Memlekettik tildi zańmen qorǵaǵan aıtýly tulǵa
Belgili jýrnalıst Mahat Sadyqtyń aıtýynsha, qazaq tiliniń memlekettik til retindegi rólin kúsheıtip, ultaralyq qatynas tiline aınalatyn kezeńin júzege asyrýda gýmanıtarlyq saladaǵy zııalylar ǵana emes, tehnokrat ıntellektýaldar atqaratyn minezdi qaraqetterdiń salmaǵy aıtarlyqtaı bolmaq. Oǵan qoǵam jáne memleket qaıratkeri Ómirbek Joldasbekovtyń tilimizdi qoldaýdaǵy bir isi dálel. Jýrnalıst esteliginen.
* * *
…1996 jyl. Jaz. «Habarda», «Jeti kún» avtorymyn. Senbi-jeksenbi efır daıyndaımyn. Qázirgideı arnaıy top joq. Men jáne rejısser. Ár baǵdarlamaǵa ótkir taqyryp izdeımin. Keler aptada Parlament «Til týraly» Zańǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizilmek. Soǵan ótkir suhbat izdep, depýtattar kabınetine telefon shalam. Demalys kúni bolsa da, qyzmetke kelgeni bar shyǵar dep.
Burynǵy rektorymyz, sol kezde depýtat Ómirbek Joldasbekov «álóý» degen. «Jeti kúnge» bir ıntervıý berseńiz, dedim. «Jarty saǵatta úlger», dedi. Suraǵymdy aıttym. Ómirbek aǵa, Zańdy talqylaǵan komıssııada múshe emestigin, qandaı máselede sóıleý kerektigin surady.
- Televızııada qazaq tilindegi habarlardyń táýliktik jıyntyǵy 20% bolyp óteıin dep tur, sony 30% bolý kerek dep, aıtyp berseńiz dedim.
- Ol qalaı, sonda? Bulaı bolmaıdy, biz táýelsiz elmiz, kem degende 50% bolý kerek,- dedi.
- Ony ótkizbeıdi ǵoı, 30% - 35% da, jıyrmaǵa qaraǵanda jaqsy ǵoı, degen edim.
-Mahat, men Ómirbek Joldasbekov, ýáde beremin! Erteń, Zań qabyldaǵanda televızııadaǵy qazaq tildi baǵdarlamalar kem degende elý protsent bolady,- dedi.
Men sol sózdi jazyp alyp, «Jeti kún» efırine qoıdym.
Úsh kúnnen soń, Parlament otyrysynda depýtat Ómirbek Arystanuly Joldasbekovtyń usynysy qabyldandy. Bir jyldan keıin «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» Zańynda osy bap ózgerissiz qaldy. Qázir de qaz-qalpynda. Sol, «Baspasóz ben buqaralyq aqparat quraldarynyń tili» dep atalatyn 18-bapty oryndatý uzaqqa sozyldy. Ultshyl azamattar Ómirbek aǵanyń amanatyn oryndaýǵa biraz jyl aıanbaı qyzmet etti. Sottar boldy. Talaı tartystardy kórdik.
Qazir oılasam, sol jeksenbide Alla sátin salyp, Ómirbek aǵa qyzmet kabınetine kelmese... Men «Jeti kúnge» kerim suhbat izdemesem... Onda sol 50%-ke de jetý úshin 10-15 jyl kerek bolatyn edi ǵoı. Ras, bul zań baby birden oryndalǵan joq. Qázir de júzege asqany shamaly. 2006 – 2007 jyldyry Aqparat mınıstrligi kommertsııalyq telekanalmen Zańnyń osy normasyn oryndatý úshin biraz daýlasty. Tipten sottasqan sátteri de este. Sol is-áreketterdiń nátıjesinde qazaq tilin kommertsııalyq teleradıolar túngi efırdegi kontserttermen toltyrýǵa kóshti. Muny da sol kezdegi Mınıstrdiń keremet erligi dep madaqtadyq. Ómirbek Arystanuly on jyl buryn bul talapty Zańmen bekitip tastaǵanyn eshkim de eske almaǵan. Ómir zańy sondaı. Aıǵaılap shyǵyp, ataq qýǵan kóldeńen kók dónendi mingenge, sezimtal sábı senimmen ılanyp, qushaǵymyzdy aıqara ashyp shalqamyzdan túsemiz...
Osy tusta, qoǵamdyq pikirdiń alǵysharttaryn qalyptastyratyn telejýrnalıst áriptesterime qulaqqaǵys jasasam. Biz ben sizdiń taǵzym eter taý tulǵamyz - Ómirbek Joldasbekov!
Qalaı bolǵanda da 2010 jylǵa deıin, jeke menshik kommertsııalyq telearnalarda gúldeı jaınap, bulbuldaı saırap, elge tanymal bolǵan qazaq tildi jýrnalıstter Joldasbekovke qaryzdar. Ómirbek aǵanyń dýaly sózi olardyń juldyzdy taǵdyryn jańǵyrty...
Sol 1996 jyly Parlamette, qazir attary ańyzǵa aınalǵan halqymyzdyń maqtanyshtary, ultjandy aǵa-apalarymyz depýtat boldy. Elektrondy BAQ-taǵy qazaq tilin 20%-ke jetkizý, aqıqatynda erlik sanaldy. Sebebi sol kezdegi kommertsııalyq kanaldardyń qazaqshasy 2-3% mólsherinde ǵana, sonyń deni aýdarma bolatyn. 20% ol, teleefırde qazaqshany on esege kóbeıtý, ıaǵnı 1000% ósirý degen Zań talaby. Al, Ómirbek Joldasbekov bolsa bul tsıfrdy birden 3000% kóterem dedi. Usynysy ótip jatsa,tipten ol qalaı oryndalady dep oılaýdyń ózi qorqynyshty edi. Jeke menshiktegi kanaldardyń qojaıyndary myqty, jýrnalısteri sen tur, men ataıyn degen sóz mergender. «KTK» men «31 kanal» jýrnalısteri búginde de osal emes. Ol jyldary anaý-mynaýǵa qaramaıtyn sóz snaıperleri.
Aıtpaqshy, Zań talqylaǵanda Parlamentke bardym. «Jeti kún» aptalyq qorytyndy baǵdarlamasynda elý protsentti Joldasbekov jaýapkershiligine aldy dep jarııalap jibergenbiz. Jaǵdaı qalaı bolar eken dep, men de mazasyzdanyp otyrdym. Zań qaralyp jatty. Ómirbek aǵa sol elektrondy BAQ efıriniń tildik mólsheri degen bapqa jetkende, birden qolyn kóterip sóz surady. Daıyndaǵan bir bet qaǵazy bar. Mıkrofonyn qosyp, asyqpaı, jazbasyna qarap, ár oı-pikirin sóılem – cóılemge bólip shegelep aıtty. Arasynda toqtap, jan-jaǵyna arystandaı aıbattana qaraǵan. Osylaısha ár sóılem saıyn, aınalasyn kózimen barlap ótip, sózin jalǵastyrǵan. Eki-úsh mınýttaı sóıledi. Spıkerden, usynysyn birden daýysqa qoıýdy surady. Zal jym-jyrt. Depýtattar daýlasa qoımady. Osyndaı únsizdikte, «qajetti tildik ortany jasaý jáne memlekettik tildiń tolyqqandy qoldanylýy maqsatynda, olardyń menshik nysanyna qaramastan, teleradıo arnalary arqyly beriletin memlekettik tildegi habarlardyń kólemi, ýaqyt jaǵynan basqa tilderdegi habarlardyń jıyntyq kóleminen kem bolmaýǵa tıis» degen túıin sózi qabyldandy. Qalys qalǵandar, qarsy daýystar boldy. Zańnyń qabyldanýyna jeterlik basymdylyqpen televızııadaǵy qazaq tili, jalpy efırdiń 50% mólsherinen kem bolmaýy kerek degen talaby qabyldandy. Joldasbekov ornynan turyp áriptesterine rızashylyq bildirip, basyn ıgen. Sosyn qaıta otyrmastan syrtqa bettedi.
Men de ilesttim. Almatydaǵy Parlament úıiniń májilis zalynan shyqqandaǵy keń baspaldaǵymen tómen qaraı, dalaǵa bet alǵanda:
- Kórdiń be, Mahat! Sen múmkin emes deısiń. Múmkin emes nárse joq. Biz myqty qazaqpyz, - dep arqamnan qaqqan.
Aldynda osy bapqa baılanysty tartys, aıtys tolassyz tasqyndaǵan edi. Zań qabyldanǵan soń, eshkim bul taqyrypty qozǵamady. Artyq áńgime aıtylmady. Keshe ǵana 20%-ǵa kelispeı otyrǵan telekanal basshylary da aýyz ashpaǵan edi. Oǵan, ne sebep?
Basty másele, Joldasbekovtyń jasampaz jarqyn ǵumyry. Sol orystildi telekanaldardyń qojaıyndary men mir oǵyndaı ótkir jýrnalısteri Ómirbek Arystanulynyń stýdentteri edi. Shákirtteri - uly ustazynyń ulttyń maqsat-múddesin jarııalaǵan talabyna «joq» dep aıta almady. Qarsy kelmedi. Toqtady. Ejelden el aýzyndaǵy sóz aqıqat derek. «Rektorlardyń Rektory» dep, halyq ol kisini tegin aıtpasa kerek.
Rasynda da, Ómirbek Joldasbekov arystan beınesindegi ǵulama tulǵa edi...
Avtor Mahat Sadyq