Memleket basshysy non-stop rejımde, demalyssyz jumys isteıdi — Aıbek Dádebaev
— Aıbek Arqabaıuly, shaqyrtýymyzdy qabyl alyp, stýdııamyzǵa kelgenińizge alǵys aıtamyz. Sońǵy kezderi elimizde aýqymdy oqıǵalar kóp boldy. Sizdiń de jaýapkershiligi mol qyzmetke kelgenińizge 3 aıdaı bolyp qalypty jáne osy oqıǵalarmen tuspa-tus kelip otyr. Suhbatymyzdy dál qazirgi ýaqytta ózekti ári aýqymdy másele sý tasqynynan bastasaq. Saldaryna mıllıardtar ketken sý tasqynyna qatysty Memleket basshysy «eshkim nazardan tys qalmaıdy» dep ýáde bergen edi. Naqty ne isteldi, qysqasha toqtalyp ótseńiz?
— Bul alapat tasqynnyń zardabyn joıý máselesi Prezıdenttiń jeke baqylaýynda. Memleket basshysy búginge deıin arnaıy Shtabtyń 4 jınalysyn ótkizdi, apat bolǵan aımaqtarǵa ózi bardy, jergilikti halyqtyń naqty kómek alýyn qadaǵalap otyr.
Arnaıy qurylǵan óńirlik komıssııalarǵa zardap shekken aımaqtar turǵyndarynan 24 835 ótinish túsken. Búginge deıin 18 642 otbasy 7 mlrd teńgeden astam somaǵa birjolǵy tólem aldy. Mal basynyń shyǵyny úshin beriletin tólem kólemi 919 mln teńgeden asty. Sý astynda qalǵan 9403 turǵyn úı tekserilip, 6828 nysandy baǵalaý jumystary júrgizildi.
Jóndeý jumystaryn júrgizýge jáne turǵyn úıdi qalpyna keltirýge 710 mln teńgeden astam qarajat bólindi. Atalǵan kómek 568 otbasyn qamtydy. Aqmola, Aqtóbe, Qostanaı, Qaraǵandy jáne Pavlodar oblystarynda taǵy 95 otbasyǵa qıraǵan baspanalarynyń ornyna úıler men páterler berildi.
Zalaldy óteý jumystary jalǵasýda jáne Prezıdent Ákimshiliginiń, Úkimettiń qatań baqylaýyna alynǵan. Memleket basshysynyń tapsyrmasy boıynsha barlyq zardap shekken azamattarǵa jan-jaqty kómek pen qoldaý kórsetilip jatyr.
Jalpy alǵanda, osy tasqyn saldarymen kúres aıasynda Prezıdentimiz qazirge deıin Úkimet pen ákimdikterge 74 naqty tapsyrma berdi, onyń árbiriniń sapaly oryndalýyn qadaǵalaý — bizdiń mindetimiz.
— Apat aıtyp kelmeıdi. Jalpy, osy sý tasqyny bizge ne úıretti dep oılaısyz?
— Biz bul tasqynnan qazir qandaı sabaq aldyq desek, birneshe faktordy atap óteıin. Qazir tasqynnyń saldarymen kúresý, onyń zardabyn joıýmen qatar aldaǵy ýaqytta mundaı apattardy boldyrmaýdyń qamyn jasaý óte mańyzdy.
Birinshiden, bul keıingi 80 jylda bolmaǵan tabıǵı apat. Shyndyǵyna kelsek — otyz jyl ishinde bizde ǵylymı saraptama ári boljam jasaý júıesi, onyń ishinde apattardy boljaý jáne olardyń aldyn alý júıesi qaraýsyz qalǵan. Irrıgatsııalyq ınfraqurylym júıesi eskirgen. Memleket basshysy osyǵan qatysty elimizdiń 11 aımaǵynda 20 jańa bógen salýǵa, 15-in kúrdeli jóndeýden ótkizýge sheshim qabyldady. Barlyq apat túrlerine baılanysty ǵylymnyń úlesin kóbeıtý, qaterdiń aldyn alý, boljam jumystaryna den qoıýymyz kerek.
Ekinshiden, qazir Jer sharynyń ár túkpirinde klımattyń ózgerýiniń saldarynan túrli tabıǵı apattar jıilep ketkenin eskerip, biz de kez kelgen tabıǵattyń tosyn qylyǵyna daıyn bolýymyz kerek. Osy oraıda, Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń qurylymynda tabıǵı jáne tehnogendik apattardyń aldyn alý máselelerimen aınalysatyn arnaıy vedomstvo qurylǵany óte mańyzdy.
Úshinshiden, Prezıdent ózi aıtqandaı, bul — sý sharýashylyǵyn qaıta qurý, ıaǵnı alapat tasqynnyń saldaryn eskerip, buǵan deıin jiberilgen kemshilikterdi joıý, olardy qaıtalamas úshin qajet sheshimderdi qabyldaý. Qazir bul baǵytta tasqyn men qurǵaqshylyq máselelerin retteıtin Sý kodeksiniń jobasy daıyndalýda. Buǵan qosa, tótenshe jaǵdaılarǵa qatysty zańnamalyq ózgerister ázirlenip jatyr.
Tórtinshiden, zardap shekken azamattarǵa kómek berý mehanızmderin jetildirý jáne osy jumystardy baqylaýda ustaý.
Besinshiden, muny eń mańyzdy deýge bolady — biz bir el, bir jurt bolyp qandaı da qıyndyqqa qarsy tura alatynymyzdy, birligimiz jarasqan el ekenimizdi taǵy kórsete aldyq. Apattyń aldynda barlyq aımaqtyń turǵyndary bir úıdiń balasyndaı birikti. Elde qaıyrymdylyq mádenıeti qalyptasty. Tasqyn júrgen aımaqtarǵa elimizdiń túkpir-túkpirinen barlyǵy 50 myńnan astam erikti kómekke keldi. Olardyń kómegimen qarapaıym turǵyndardan 10 myń tonnaǵa jýyq gýmanıtarlyq kómek jınaldy.
— Sý tasqyny demekshi, halyqty tasqyn zardabyna bólinip jatqan qyrýar qarjynyń óz ornymen jumsalýy qatty alańdatady. Onyń ústine, ótkende ǵana osy maqsatqa bólingen 1 mldr teńge qoldy boldy degen aqparat tarap ketkenin bilesiz. Ol aqparat qanshalyqty shyndyqqa janasady? Ári Prezıdent barlyq shyǵyndardyń jumsalýyn halyq kórip otyrsyn dep tapsyrma berdi emes pe? Muny qalaı oryndap otyrsyzdar?
— Suraǵyńyz oryndy. Sebebi, bul jerde aqparatty burmalaýǵa jol bermeı, halyqqa shynaıy aqparat berip otyrý óte mańyzdy. Qarjylyq monıtorıng agenttigi taratqan málimetke kelsek, «gıdrotehnıkalyq nysandarǵa bólingen qarajattyń 1 mlrd teńgesi jymqyryldy» degen aqparatty keıbir azamattar durys túsinbegen sııaqty. Rasynda, bul qarajat — budan burynǵy jyldary bólingen, gıdrotehnıkalyq nysandardy jóndeý, bógetterdi salýdy qamtamasyz etýge arnalǵan qarajat bolǵan. ıAǵnı, bıylǵy sý tasqynynyń saldarymen kúreske bólingen qarajat emes. Sondyqtan, eldi dúrliktirmes úshin, tótenshe jaǵdaı kezinde kez kelgen aqparatty muqııat tekserip alyp, halyqqa túsinikti tilmen taratý óte mańyzdy.
Sondaı-aq azamattarǵa yńǵaıly bolýy úshin arnaı qoldau.gov.kz saıty ashyldy. Saıtta ótemaqy alý, zardap shekken turǵyn úılerdi qaıta salý boıynsha ótinish qabyldaý fýnktsııasy bar.
Oǵan qosa, bólingen qarajatty qadaǵalaý úshin saıttyń ishinde arnaıy paraqsha ashylady. Tasqynnan zardap shekken azamat óziniń aty-jóni men JSN-in engizý arqyly kirip, oǵan tıesili kómek túrleri týraly aqparat alatyn bolady. Bul fýnktsııa jaqynda iske qosylady. Osylaısha árbir azamat ózine tıesili kómekti baqylaı alady.
— Esh jasyratyny joq, kópshiliktiń eleń etip jibermeı oqıtyn habary — ol shetelden qaıtarylǵan aktıvter, qarjy máselesi. Biraq, kópshiliktiń kókeıinde «qaıtarylǵan qarajat halyq ıgiligine shynymen baǵyttalyp jatyr ma?» degen saýal bar. Osy qarajat maqsatty jumsalyp jatyr ma?
— Árıne, halyqtyń ony baqylaýy oryndy. Bul qarajatty qaıtarýdaǵy basty maqsat — ony memlekettiń ekonomıkalyq aınalymyna túsirý, áleýmettik ádilettilikti qalpyna keltirý. Qazirgi kezde zańsyz aktıvterdi qaıtarýdan túsken qarajattyń bir bóligi, Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha 62 mekteptiń qurylysyna jumsaldy, bul — 76 myńnan asa oqýshyny mekteppen qamtamasyz etý degen sóz. Onyń jartysynan astamy qoldanýǵa berildi, jyl sońyna deıin taǵy 25 mekteptiń qurylysy aıaqtalady. Kelesi jyly qosymsha 20 mektep salynady.
Taǵy bir mysal keltireıin. 180 mıllıard teńge qaıtarylǵan qarjy turǵyndarǵa aýyl sharýashylyǵy tehnıkasyn lızıngke alýǵa, aımaqtardaǵy avtobýs parkterin jańartýǵa, óńdeý ónerkásibindegi jobalardy qarjylandyrýǵa jáne jeńildetilgen avtonesıe berýge baǵyttaldy.
Almaty qalasyndaǵy qaıtarylǵan jer telimderiniń birinde 240 oryndyq balabaqsha salynatyn boldy. Aıta bersek, mundaı mysal kóp. Memleketke qaıtarylǵan halyq qazynasy elimizdiń muqtajdyqtaryna jumsalyp jatyr, onyń barlyq mehanızmi «Zańsyz ıemdenilgen aktıvterdi memleketke qaıtarý týraly» zańynda jazylǵan. Bul elimizde buryn-sońdy bolmaǵan praktıka ekenin atap ótken jón. Qazir bul tájirıbeni bedeldi halyqaralyq uıymdar da, seriktes elder de quptap otyr.
Zańsyz aktıvterdi qaıtarý isi budan ári de jalǵasady. Eldiń aýzynan jyrylǵan qarjyny qaıtarý mehanımderi áli de jetildirilý ústinde.
— Aıbek Arqabaıuly, endigi suraq — ol til máselesi. Elimizde tilge qatysty qandaı da bir túıini tarqamaǵan másele bar ma?
— Memlekettik tilge qatysty Prezıdentimizdiń ustanymy belgili. Qasym-Jomart Kemeluly — naǵyz til janashyry. Sondyqtan Prezıdentimizdiń saıasaty — memlekettik tildiń damýyna naqty ispen qoldaý kórsetý jáne bul salada qandaı da bir spekýlıatsııa men arandatýǵa jol bermeý.
Qadyr aqyn aıtpaqshy, biz óz tilimizdi qurmetteýge mindettimiz, al ózge tildiń bárin bilýge umtylýymyz kerek. Qazaqtyń qazaqsha ǵana sóılemeı, oryssha, aǵylshynsha, qajet bolsa, basqa tilderdi jetik meńgerýi — bizdiń ultymyzdyń artyqshylyǵy. Ál-Farabı babamyz 70 til bilgen desedi, sonyń arqasynda ol telegeı teńiz bilim jınady, álemniń «ekinshi ustazy» atandy.
Buǵan qosa, bizdiń elimizde eshkimdi sóıleıtin tiline baılanysty kemsitýge, qýdalaýǵa nemese qandaı da bir qysym jasaýǵa jol berilmeıdi. Bul — memleketimizdiń negizgi zańy — Ata zańda jazylǵan norma. Biz damyǵan el bolamyz desek, búkilhalyqtyq referendýmda qabyldanǵan Konstıtýtsııa normalaryn qatań saqtaýymyz kerek.
Jaýapty organdardyń zertteýlerine sáıkes, qazir eldegi memlekettik tildi meńgergen azamattar sany 81 paıyzdan asqan. Qansha til bilseń, sonsha álemge esik ashylady deıdi. Prezıdent jastardyń da birneshe tilde sóıleıtinin aıtyp, olarǵa senim artyp otyr. Demek, bul óz tilińdi qurmettep, ózge tildiń bárin bil degen ustanym.
— Iá, onyń ústine biz kópultty memleketpiz ǵoı.
— Ózderińiz bilesizder, elimizde kóptegen etnos ókilderi turady. Buǵan sebepker bolǵan tarıhı oqıǵalardy jaqsy bilesizder. Qazir til máselesin kúrdelendirip, tipti saıası oıynǵa aınaldyrǵysy keletinder de bar. Máselen, elimizde tilge qatysty jurtty daýryqtyryp, ult bolashaǵyna qaýip tóndiretin másele týdyryp júrgenderdi baıqaımyz. Bul — ulttyq qaýipsizdigimizge keri áser etetin jaıt. Qaı turǵydan qarasaq ta, tildik másele názik, asa jaýapkershilikpen kelýdi talap etedi.
Jalpy, bizdiń elde memlekettik tilge, onyń qoldaný aıasynyń keńeıýine aıryqsha mán beriledi. Biraq, bul — elimiz búgingi tańda júrgizip otyrǵan asa astary tereń saıasat. Naqty formýlasy — kóptildi qoǵam, jalǵyz memlekettik tili bar el! ıAǵnı, onyń mańyzdy komponenti — tildik tózimdilik, jańasha aıtsaq, tildik toleranttyq. «Jyly-jyly sóıleseń…» degen halyq naqyly qashanda jadymyzda bolǵany jón. Eldiń baıandy bolashaǵy degen qasterli iste qandaı másele bolsyn sabyrmen, aqylǵa salyp sheshetin bizdiń eldiń azamattary úshin bul qoldan keletin sharýa. Bizdiń aldyńǵy býynnyń da ósıet etkeni osy.
Bile bilsek, tildik tózimdilik — qala berdi memlekettik, ıaǵnı eldik qaýipsizdigimizdiń kepili. Daýryqpa aıqaı, dál qazir ne qylsa da bola salsyn degen talap múldem burys nátıje ákelýi múmkin!
Memleket basshysy aıtqandaı, qazaq tili túbinde ultaralyq tilge aınalady, onyń kúni tipti de alys emes. Qazirdiń ózinde ana tilimizde erkin sóıleıtinder qatary kóbeıip keledi. Jaqynda ǵana Assambleıa sessııasynda tek ana tilimizde sóılep qana qoımaı, ony nasıhattap, taratýda nátıjeli eńbek etip júrgen birqatar ózge ult ókilderi atap ótildi.
— Iá, ózimiz jaqsy bilemiz. Mysaly, depýtattar arasynda ózimizdiń burynǵy áriptesimiz Maksım Rojın myrzany aıtýǵa bolady. Únemi Assmbleıada boı kórsetip júredi.
— Iá, Maksım Rojın, Natalıa Dementeva, Anna Danchenko, Gennadıı Shıpovskıh sııaqty qazaq tiliniń nasıhatyn arttyryp, damýyna úles qosyp júrgen azamattar barshylyq. Osyndaı bedeldi azamattar birneshe til bilseń kem bolmaısyń degenniń dáleli.
Bizdiń qoǵam «Zań men tártipke» baǵynýy tıis. Konstıtýtsııa, zańdarmen bekitilgen talaptar múltiksiz oryndalýy qajet. Osy rette memlekettik organdar, halyqqa qyzmet kórsetý ortalyqtary, basqa da mekemeler bolsyn azamattar ótinish jasaǵan tilde sapaly qyzmet etýi kerek.
Qoǵamda tilge qatysty arandatýlar bolǵan jaǵdaıda, elimizdiń ár azamatyna eskertip aıtatyn jáıt — ol arandatýǵa qosylmańyzdar. Birneshe tildi meńgerý kerek, qazaq halqy árdaıym saýatty bolsyn degen ustanymdamyz ári tildi saıası suraqqa aınaldyrýǵa qarsy ekenimizdi ashyp aıtamyn.
Óıtkeni, til taqyryby — kóptegen memleketter arasynda, qazirgideı aýmaly-tókpeli zamanda qaqtyǵystarǵa sebep bolyp otyrǵan basty faktorlardyń biri. Sondyqtan, beıbit bolashaq úshin neniń durys, neniń burys ekenine naqty kóz jetkizbeı turyp, túrli arandatýǵa qosylmaýdy suraımyz. Mundaı arandatýshylar zań boıynsha jaýap beretin bolady.
— Jalpy, meniń oıymsha, únemi muǵalimim de aıtyp júretin: «ómirdegi eń baı adam – birneshe til bilgen adam». Sondyqtan birneshe til bilýdiń esh aǵattyǵy joq dep oılaımyn. Kóp rahmet, Aıbek Arqabaıuly. Prezıdent bir sózinde «biz zeınetke shyǵamyz, Qazaqstan jastarǵa qalady» dedi. Memleket basshysy aıtpaqshy, Qazaqstan keler urpaqqa mura ekeni anyq. Sebebi, elimizdiń bolashaǵy kadrdyń kásibıligine táýeldi. Osy rette, Memlekettik apparatta sapaly kadr tapshy ma? Bul máseleniń qandaı sheshimi bar?
— Sapaly kadrlar bir kúnde ósip shyqpaıdy. Bul baǵytta júıeli ári uzaq merzimde jumys atqarýymyz qajet. Bes jyldan beri Prezıdenttik jastar kadr rezervi iske qosyldy. Sol ýaqyttan beri 289 rezervshi túrli sektorlarda, 3-ýi «A» korpýsyndaǵy, 36-sy saıası laýazymdaǵy qyzmetke taǵaıyndaldy. Budan bólek, rezervtegi jas azamattar Parlament Májilisiniń depýtaty bolyp ta saılandy. Bıyldan bastap Óńirlik kadrlyq rezervter quryla bastady.
Sondaı-aq, memlekettik grantpen otandyq joǵary oqý oryndaryn úzdik támamdaǵan túlekterdi endigi jerde baıqaýdan tys memlekettik qyzmetke tartýdy jolǵa qoıdyq. Byltyr 120 úzdik túlek memlekettik qyzmetke ornalasty. Jalpy, bir mamandy oqytyp shyǵarýǵa kemi 5 jyl kerek bolsa, kásibı memlekettik qyzmetshiler býynyn tárbıelep shyǵýǵa odan eki ese, tipti odan da kóp ýaqyt kerek.
Eń bastysy, el ishindegi bilimdi, bilikti azamattardyń memleket isine belsendi aralasýyn arttyryp, memlekettik qyzmetshilerge qoıylatyn talaptardy Prezıdent aıtqan «Adal azamat» tujyrymdamasyna saı jetildirý ústindemiz.
Osy oraıda, men óz quzyrymdaǵy mekemege qatysty aıtaıyn. Prezıdenttiń tapsyrmalary negizinde memlekettegi kadr saıasatyna merıtokratııa mehanızmderin engizýdi qolǵa aldyq. Qazir qabiletti adamdardy irikteý protsesin avtomattandyrý júıesi iske qosyldy. Kadrlardy irikteý, taǵaıyndaý, oqytý, qyzmetkerlerdiń biliktiligin arttyrý baǵytyndaǵy úzdik álemdik tájirıbeler zerdelenip, zamanaýı tásilder engizilý ústinde.
Buǵan qosa, memlekettik saıası qyzmetshilerdi taǵaıyndaý protsesi qaıta pysyqtalýda. Qoldanystaǵy tártipke sáıkes, memlekettik organdar Prezıdent Ákimshiligine saıası laýazymǵa taǵaıyndaýǵa bir ǵana kandıdatty usynatyn. Bul tásil, óz kezeginde, Ortalyqtyń úzdik úmitkerdi anyqtap, durys tańdaý jasaýǵa múmkindik bermeıdi. Tańdaý tek usynylǵan kandıdatpen shekteletin.
Budan bylaı, saıası laýazymdarǵa taǵaıyndaýlardy kelisý protsesi kandıdattardyń jeke jáne kásibı quzyretteriniń negizinde qurylǵan reıtıng arqyly júrgiziledi. Bul rette, bul reıtıng sany shekteýli azamattardy ǵana qamtymaıtynyn atap ótken jón. Aldaǵy ýaqytta tásil tolyq avtomattandyrylady, ıaǵnı adamı faktorynyń áseri azaıady. Maqsat — saıası qyzmetke násiline, tegine, jynysyna qaramastan bilimdi, bilikti, ýádege berik, zańdy qurmetteıtin azamattardy tartý.
— Aıbek Arqabaıuly, taqyrypqa tuzdyq bolsynshy. Osy oraıda, kópten beri oıymda júrgen bir suraqty qoısam. Bizde Úkimet músheleri men ákimder jıi aýysady. Munyń sebebi nede? Álde jemqorlyqpen kúrestiń bir ádisi me? Álde shynymen jumysy ónbegen soń sheneýnikter jıi kreslosyn bosatatyn bolyp tur ma? Bunyń astary Prezıdentimizdiń óziniń bir kadr tárbıeleýdegi esebimen ushtasyp jatyr ma?
— Bul jerde basyn ashyp aıta ketetin nárse — memlekettik qyzmetshi bolý, onyń ishinde saıası qyzmet atqarý — úlken jaýapkershilik ári zor senim. Sondyqtan memlekettik deńgeıdegi kadrlyq ózgerister bir kúnde qabyldanatyn sheshim emes ekenin eskerý kerek. Árbir taǵaıyndaý kezinde qyzmetshilerdiń iskerlik qabileti, tıisti saladaǵy bilimi men tájirıbesi eskeriledi.
Osy turǵyda Prezıdenttiń kadrlyq tańdaýy jeke adamǵa degen kózqarasyna emes, sol laýazymdy atqarýǵa kásibı biliktiligi, tájirıbesi, bilimi jetkilikti me, elge adal qyzmet etýge daıyn ba degen máselelerge baılanysty. Baıqasańyz, saıası qyzmette belgili bir kesimdi merzim nemese «kepil» joq, qatań talap nátıjesinde óz jumysyna adal, bilikti kadrlar ǵana suryptalyp shyǵady.
Memleket basshysy óz sózderinde Qazaqstandy ozyq elge aınaldyrý jaı uran emes, naqty jospar ekenin atap ótken. Osy oraıda, Úkimettiń aldynda mańyzdy mindet qoıylǵan — 2029 jylǵa deıin ulttyq ekonomıkanyń kólemin eki ese ulǵaıtý qajet. ıAǵnı, saıası qyzmetshiler osy sııaqty naqty mindetterdi oryndaý úshin taǵaıyndalady.
Birinshiden, Prezıdentimiz elimizde bolyp jatqan barlyq máseleler boıynsha habardar. Belgili bir kadrlyq sheshim qabyldanǵanda, árıne, eń aldymen sol saladaǵy strategııalyq maqsattardyń oryndalýy basty nazarǵa alynady. Memlekettik qyzmetshiler degenimiz jaldamaly menedjerler ǵoı. Ár kezeń talabyna saı qoıylǵan maqsattar oryndalǵannan keıin, onyń kásibı biliktiligi basqa salaǵa baǵyttalaýy múmkin.
Ekinshiden, biz damý jyldamdyǵy asa joǵary, kún saıyn qym-qýyt ózgerister bolyp jatqan zamanda ómir súrip otyrmyz. Bul memlekettik qyzmetshilerden shuǵyl ózgeristerge beıimdilikti jáne joǵary básekege qabilettilikti talap etedi. Sondyqtan belgili bir saladaǵy kezekti mejege qol jetkennen keıin kelesi mejege jetý úshin basqa deńgeıdegi kásibı biliktilik qajet bolýy múmkin. Endeshe, osyǵan baılanysty tıisti kadrlyq sheshim qabyldanýy zańdy.
Al siz aıtqan jemqorlyqpen kúres máselesi qaı zamanda da, qaı elde de ózekti másele. Onymen memleket, qoǵam, ıaǵnı bárimiz jumyla kúresýimiz kerek. Álemdik tájirıbege súıensek, jemqorlyqpen kúres eshqashan toqtaǵan emes. Sol úshin barlyq protsesterdi tsıfrlandyrý óte ózekti. Másele ony sapaly júrgizýde. Bastysy, ákimshilik qyzmetshi bolsyn, saıası qyzmetshi bolsyn bul dertten aýlaq turýy tıis. Al eger alda-jalda pendeshilikke boı aldyrsa, zań talaby barlyǵyna birdeı. Laýazymyna qaramastan kez kelgen azamat qolmen istegenin zań boıynsha moıynmen kóterýge májbúr bolady.