Memlekettik til - Qazaq­stan halqynyń rýhanı negizi - M.Sabyr

ORAL. QazAqparat - «Ult jospary - 100 qadam. Bar­shaǵa arnalǵan qazirgi zamanǵy mem­leket» qujatyn­da kórsetilgendeı, qazaqstan­dyq­tar­dyń birtektiligin nyǵaıtyp jáne azamattyq qoǵamnyń bútindigin qalyptasty­rý -basty istiń biregeıi. Bul másele­de Elbasy atap kórsetkenindeı, mem­leket quraýshy ult retinde qazaq halqyna aıryqsha jaýap­­ker­shi­lik júkteledi. Qazaqtar ja­­ńa Qazaqstannyń bolmysyn qa­lyp­tastyrýda barsha ulystardy uıys­tyrýshy rólge ıe. Bul - qa­zaq­­tyń ulttyq sıpatyn saqtap, da­my­tý­­dyń jáne elimizdiń qazaqy bol­­my­­syn nyǵaıtýdyń basty faktory. Osyǵan oraı batysqazaqstandyq belgili ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Murat Sabyr óz oı-tolǵamymen bylaısha bólisti.

Onyń aıtýynsha, Elbasynyń «Ult jospary - qazaqstandyq armanǵa bas­taıtyn jol» maqa­la­synda «Qazirgi za­­­man­­­ǵy álemde barlyq damyǵan mem­­le­­ket­­ter - birtutas ulttar. Olar biryńǵaı ekonomıkalyq, saıa­­sı jáne máde­nı ret-tártippen ómir súredi» dep kórsetilgen. Endigi uly meje - Qa­­zaq­stan halqyn bir­tu­tas ult re­­tin­­de qalyptastyrý. Adamzat ja­ral­ǵa­ly beri talaı ult qa­lyp­­­tas­ty, jaýgershilik zamanda jo­ıyl­dy, ózge ultqa sińip ketti degendeı, nebir jaǵdaılar boldy. Qudaıǵa shúkir, qazaq ulty ózegin ǵasyrlar qoınaýyna tartyp, sózi joǵalmaı, ózi joǵalmaı, bú­ginge jetti. Búginde qazaq ulty - Qa­zaq­stan Respýblıkasynyń negizin qu­raýshy ult. Sonymen qatar sońǵy ǵasyrlardaǵy aýmaly-tókpeli zamandarda Qazaq elin kóptegen ult ókilderi qonystanǵany belgili. Bul kóptúrlilik elimizdiń ereksheligi deýge bolady. Elimizdegi qazaq ul­ty men dıasporalar Qazaqstan hal­qyn quraıdy. Eldegi halyqty qazaq jurty, qazaq eli dep jalpylaı ataý qalyptasyp keledi. Biraq ta «qazaq eli», «qazaq jurty» uǵymdary qazaq ulty paradıgmasyn almastyra almaıdy. Ult uǵy­-

­­my qazaqtyń tildik, etnogene­tıka­lyq, mádenı, áleýmet­tik-eko­no­mı­­ka­­­lyq birtutastyǵynyń bel­gi­si. Álem­de­gi damyǵan memleket­terde­gi sııaq­ty memleket halqyn bir­­tutas­tan­dy­rý úshin Qazaqstan aza­ma­ty, Qa­zaq­stan halqy kategorııa­la­ryn qazaq ulty mańyna top­­tas­ty­rý, bir­tektilendirý qajet­ti­li­gi tý­yndap otyr. Bul jerde res­pýblıka halqynyń 65 paıyzyn alyp otyrǵan etnogenetıkalyq tegi bar, el ıesi, jer ıesi qazaq ulty gegemondyq ról atqarady.
Qazaq tili, ádebıeti, óneri, má­denıeti, tarıhy memlekettik biriktirýshi ıdeıalarǵa, ulttyq ıdeıaǵa aınalýy qajet. Barlyq halyqtar qazaq ultynyń mańyna toptas­qan­da ǵana búgingi birtutas ult uǵymy etnosaıası shyndyqqa aınalady.
Elbasy N. Á. Nazarbaev «Tarıh tolqynynda» kitabynda «Biz óz mem­lekettigimizdi uzaq merzimge qurǵymyz kelse, onda halyq rý­ha­nııa­tynyń bastaýlaryn túsin­ge­ni­miz jón» dep atap kórsetti. San ǵasyrlar boıy qalyptasqan qazaqtyń ulttyq mádenıeti Qa­zaqstan Respýblıkasynyń barlyq azamattaryn biriktirýge de, birtektiligimizdi nyǵaıtýǵa da qudireti jetedi. Órkenıet halyqaralyq uǵym bolsa, mádenıet - ulttyq kate­go­­rııa. Rýhanı mádenıet ulttyń til, ta­rıh, aqyl-oı estetıkasy, qun­dy­lyq­tar jıyntyǵy. Rýhanı má­de­nıettiń basty tiregi - til. Qazaq ti­li, búgingi memlekettik til - aza­­mat­tyq jáne mádenı birtekti­lik ja­­saý­ǵa tikeleı aparatyn dań­ǵyl jol. Memleket - turǵyndar jı­yn­tyǵy, saıası bılik, ekono­mı­ka­­lyq júıe ǵana emes, sonymen birge tildik keńistik te. Qandaı da bolsyn bir tildiń keńistigi, álbette bir má­de­nıet­tiń keńistigin jasaıdy. Qa­zaq­stan­da qazaq tili qazaq má­de­­nıe­ti­niń keńistigin jasap kele­di, jasaı da beredi. «Biz barsha qa­zaqstandyqtardy biriktirýdiń asa mańyzdy faktory retinde memlekettik tildi odan ári damytý úshin barlyq kúsh-jigerimizdi jumsaýǵa tıispiz», - dep Elbasymyz atap kór­setti. Sonymen qatar Nursultan Ábishuly memlekettik tildi meńge­­rý táýelsizdiktiń orasan zor jetis­­ti­­gi dep aıryqsha atady. Mem­le­ket­­tik tildi biletin qazaqstandyqtar sanyn 2020 jylǵa qaraı 95 pa­ıyz­ǵa jetkizý mindetin qoıdy. QHA-nyń XXII sessııasynda Elbasy naqty aıtty: «Kez kelgen ult, memleket - bul, birinshi kezekte, onyń bi­re­geı memlekettik tili». Elimizde mem­­­le­kettik til saıasaty syndarly júrgizilip keledi. Degenmen mem­lekettik til barlyq salada óz deń­geıinde qoldanylmaı turǵanyn jasyra almaımyz.

Elbasynyń bastamasymen qu­rylǵan Qazaqstan halqy assam­bleıasy etnosaralyq jáne konfes­sııaaralyq tatýlyqty qamtama­syz etip otyrǵan saıası ınstıtýtqa aınaldy. Yntymaq pen jasampaz eńbektiń arqasynda Táýelsizdiktiń 25 jyldyq mereıtoıyn tolaǵaı tabystarmen qarsylamaqpyz. Nesibe birlikpen artady, yntymaqqa yrys bitedi degen osy.
Elbasy atap kórsetkenindeı, «Qazaqstan halqy assambleıa­sy el halqynyń memlekettik tildi meń­gerýge baǵyttalǵan jalpy­ult­tyq úrdisine bastaýshy bolýy tıis». Qa­zaqstandyq birtutas ulttyń tili memlekettik til bolý kerek. Son­­-
da ǵana Máńgilik el ulttyq ıdeıa­synyń qanaty bekı túsedi.
Sońǵy jyldar Prezıdentimiz usynǵan «Úsh tuǵyrly til» saıasaty qoǵamda qyzý pikirtalas týdyryp turǵany aqıqat. Elimizdiń damyp, órkendeýi úshin bolashaq urpaq­tyń birneshe tildi meńgergeni quptar­lyq is. Memlekettik til orys, aǵyl­shyn tilderiniń kóleńkesinde qa­lyp qoımaı ma degen kúdikke Elbasy: «Qazaq tili úsh tildiń bireýi bolyp qalmaıdy. Úsh tildiń birinshisi, negizgisi, bastysy, mańyzdysy bola beredi» - dep eskertti. Degenmen, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi tarapynan usynylyp jatqan orta bilim men joǵary bi­­lim salasyndaǵy reformalar pedagog mamandardy da, ata-analardy da alańdatyp otyrǵany shyndyq. Ásirese, balabaqshadan bastap úsh tildi úıretemiz dep kirisip ketkender de bar. Menińshe, bul úlken qatelikke, ókinishke uryndyrýy múmkin. Úsh tildi tolyq bilmeıtin, rýhanı turǵydan kemtar, ulttyq tamyrdan qol úzgen máńgúrt urpaq daıyndasaq, ata-babanyń arýaǵy, keler urpaqtyń qoly bizdiń ja­ǵamyzda keter. Qazaq qoǵamynda qazaq-orys qostildiligi jaqsy da­­my­ǵan, kerisinshe orys-qazaq qos tildiligi kenjelep damýda. Saıa­sat­tyń yqpalymen júrgizilgen eki tildiliktiń paıdasyn da, zııanynda kórip otyrǵan qazaq ulty. Bir jaqty júrgizilgen til saıasatynyń kesirinen ultymyz taza qazaq, shala qazaq, ada qazaq bolyp bólinip, bir-birimizdi túsinbeı júrmiz. Ót­ken­niń ókinishin eskerip, tarıhtan ta­ǵy­lym alyp, taǵy kemshilikter ji­ber­meý­di oılaýymyz kerek. Elbasy só­zi­ne júginsek: biz tilimiz­den de, di­limizden de aıyrylyp qala jazdaǵan ult emespiz be.

Qazaq balasy ana tilinde oqyp, dúnıetanymy týǵan tilinde qa­lyp­tassa ǵana elim deıtin azamat ósip shyǵady. Ultqa qyzmet etý bilimnen emes, minezden (Á. Bókeıhan). Minez, adamı bolmys ózekti janǵa ana tilmen darıdy. Al ekinshi, úshinshi tilder qosymsha aqparat kózi, qatynas quraly. Ana tilimen, ana sútimen kirmegen aqyl oı, bilim tana sútimen kirmeıdi. Qaı tildi qaı jastan, qaı synyptan bastap oqytýdy psıhologııalyq jáne pedagogıkalyq turǵydan zer­delep baryp bastaý kerek. Bul máselege pedagog mamandar óz kózqarastaryn bildirýi qajet dep oılaımyn. Sonymen qatar akademık A. Jumádildaevtyń «Eger biz jaratylystaný ǵylymdaryn tek aǵylshyn tilinde ótkizemiz desek, onda biz tilden aıy­ryl­dyq dep esepteńiz» degen sózi shyndyq. Bul áreket: qazaq tilin ǵylym salasynan yǵystyryp, otbasy tili deńgeıine túsirý. Ǵylym óz ti­liń­de bolǵanda ǵana juǵym­dy, túsinikti bolady. Qazaq tiliniń áde­bı, ǵylymı áleýeti ushan-te­ńiz. Ókinishke oraı, kezinde V. Radlov, S. Malov sııaqty uly ǵalymdar tamsanǵan, tańdanǵan baı tildiń múmkindigin ózimiz qoldana almaı otyrmyz.
«Ádebıet pen óner uly bolmaı, ult uly bola almaıdy» dep Ǵabıt Músirepov eskertken. Qazaq ádebıeti álemdik ádebıetke úl­ken úles qosty. Ádebı tilimiz­diń 15 tomdyq túsindirme sózdigin ja­ryqqa shyǵardyq. Mundaı mol sózdik qory bar ulttar álemde az. Qazaq tili - elimizde azamattyq jáne mádenı birtektilik jasaýǵa tikeleı úles qosa alatyn asa zor rýhanı qubylys. Tilimizdiń orasan múmkindigin barynsha paıdalana almasaq, kiná tilden emes, ózimizden, nemquraılyǵymyzdan jáne til saıasatynyń tolyqqandy júrgizilmeýinen dep aıta alamyz.

Prezıdenttiń tikeleı basshy­ly­ǵymen álem elderinde bol­ma­ǵan erekshe baǵdarlama «Má­de­­nı mura» baǵdarlamasy dú­nıe­­ge keldi. Kóptegen ádebı, má­de­­nı, etno­grafııalyq, tarıhı-ar­heo­lo­gııa­lyq muralarymyz, jádigerlerimiz or­taǵa oraldy. Táýelsizdik tu­syn­­da óner qoǵamdyq oı-sanany oıa­tý­shy, baǵyttaýshy qubylys dá­­re­­je­­si­­ne kóterildi. Ásirese, aı­tys óne­ri qazaq mádenıetiniń es­­te­­tı­ka­lyq, etıkalyq jáne de­mo­kra­tııa­lyq sıpatyn pash etti. Jyr­shy­lar, kúıshiler, termeshi­ler baı­qaý­la­ry tarıhı tamyrdyń únin qu­laq­qa estirtti. «Qazaqtyń myń áni», «Qazaqtyń myń kúıi» sııaqty elek­tron­dyq nusqada shyǵa­ryl­ǵan jı­naq­tar qazaq mádenıetiniń to­­lyq­qandylyǵyn kórsetti. Osy­nyń bá­ri qoǵamymyzǵa ulttyq, aza­­mat­tyq birtektilikti qalyp­tas­tyrýǵa úles qosýda. Rýhanı mádenıettiń taǵy bir basty ustyny - ult tarıhy, memleket tarıhy. Belgili antropolog ǵalym, akademık Orazaq Smaǵulov dáleldegendeı, «Qazaq halqy já­ne onyń tegi antropologııalyq tur­ǵydan 4 myń jyl jasap kele jatqan birtutas, bólýge kelmeıtin antropologııalyq ujym, gomogendik popýlıatsııa, ıaǵnı bıologııalyq, genetıkalyq ulttyq birlikte». Minekeı, yqylym zamannan enshisi bólinbegen, irgesi ajyramaǵan, ke­­­regesi ydyramaǵan qazaq jur­­tynyń tarıhı tamyry tym te­reń­­de. Ótken jyly Qazaq handy­ǵy­­nyń
550 jyldyǵyn atap óttik. QR Pre­zıdenti N. Nazarbaev «1465 jyl sul­tan­dar Kereı men Jánibek al­ǵash ret handyq quryp, bizdiń ta­­rı­hymyz qazaq memlekettiligin osy kezden bastaıdy. Múmkin, bul ter­mın bizdiń qazirgi túsinigimizdegi, bú­gingi shekaramyzdaǵy búkil álem­ge tanymal jáne bedeldi bol­­ǵa­­­­ny­myz­daı memleket bola almaǵan da shyǵar. Biraq sol zamandaǵy bas­­qa barlyq memleketter týraly da osylaı aıtýǵa bolady. Eń ma­ńyz­dysy, sol kezde memle­ke­ti­miz­diń negizi qalanǵandyǵy, al biz­der­diń ata-babalarymyzdyń uly is­te­rin jalǵastyrǵanymyz» , - degen edi. Búgingi Uly dala eli bolyp otyrǵan táýelsiz Qazaqstan - ejelgi zamanǵy memlekettilikti qaıta jandandyryp otyrǵan jasampaz el. Qazaq ulty tarıhy men Qazaqstan tarıhynan elimizdi mekendep otyrǵan basqa ult ókilderi bóline almaıdy. Sońǵy 2-3 ǵasyrda ortaq tarıhı kezeńderdi bastan keshtik. Patshalyq ımperııanyń otarlyq saıasaty, Qazan tóńkerisi, Keńes úkimeti jyldary, Uly Otan soǵy­sy, Keńes odaǵynyń ydyraýy, Ege­men Qazaqstannyń nyǵaıý jolyn­daǵy saıası kúrester, bunyń bári - or­taq tarıh. «Tarıhty qurmet­te­meseń, bolashaq seniń mańdaıyńa tas laqtyrady» - deıdi ǵalymdar. Qazaqstan halqynyń ókili ózi mekendegen el men jer tarıhyna nemquraıly bolmasqa tıis. Ortaq tarıh - bizdi eldikke, memleket­shildikke bastaıtyn jol.
Ár túrli kózqarastar men múd­delerdi úılestirý, memlekettiń turǵyndaryn memlekettiń azamatyna aınaldyrý, Qazaqstan hal­qyn birtekti, birtutas ultqa aınal­dyrý - bizdiń eń basty maq­sa­ty­myz bolýy kerek. Halyq birtutas ult bolmaı, jer tutas bolmaıdy. Endigi jerde qazaq ulty bas bolyp óziniń yntymaq birligin kór­se­tip, basqa etnostardy aınalasyna toptastyryp, shyn máninde, el­dik­tiń tutastyǵyn qamtamasyz etetin sharalardy jalǵastyra berýi tıis.
QR Konstıtýtsııasynyń 2-babynda: «Qazaqstan Respýblıkasy - Prezıdenttik basqarý nysa­nyn­daǵy birtutas memleket» delingen. «Qa­zaqstan - 2050» Strategııasynda aı­­tylǵanyndaı, «Qazaqstan - biregeı el... Biz kóp ultty sıpaty bar, birtutas elmiz». Bizde kóp ulttar emes, shyn máninde, zań tilimen aıt­saq, kóp ult ókilderi ǵana turady, olardyń keıbir memleketterdegideı ózderiniń jeke qurylymda­ry men mártebeleri joq. Biz Konstıtýtsııada kórsetilgendeı, birtutas elmiz. Biz Qazaqstanda130 ulttyń ókilderi turady dep daýryǵýdy qoıýmyz kerek. Qazaqstan halqy bir etnomádenı keńistik te, biregeı tildik keńistikte ómir súrgen de ǵana birtekti, birtutas, birbútin ultqa aınala alady. Bul turǵyda damyǵan Túrkııa, Frantsııa sııaqty elderdiń tájirıbesi bizge úlgi. Túr­­kııa azamaty - ol shyqqan tegi­ne
qaramastan túrik ulty. Túrik ti­li­men, túrik mádenıetimen ómir sú­redi. Atatúriktiń myna sózin jadymyzda ustaǵan durys: «Men -túrik ultynanmyn deıtin adam bárinen buryn jáne mindetti túrde túrik tilinde sóıleýge tıis. Túrik tilinde sóılemeıtin adam óziniń túrik qaýymyna jáne túrik mádenıetine jatatynyn qanshama qaıtalasa da, buǵan sený durys bolmaıdy».

«Ókinishke oraı, bizdiń elde eshbir eldiń tájirıbesinde joq qubylys - memlekettik tildi bilmeıtin memlekettik qyzmetkerler laýazymdy qyzmetter atqaryp júr. Ábish Kekilbaevqa súıensek, tilsizdik atasyzdyqqa aparady, atasyzdyq otansyzdyq, otan­syz­dyq opasyzdyq, opasyzdyq ıman­syzdyq. Strategııada «qazaq tili bizdiń rýhanı negizimiz» dep aıtyl­ǵan, ıaǵnı memlekettik til - Qazaq­stan halqynyń rýhanı negizi. Qa­zaq­stannyń bolashaǵy qazaq tilinde», dedi M.Sabyr.