Memlekettik tildi damytý týraly bastamalardyń baǵyn ashýda BAQ-tar belsendilik tanytsa ıgi

annyń 27-si. QazAqparat /Ernur Aqanbaı/ - Keshe Astanada ótken Qazaqstan halqy Assambleıasynyń XV sessııasynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev elimizdegi etnıkaaralyq kelisimniń áleýetin nyǵaıtý úshin memlekettik tildi odan ári damytý negizgi baǵyttardyń biri ekenin málimdedi. «Memleket barsha qazaqstandyq­tar­dyń qazaq tilin

birtindep úı­re­nýi úshin barlyq jaǵdaılardy jasap otyr.

Endi Qazaqstan halqy Assambleıasy el halqynyń memle­ket­tik tildi meńgerýiniń jalpy­ult­tyq úderisine basshylyq jasaýy ke­rek. Ol úshin eshkimge qysym jasa­maı jáne eshkimdi tómendetpeı, qajetti sharalar keshenin júıeli de tabandy júzege asyrý qajet. ... Memlekettik til - ol halyq birliginiń negizgi faktory», dedi óz sózinde N. Nazarbaev.

Osy málimdemesi arqyly Prezıdent elimizdegi beıbitshilik pen kelisimdi saqtap, etnosaralyq qarym-qatynasty damytýda mańyzdy ról atqaryp otyrǵan Qazaqstan halqy Assambleıasyn endigi jerde memlekettik tildiń mártebesin kóterýge belsene atsalysýǵa shaqyrdy. Bul ınstıtýt osy ýaqytqa deıin memlekettik tildiń bedelin asqaqtatý úshin qandaı jumystar jasady, degen saýalǵa, ashyǵyn aıtaıyq, aýyz toltyrarlyqtaı tuşymdy jaýap tabý qıyn. Elbasy tapsyrmasynan keıin Assambleıa silkinip óz elinde, óz jerinde tıisti tuǵyryna áli qonbaǵan qazaq tilin damytý isine belsendi atsalysady degen úmit mol.

Bizdińshe jalpy qoǵamdy, óskeleń jas urpaqty Otandy súıýge, memlekettiń árbir qundylyqtaryn qasterleýge, patrıottyq rýhta  tárbıeleýde, sondaı-aq memlekettik tildi damytý isinde buqaralyq aqparat  quraldary (BAQ) aldyńǵy qatardan tabylyp, bul isterdiń ıgilikti bolýy úshin  bir atanyń balasyndaı úles qosýlary tıis. Joǵarydaǵy qundylyqtardyń barlyǵynyń tórinde Qazaqstandaǵy memleket quraýshy ult - qazaqtardyń ǵasyrlar boıǵy altyn qazynasyna aınalǵan ári qazirgi ýaqytty ultty uıystyryp otyrǵan - qazaq tili tur. Buny, ásirese, orys tildi BAQ ókilderi jete túsinse deımiz. Alaıda, ókinishke qaraı, orys tildi BAQ ókilderiniń arasynda memlekettik til - qazaq tiliniń qoǵamdaǵy orny men rólin jete uǵynbaıtyndar (múmkin ádeıi uǵynǵysy kelmeıtinder) áli de bolsa barshylyq sııaqty. Elbasy ártúrli deńgeıdegi bıik minbelerden qazaq tilin damytý týraly talaı-talaı tuşymdy oılar, pikirler aıtyp júr, jeke ózi bastamashy bolyp memlekettik tildi órkendetý úshin qyrýar sharýalar tyndyrýda. Qısynǵa salsaq, Memleket basshysynyń memlekettik tildi damytýǵa qatysty aıtqan árbir pikirin  eń aldymen BAQ ókilderi tereń túsinip, tuńǵıyǵyna boılap, qoǵamǵa jetkizip, halyqtyń qulaǵyna quıýy tıis. Qarapaıym tilmen aıtqanda, bul Qazaqstandy - Otanym, qazaq tilin - memlekettik til dep moıyndaıtyn kez-kelgen BAQ ókilderiniń jazylmaǵan zańy, mańyzdy mindetteriniń biri bolýy kerek edi.  Alaıda, taǵy da ókinishke qaraı, bulaı bolmaı tur. Olaı deıtinimiz, kóbinese orys tildi BAQ ókilderi  memlekettik tildi damytý týraly qandaı da bolmasyn mańyzdy málimdemelerge tym salqyn qaraıdy, nemese qazaq tiliniń taǵdyryna qatysty ótken jıyndarda tóbe kórsetpeıdi. «Baıaǵy jartas, bir jartas» bolyp tura bersin degen pıǵyl basym sııaqty olardyń arasynda.

      Taǵy bir atap óterligi, Qazaqstanda turyp jatqan árbir etnos memlekettik tildi bilýi tıis.  Elbasynyń sózimen aıtqanda, «bul istiń tabystylyǵy tek memleketke ǵana emes, sonymen birge búkil qoǵamnyń belsendiligine de baılanysty». Bul tutas qoǵamnyń ishinde BAQ ókilderi de bar. Sondyqtan da, orys tildi BAQ-tardaǵy áriptesterimizdi qazaq tilin damytý týraly aıtylǵan árbir bastamaǵa qurmetpen qarap, sony adal júrek, shyn nıetpen jan-jaqty nasıhattaýǵa, kórsetýge shaqyramyz. Budan olardyń básteri artpasa, kemı qoımas.

     Bul kúnde bir nárse aıqyn: qazaq tilinsiz Qazaqstannyń bolashaǵy joq. Erte me, kesh pe, áıteýir Qazaqstanda qazaq tiliniń saltanat quratyny aqıqat jáne solaı bolýy tıis. Olaı bolsa, Qazaqstandy ortaq Otanym dep biletin árbir qazaqstandyqtyń, meıli ol qaı etnostyń ókili bolmasyn, qandaı dindi ustanbasyn, qazaq tilin bilýi shart. Sonymen bir mezgilde ózin demokratııalyq jáne zaıyrly memleket dep jarııalaǵan Qazaqstanda osynda turyp jatqan ózge de etnostardyń qundylyqtaryn damytýǵa qashandaǵydaı jaqsy jaǵdaı jasalatyn bolady. Buǵan Assambleıa sessııasynda N. Nazarbaevtyń : «Sonymen bir mezgilde biz Qa­zaqstanda turatyn barlyq etnos­tar­dyń ana tilderin, mádenı mura­la­ry men dástúrlerin erkin damytý úshin budan ári qaraı da barlyq jaǵdaıdy jasaıtyn bolamyz», degen sózi aıqyn dálel. Olaı bolsa, azamattarynyń teńdigi men erkindigi qamtamasyz etilgen Qazaqstanda keleshekte memlekettik tildi órkendete otyryp, ózge de etnostardy ógeısitýge jol berilmeıtinine nyq senýge bolady.  Senim  - tabystyń kepili. Sondyqtan, taǵy da Elbasynyń sózine júginsek,  «biz qazaq tilinde sóıleý qalaýy árbir qazaqstandyqqa tabı­ǵı nárse bolýy úshin bárin isteýge tıispiz».  Buıyrsa ol kúnge de jetermiz. Tek bul iste Qazaqstandaǵy BAQ ókilderi tildik jiktelýge bólinbeı, qoǵamnyń aşy dertin ashyq aıtyp, aqıqattan attamaı, belsendilik tanytsa ıgi bolar edi.

«Qazaq» gazetiniń 1913 jylǵy  nómirleriniń  birinde  ult  ustazy Ahmet  Baıtursynuly  bylaı dep jazypty: «Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy. Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy - til. Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady. ... Munan bylaı da osy betimizben júre bersek, aqtyǵynda qazaq tili azyp-tozyp, birte-birte tutynýdan shyǵyp, áýeli qazaqsha jazý uıat kóriner, sonan soń qazaqsha sóıleý uıat kóriner, onan ári ne bolary belgili. Oqyǵan jastarymyz qazaq tilinen jırense, qarttarymyz myń jasaýǵa bolmasa, qazaq tili jan saqtaıtyn oryn joq. Sondyqtan bultaqtamaı osy bastan istiń betin týra jiberý úshin anyqtap ashatyn nárse mynaý: qazaq tilin saqtaý kerek pe, bolmasa rýssha bolsyn, basqasha bolsyn, sóıleýge jaraǵan soń bári til ǵoı, qazaq tili joǵalsa, joǵala bersin deımiz be? Bizdiń gazetimizdiń tańbasy «Qazaq», ıaǵnı qazaqtyǵymyzdy saqtaý. Qazaqtyq árıne aty men tili joǵalmasa saqtalady. Bul aıtqanymyz rýssha, ıa basqasha oqymasyn degen emes, rýssha tilin de bilý kerek. Biraq óz tilinen jırenbeske kerek. On jyl, on bes jyl eńbek etip, qınalyp rýs ıakı ádebı tilderdi úırengenderge óz tilimen jazýdy úırený qıyn dep eshkim aıta almas».

Osy shaǵyn ǵana tujyrymnan ult úshin tildiń mańyzdylyǵy, qudireti qanshalyqty ekenin sezýge bolady. Qudaıǵa shúkir, táńir syılaǵan táýelsizdiktiń arqasynda joǵalyp bara jatqa sózimiz jardyń basynan qaıtyp, jurtymyz jahandanýdyń jalynyna jutylyp ketken joq. Baı tilimizde buǵan deıin belgisiz bolyp kelgen talaı qundy dúnıeler, jaýhar jádigerler jaryqqa shyǵyp, mádenı muramyz túgendeldi. Kez-kelgen jerde qazaqsha sóıleýden qymsynbaıtyn boldyq. Tek bir qynjyltatyny, memlekettik til - qazaq tiliniń memlekettik organdardyń, ulttyq kompanııalardyń tórlerinde áli kúnge deıin qutty tuǵyryna qona almaı otyrǵany, bıznestiń tiline aınalmaǵany.  Aıta berse, onyń obektıvti de, sýbektıvti de sebepteri kóp. Soǵan qaramastan, qazirgi tańda qazaqstandyq qoǵamnyń aldynda turǵan basty mindetteriniń biri - qazaq tilin damytýǵa barynsha atsalysý bolyp otyr. Qazaq tiliniń Qazaqstannan basqa damıtyn, dáýirleıtin jeri joq. Memleketimizdiń tańbasy «Qazaqstan» bolǵasyn, onyń basty tili de - qazaq tili bolýy zańdy nárse.  Jańa aıtyp ótken  Ahmet  Baıtursynuly  óz maqalasynda: «Egerde biz qazaq degen ult bolyp turýdy tilesek, qarnymyz ashpas qamyn oılaǵanda tilimizdiń de saqtalý qamyn qatar oılaý kerek», degen oı tastapty.  Ras, keshegi sanaqtyń qorytyndysy boıynsha tarıhı otanynda jetpis paıyzǵa jaqyndap qalǵan qazaqtardyń ana tili - qazaq tiliniń saqtalýyna tónip turǵan bálendeı qaýip joq. Deıturǵanmen, ony tolyqqandy memlekettik til dárejesine kóterýde tyndyrylýy tıis sharýalar áli shash etekten. Ol barshamyzǵa málim. Elbasy belgilep bergen qazaqstandyq qoǵamnyń, onyń ishinde Qazaqstan halqy Assambleıasynyń mańyzdy baǵyttarynyń biri endi osy - qazaq tilin damytý bolyp otyr. «Jumyla kótergen júk jeńil», demekshi, bul iske «ala bolmaı, túgel bolyp» kirissek, kózdegen maqsatqa tezdetip jetýge bolady.