Argentına men AQSh arasynda ortaq ne bar
Mıleı&Tramp: memlekettiń róline uqsas kózqaras
Tramptyń jeńisi amerıkalyq qoǵamnyń Djo Baıden ákimshiliginiń solshyl lıberaldy saıasatyna aıtarlyqtaı narazylyq dárejesin kórsetti. Onyń ústine sońǵy ýaqytta Eýropada da ońshyl konservatıvti qozǵalystar aıtarlyqtaı kúsheıip keledi jáne bul kóptegen Eýropa eldiń saıasatyndaǵy solshyl-lıberaldy beıimge qoǵamdyq reaktsııamen baılanysty. Biraq, bul jerde júıe bıyl Frantsııadaǵydaı ońshyl konservatorlardyń bılikke kelýine jol bermeıdi. Este bolsa, 2024 jyldyń shildesinde Frantsııada ońshyldar men ortalyqshyldar Marı Le Penniń «Ulttyq birlestik» ýltraońshyl birlestigine saılaýdyń ekinshi kezeńinde jetiske jetýin tejegen bolatyn. Taǵy bir jarqyn mysal Italııada boldy. Onda «Italııa baýyrlary» ońshyl radıkaldy partııadan shyqqan Premer-mınıstr Djordj Melonı saıası ortalyqqa jaqyndaı tústi.
Munyń ústine Amerıka qurlyǵynda qara násildilerdi jıi moıyndaı bermeıdi. Sondyqtan, bul jerde belgili bir kúshterdiń jeńisinen olardyń jaqtastary da, qarsylastary da únemi aıtarlyqtaı ózgerister kútedi. Osy sebepti Tramptyń jeńisi asyra úmitti týyndatty - kútkenderdiń saıası yntyzarlyǵyna baılanysty úlken úmitterden bastap apokalıpsıske deıin.
Osy turǵyda Argentına prezıdenti Haver Mıleıdiń alǵashqylardyń biri bolyp Trampty quttyqtaǵany ónege tutarlyq. Árıne, Argentına múldem AQSh emes, túbegeıli basqa máseleler, sheshýdiń basqa ádisteri. Olar bir qurlyqta ornalassa da. Degenmen, rýhanı jaǵynan olar óte jaqyn, eger osylaı aıtýǵa bolatyq bolsa. Eń aldymen, memlekettiń ekonomıkadaǵy úlken rólin qabyldamaýymen.
Mıleıdiń ustanǵan kózqarasy – lıbertarındyq. Bul ártúrli saıası jáne fılosofııalyq kózqarastardyń jıyntyǵy, jalpy maǵynada onyń ártúrli kórinisterinde bostandyqty jaqtaıtyndyqty bildiredi. Shartty túrde aıtqanda, memleketti joqqa shyǵaratyn anarhısterden bastap, jeke menshik quqyǵyn absolıýtteýmen jáne memlekettiń ekonomıkaǵa bolmashy ǵana aralasýyn jaqtaıtyn ońshyl lıbertarıandyqtarǵa deıin.
Mıleı - ońshyl lıbertarıan. Ol óz-ózin anarho-kapıtalıst dep ataıdy. Bir qaraǵanda, bul kózqarastar eklektıkasyna uqsaıdy. Óıtkeni anarhıster tarıhı turǵydan ońshyldan góri solshyl sanalady. Biraq Mıleı birinshi kezekte bıznes úshin shekteýlerdi asa belsendi memlekettik retteýden kóredi.
Eger búkil álemdegi solshyldar memlekettendirýge jáne retteýge umtylsa, onda ol, kerisinshe, retteýdi qysqartýǵa jáne kásipkerlik bostandyǵyn, onyń ishinde lıberalızm negizi retinde qoldaýǵa umtylady. Shyn máninde, bul lıberalızmge ártúrli qyrynan kózqaras. Solshyldar ártúrli quqyq turǵysynan, al ońshyldar ekonomıkalyq belsendi tulǵalardyń jaýapty bostandyǵy turǵysynan qaraıdy.
Ádette bul asa tanymal ıdeıa emes. Bul saıasatqa jáne saılaýǵa qatysý úshin alǵashqy demokratııalarda múliktik tsenzýra retinde qoldanysta boldy. Biraq Argentınada solshyldardyń uzaq jyldarǵy basymdyǵynan, sonymen birge solshyl saıasatqa oqtyn-oqtyn túzetýler engizýge tyrysqan ustamshyl ońshyldardan keıin jaǵdaıdyń qıyn-qystaý bolǵany sonshalyq, jergilikti jurtshylyqtyń jaı-kúıi toryǵýǵa deıin jetti. Mıleı 2023 jylǵy prezıdenttik saılaýda kóp jaǵdaıda osy jaıtqa baılanysty jeńiske jetti. Olar jaǵdaıdy kem degende ishinara ózgerte alatyn kez kelgen, eń túbegeıli sharalarǵa kónýge daıyn edi.
Perenızm ıdeologııasy
Osy oraıda Argentınada solshyl saıası dástúrdiń óte kúshti bolǵanyn atap ótken jón. Ol uzaq jyldar boıy, keminde 1946-1955 jyldary, odan keıin 1973-1974 jyldary prezıdent bolǵan Hýan Peronnyń bıligi tusynda bastaldy.
Peron óte qyzyqty adam jáne kórnekti saıasatker bolǵany sózsiz. Degenmen, onyń atymen tutastaı peronızm ıdeologııasy atalady. Ony onyń jaqtaýshylary kapıtalızm men sotsıalızm arasyndaǵy úshinshi jol retinde qarastyrady. Alaıda, jalpy alǵanda sóz memleket resýrstardyń basty bólýshisi bolǵan kezdegi shartty túrde memlekettik kapıtalızm jaıynda bolady. Ol ekonomıkanyń negizgi sektorlaryn baqylaıdy, eger ol qajet dep sanasa jáne resýrstardy belsendi áleýmettik saıasat úshin paıdalansa, onda ult menshigine aınaldyrady.
Mundaı ıdeologııalyq tujyrymdamaǵa sáıkes, eski keńestik zamanda ony saıası-ekonomıkalyq dep ataǵan bolar edi, kóbisi qoldaıtyn edi. Sonymen qatar, Peron ýltraońshyldarǵa da, ýltrasolshyldarǵa da birdeı janashyrlyq tanytty degen pikirler bar. Ol KSRO-men jaqsy qarym-qatynasta boldy jáne ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Argentınaǵa Germanııadan fashıstik emıgranttardy qabyldady. Biraq onyń modeli atalǵan elderden aıtarlyqtaı erekshelengenimen kóptegen uqsas belgisi boldy. Mysaly, KSRO-dan aıyrmashylyǵy, onyń naryǵy boldy. Buǵan Latyn Amerıkasynyń emotsıonaldyǵyn qosqan jón. Sondyqtan Perondy, sondaı-aq onyń áıeli Evıtany qoǵam jaqsy kórdi.
Qarjy daǵdarysy jáne reformalar
2023 jyly Argentına bıýdjetiniń tapshylyǵy 2 trln pesony (120 mlrd dollar) qurady. Bul eldiń ishki jalpy óniminiń 15 paıyzyna teń. Ony jabý úshin Ortalyq bank aqsha emıssııasyn júrgizip, saldarynan aqsha jıyny artyp ketti. Bul jaıt bir aıdyń ishinde 15 paıyzǵa jetken ınflıatsııaǵa sebep boldy. Mıleıdiń ózi kúnine 1, al jyldyq mánde 270 paıyzdyq ınflıatsııa týraly aıtqan edi.
Argentına sońǵy birneshe onjyldyqta únemi qarjylyq daǵdarys jaǵdaıynda boldy. HHІ ǵasyrda ol óz mindettemeleri boıynsha úsh ret defolt jarııalady. HH ǵasyrda taǵy 6 ret jarııalaǵan bolatyn. 2023 jyldyń sońynda onyń qaryzdyq mindettemeleri 407 mlrd dollardy qurasa, onyń 44 mlrd dollar Halyqaralyq valıýta qorynan alynǵan. Bul HVQ búkil álem boıynsha bergen somanyń shamamen 25 paıyzyna teń. 2023 jyldyń jeltoqsanynda halyqtyń 49,5 paıyzy kedeı sanaldy. Túptep kelgende bul Argentına qoǵamyn ashyndyryp, bılike basyna dástúrli ońshyl saıasatkerdi emes, lıbertarıandyqty alyp keldi. Mıleı ortalyq bankti jaýyp, memlekettik shyǵyndardy túbegeıli qysqartýǵa ýáde berdi.
Ol birinshi kezekte memlekettik shyǵystardy qysqarty. Atap aıtqanda, mınıstrlikter sanyn azaıta otyryp, 50 myń memlekettik qyzmetshini jumystan bosatty.
Budan basqa, memlekettik jobalardyń qurylysy toqtatyldy, óńirlerge transfertter qysqartyldy, kommýnaldyq qyzmetterge sýbsıdııalar alynyp tastaldy, bıýdjet qyzmetkerleriniń jalaqysy tómendetildi, qoǵamdyq jumystar tıyldy. Munyń bári halyq úshin óte aýyr boldy. Halyqtyń shyǵyndarynyń ulǵaıýy jáne sýbsıdııalardyń azaıýy esebinen eldegi kedeılik shamamen 52 paıyzǵa deıin ósti. Jumyssyzdyq 5,7 paıyzdan 7,7 paıyzǵa deıin ósti. JІÓ 5,1 paıyzǵa tómendedi.
Reformalardyń eń basynda Mıleı ulttyq valıýta pesonyń bir sáttik qunsyzdanýyn eki eseden astamǵa júrgizdi - bir dollar úshin 366 pesodan 800 pesoǵa deıin. Bul Argentınada birneshe valıýta baǵamdarynyń bolýyna baılanysty edi. Olardyń eń tıimdisi memleket tarapynan retteldi. Sonymen qatar, devalvatsııa eksportty qoldaýy kerek boldy.
Jalpy, qatań sharalar qabyldandy desek te bolady. Nátıjesinde tutynýshylyq ınflıatsııa 2024 jyldyń sońynda aıyna 2,7 paıyzǵa deıin tómendedi. Bul 2023 jyldyń jeltoqsanymen salystyrǵanda 10 ese derlik tómendeý. 2025 jyly bılik ınflıatsııany 18,3 paıyzǵa jetýdi josparlap otyr. Sodan keıin bir mándi deńgeıge deıin tómendemek. 2024 jyldyń basynan bastap memlekettik bıýdjet profıtsıt bola bastady. Mamyr aıynda profıtsıt 2,33 trln pesony (2 2,7 mlrd) qurady. Mıleı saılaý naýqany kezinde ýáde etkenindeı, Ortalyq bankti áli japqan joq. Biraq bıýdjettiń profıtsıti men qamtamasyz etilmegen aqsha shyǵarýdan bas tartý aıasynda peso fýnktsıonaldy valıýtaǵa aınala tústi.
Jalpy, Mıleı óz mindettemelerin oryndady. Ekonomıka makroekonomıkalyq deńgeıde birshama teńdestirildi. Degenmen memlekettik shyǵyndardy azaıtý saıasaty aıasynda kóptegen baǵdarlamanyń jabylýy aıasynda kedeıliktiń ósý bar. Degenmen, Argentına qoǵamynda ony qoldaý tómendegen emes.
Nelikten Argentına prezıdenti Tramptan qoldaý kútedi
Mıleı belgili bir maǵynada lıberal, degenmen popýlıstik maǵynada da. Ol qoǵamnyń, sonymen qatar Peron muragerleri partııasyndaǵy myqty solshyl popýlıst qarsylastarynyń súıispenshiligi úshin kúresýi kerek. Erte me, kesh pe eıforııa ótedi, kedeıshilik saqtalady. Sonda solshyldar memlekettik shyǵyndar máselesin kóteredi.
Sondyqtan da Mıleı memlekettiń róline qatysty kózqarastary jaqyn Tramptan qoldaý izdeıdi. Atap aıtqanda, ol BAQ-qa bergen suhbatynda Tramptyń yqpaldy seriktesi Ilon Masktyń Argentınanyń Qaıta retteý mınıstrliginiń jumysyna qyzyǵýshylyq tanytqanyn, bul onyń Amerıkanyń jańa prezıdenti ákimshiligindegi yqtımal mindetterine uqsas bolýy múmkin ekendigin aıtty. Sóz Úkimet tıimdiligi departamenti daıynda bolyp otyr. Osy vedomstvony Mask taǵy bir respýblıkashyl Vıvek Ramasvamen birge aldaǵy ýaqytta basqarýy tıis.
Árıne, Haver Mıleıdiń argentınalyq eksperımenti nemen aıaqtalatyndyǵy jaıly aıtý qıyn. Qalaı degende de, ol shynymen de batyl adam ári saıasatker. Múmin eń mańyzdysy solshyl lıberaldy ıdeıa AQSh-ta, Eýropanyń keıbir elderinde áli tanymal bola qoımaǵan kezde onyń trendke dóp túsýi shyǵar.