylyǵymen, eńbekqorlyǵymen jurt kózine iligedi. Dosjan haziret te Jumaǵalıǵa shyn súısinip, sulý qyzy Ummagúlsimdi berip, kúıeý bala etedi. Atasynyń qolynda, Shıli meshitine biraz eńbek sińirip, arada shashamen 10-15 jyl ótkennen keıin óz eline, Ajym-Qarajondardyń ortasyna qaıtady. Munda atasynyń úlgisimen záýlim meshit salyp, aınalasyna baý-baqsha egip, oqytýshylyq qyzmetin jalǵastyrady, — dedi Farhad Dosmuratov.
Aıta keteıik, Jumaǵalı ıshanǵa «panıslamıst, pantıýrkıst» dep aıyp taǵylyp, abaqtyǵa da qamalǵan. Ol 1906 jyly Peterbýrgke bara jatqan jolda qaıtys boldy.