Mevlıýt Chavýshoglý: Biz úshin baýyrlas qazaq halqynyń tynyshtyǵy men baqyty óte qymbat
- Siz qańtardaǵy qaıǵyly oqıǵadan keıin Qazaqstanǵa kelip otyrsyz. Saparyńyzdyń maqsaty men mazmuny týraly qysqasha aıta ketseńiz.
- Biz úshin baýyrlas qazaq halqynyń tynyshtyǵy men baqyty óte qymbat. Sonymen qatar, biz strategııalyq seriktesimiz Qazaqstannyń árqashan qýatty, turaqty jáne gúldengen el bolǵanyn qalaımyz. Árqashan aıtyp júretinimizdeı, bizdiń tamyrymyz, tilimiz, bolmysymyz bir. Jalpy, túrik halqy qańtarda bolǵan oqıǵalarda úlken sezimtaldyq tanytty. Muny - bir baýyr qıyndyqqa tap bolǵan sátte, basqa baýyrdyń bastan keshken sezimimen salystyrýǵa bolady. Bizdiń Prezıdent r. Erdoǵan myrza Qazaqstan Prezıdenti Q.Toqaev myrzaǵa telefon soqty. Men de áriptesim M.Tileýberdi myrzamen telefon arqyly sóılestim. Budan bólek, tóraǵalyq merzimi bizge berilgen Túrki memleketteri uıymy meniń shaqyrýymmen kezekten tys Syrtqy ister mınıstrleri otyrysyn ótkizdi. Munyń báriniń maqsaty – oqıǵalardyń izin sýytpaı, Qazaqstanǵa degen qoldaýymyz ben nıettestigimizdi bildirý edi.
Sondyqtan, saparymnyń birinshi maqsaty – osy nıettestik tilegimizdi osy joly júzbe-júz jetkizý. Aramyzdaǵy erekshe baılanystardy eskere otyryp, oryn alǵan oqıǵalardan keıin Qazaqstanǵa kelgen birinshi Syrtqy ister mınıstri bolýym zańdy dep oılaımyn. Sonymen qatar, meniń kezdesýlerim - Túrki memleketteri uıymynyń Qazaqstanǵa qoldaýyn jetkizý turǵysynan da mańyzdy.
Árıne, meniń saparym ekijaqty qarym-qatynastarymyzdyń kún tártibindegi máselelerge baǵa berý múmkindigin de týǵyzady. Túrkııa men Qazaqstan strategııalyq áriptester. Osy oraıda, Qurmetti Prezıdentterimiz tóraǵalyq etetin Joǵary deńgeıdegi strategııalyq yntymaqtastyq keńesi (JDSYK) mehanızminiń de bar ekenin aıta keteıin. Keńes osy jyldyń ishinde jınalady. Sapar barysynda baýyrym Tileýberdi myrzamen birge atalǵan Keńestiń tómengi organy - Birlesken strategııalyq josparlaý tobynyń otyrysyn ótkizemiz. Bul JDSYK otyrysyna daıyndyq bolady. Kún tártibimizde kóptegen kelisimder bar, biz solardyń sońǵy jaǵdaıyn talqylaımyz. Yntymaqtastyǵymyzdyń barlyq aspektilerine, sonyń ishinde ekonomıka, saýda, ınvestıtsııa, bilim, mádenıet jáne qorǵanys ónerkásibi salalaryna toqtalamyz. Aldaǵy ýaqytta jasaıtyn birlesken qadamdarymyzdy talqylaıtyn bolamyz.
- Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev jarııalaǵan jáne júzege asyrylyp jatqan reformalardy qalaı baǵalaısyz?
- Birinshi suraǵyńyzǵa jaýabymda aıtyp ótkenimdeı, biz úshin Qazaqstannyń qýattylyǵy, turaqtylyǵy men gúldenýi óte qymbat. Bul sondaı-aq tutas aımaqtyń turaqtylyǵy men gúldenýi úshin de mańyzdy. Qazaqstan táýelsizdik alǵaly jasaǵan qadamdarymen tamasha jetistikterge qol jetkizip, óz aımaǵyndaǵy belsendi elge jáne halyqaralyq qaýymdastyqtyń bedeldi múshesine aınaldy. Prezıdent Toqaev myrzanyń 2019 jyldan beri ustanyp kele jatqan reformalar baǵdarlamasy bar. Endi jańa konıýnktýrada reformalar baǵdarlamasynyń aýqymy keńeıetinin kórip otyrmyz.
Biz úshin egemen Qazaqstan bıliginiń jáne qazaq halqynyń qalaýy basymdyq rólge ıe. Qazaqstannyń óz máselelerin sheshý joldaryn ázirleý úshin qajetti memlekettik tájirıbe men ıntellektke ıe ekenin bilemiz. Sondyqtan, biz Qazaqstan tıimdi dep esepteıtin barlyq bastamalardy qoldaımyz. Bizden ótinish bolǵan jaǵdaıda, naqty qoldaý kórsetýge árqashan daıynbyz.
- Túrkııa is basyndaǵy tóraǵalyǵyn júzege asyryp otyrǵan Túrki memleketteri uıymynyń qyzmeti qalaı damıdy? Bıylǵy jyly qandaı birlesken kelissózder ótkizilip, qandaı kelisimderge qol qoıylady?
- Túrki áleminde yntymaqtastyqty damytý - 1990 jyldardan beri ortaq kún tártibimizdiń eń mańyzdy máseleleriniń birine aınaldy. Qazaqstan áý bastan-aq bul protsestiń kósh bastaýshylarynyń biri boldy. Birlesken kúsh-jigerimizdiń nátıjesinde ótken jyly Ystanbulda ótken Sammıtte Túrki keńesi Túrki memleketteri uıymyna aınaldy. Osylaısha, ınstıtýttandyrý salasynda mańyzdy qadam jasaldy. Biz Ózbekstannyń otbasylyq keńesimizge tolyqqandy múshe retinde qosylýy arqyly odan da kúsheıe tústik. Sol sııaqty alǵashqyda Uıymymyzǵa baqylaýshy múshe bolǵan Túrikmenstan da osy protsestiń baǵaly bóligine aınaldy.
Uıym sheńberindegi yntymaqtastyqty tereńdetý boıynsha jumysymyzdy kúsheıtip jatyrmyz. Qazaqstan da aıtarlyqtaı úles qosqan «Túrki áleminiń keleshegi-2040» qujatyna sáıkes aldaǵy kezeńde saýda, ekonomıkalyq, mádenı jáne gýmanıtarlyq salalardaǵy yntymaqtastyq pen nıettestigimizdi odan ári nyǵaıtýdy maqsat etip otyrmyz. Biz óz jumysymyzdy halyqtarymyzdyń, elderimizdiń jáne aımaǵymyzdyń ortaq ıgiligi men paıdasyn eskere otyryp, halyqaralyq quqyq pen qaǵıdattar negizinde jahandyq kún tártibine sáıkes júrgizemiz. Osy turǵyda, Qazaqstannyń Uıymdaǵy belsendi róli jalǵasa beredi dep senemiz.
- Túrkııa - Qazaqstannyń mańyzdy saýda-ekonomıkalyq áriptesi. Qazaqstan men Túrkııa arasyndaǵy saýda kólemi qalaı damýda? Túrkııa Qazaqstan ekonomıkasyna qansha jáne qaı salalarǵa ınvestıtsııa saldy?
- Sońǵy kezde epıdemııalyq jaǵdaılarǵa qaramastan, ekijaqty saýdada aıtarlyqtaı ilgerileýge qol jetkizilgenin kórip otyrmyz. 2021 jyly ekijaqty taýar aınalymy aldyńǵy jylmen salystyrǵanda 60 paıyzǵa ósip, 5 mlrd AQSh dollarynan asyp tústi. Eki el Prezıdentteri saýda kólemin 10 mıllıard dollarǵa jetkizýdi maqsat etti. Osy turǵyda, biz 2021 jyly mańyzdy mejeden óttik dep aıta alamyz. Bizge Qazaqstannan ımporttalatyn ónimderde shıki munaı, mys jáne basqa da baǵaly metaldardyń úlesi aıtarlyqtaı. Qos taraptyń da saýda salasyndaǵy qarym-qatynastardy teńgerimdi túrde damytýǵa tolyq kúsh-jigeri bar. Osy oraıda, aldaǵy kezeńde kelissózderi júrgizilip jatqan Qyzmet kórsetý saýdasy týraly kelisimge qol qoıý arqyly osy salada jańa serpinge qol jetkizgimiz keledi.
Túrkııa - Qazaqstan ekonomıkasynyń shıkizattyq emes sektorlaryna eń iri ınvestorlardyń biri. Túrkııanyń búginge deıin Qazaqstanǵa quıǵan ınvestıtsııasynyń quny 5 mıllıard dollarǵa jýyqtady. Merdigerlik, qyzmet kórsetý, týrızm jáne farmatsevtıka sektorlary túrik kompanııalary qarqyndy jumys isteıtin salalardyń qatarynda. Túrik ınvestıtsııalary Qazaqstanda aıtarlyqtaı kóp jumys oryndaryn ashqanyn da atap ótkim keledi.
Bizdiń kompanııalar, ásirese, Qazaqstan astanasyn damytýda úlken ról atqardy. Búgin osy ásem qalany aralaýymyz barysynda, qalanyń árbir buryshynda túrik sáýletiniń qoltańbasyn kórip maqtanyp otyrmyz. Sońǵy kezderi bizdiń kompanııalarymyzdyń qyzmeti Áziret Qoja Ahmet ıAsaýıdyń kesenesi ornalasqan Túrkistan qalasynda qarqyndy jalǵasýda. Osy rýhanı ortalyqty damytýda bizdiń kompanııalar óz mindetterin laıyqty atqaryp jatyr. Túrkistan halyqaralyq áýejaıynan bastap, qaladaǵy kóptegen mádenı jáne ekonomıkalyq nysandardy túrik kompanııalary saldy.
Qańtardaǵy oqıǵalar túrik iskerleriniń Qazaqstanmen yntymaqtastyqty damytýǵa degen erik-jigerine áser etken joq. Árıne, bul oraıda Qazaqstan bıliginiń sheteldik ınvestıtsııalarǵa kepildik berilgeni týraly naqty málimdemeleri óte utymdy boldy dep sanaımyn. Bul rette, túrik kompanııalary aldaǵy kezeńde energetıka, ınformatıka, jasyl tehnologııa jáne qorǵanys ónerkásibi sııaqty túrli salalarǵa ınvestıtsııalaryn keńeıtý arqyly Qazaqstannyń damýyna úles qosýyn jalǵastyra beredi.
Biz Qazaqstanmen ınvestıtsııalyq yntymaqtastyǵymyzdy ózara nyǵaıta túskimiz keledi. Ózderińiz biletindeı, Túrkııa - sheteldik ınvestorlar úshin úlken múmkindikter usynatyn myqty ekonomıkaǵa ıe el. Aldaǵy kezeńde biz qazaqstandyq kásipkerlerdi Túrkııada óz ınvestıtsııalarymen belsendi qyzmet etýge shaqyramyz.
- Eki eldiń bilim salasyndaǵy yntymaqtastyǵyna toqtalsańyz,qandaı jumystar atqarylýda? Túrkııa úshin bilim salasynda qandaı máseleler basymdyqqa ıe?
- Bilim - biz úlken mán beretin yntymaqtastyq salasy. Bizdiń Túrkistanda ashylǵan ortaq joǵary oqý ornymyz - Qoja Ahmet ıAsaýı ýnıversıteti bar. Túrkııa-Qazaqstan qarym-qatynastary men túrki álemindegi yntymaqtastyqty damytýda atalmysh Ýnıversıtet túlekteri budan da mańyzdy ról atqarady dep kútemiz. Ózderińiz biletindeı, bizde «Túrkııa stıpendııalary» atty stıpendııalyq baǵdarlama bar. Qazaq jastarynyń atalǵan baǵdarlamaǵa úlken qyzyǵýshylyq tanytatyny - bizdi rasymen qýantady. Ótken jyly Qazaqstannan 6 myńnan astam ótinim túsip, 215 stýdentke shákirtaqy taǵaıyndaldy. Jyl saıyn osynsha qazaqstandyq stýdent Túrkııaǵa joǵary bilim alý úshin attanady. Bul san odan ári artsa, qýanyshty bolamyz. Prezıdent Toqaevtyń «Bolashaq» baǵdarlamasyna qatysty jasaǵan sońǵy málimdemelerin tyńdadyq. Túrkııada óte joǵary standarttarmen erekshelenetin irgeli tehnıkalyq ǵylymdar men ınjenerııa salalarynda memlekettik jáne qor ýnıversıtetteri bar. Bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyǵymyzdy osy turǵydan da keńeıtýge qýanyshty bolamyz.
- Sóz sońynda Qazaqstan jurtshylyǵyna ne aıtar edińiz?
- 2 naýryzda biz dıplomatııalyq qarym-qatynasymyzdyń 30 jyldyǵyn atap ótemiz. Ózderińiz bilesizder, Túrkııa - Qazaqstannyń táýelsizdigin birinshi bolyp moıyndaǵan el. Árıne, bul kezeń – ortaq tarıhymyzdyń az ǵana bóligi, al munyń túbinde tarıhy tereńge jaıylǵan baýyrlastyq baılanysymyz bar. Biz Qazaqstannyń jetistikterin maqtan tutamyz, qaıǵysyna qynjylamyz. Rasynda, bul ózara sezim birligi qazaq aqyny Maǵjan Jumabaıdyń Táýelsizdik soǵysymyzǵa arnap jazǵan «Alystaǵy baýyryma» óleńinde de oryn tapqan. 1950 jyldary qazaq baýyrlarymyzdy Túrkııaǵa qabyldaý týraly sheshim qabyldaǵanda, marqum Premer-Mınıstrimiz Menderes te osyndaı sezimmen áreket etken. Osylaısha, bir-birimizge degen janashyrlyǵymyz yntymaqtastyqqa ulasqanyn kórip qýanýdamyz jáne ekijaqty qarym-qatynastarymyzdyń keleshegine senimmen qaraımyz.