Memlekettik múddeni murat etken
Halyqty bir maqsatqa, bir múddege, bir bolashaqqa úndegen Elbasynyń bul joldaýynda el halqyna úlken jaýapkershilik júktelgen. Máńgilik elge aınalý úshin táýelsizdikti saqtap, eldigimizdi nyǵaıtý basty maqsat bolyp tabylady. Óıtkeni, táýelsizdik uǵymy halqymyzdyń muraty, ǵasyrlar boıǵy armanyna aınalǵan, sonaý alash tulǵalarynyń zerdesi men ónegesimen kelgen amanat dúnıe bolatyn.
Búgingi áńgimemiz sol Máńgilik el amanatyn abyroımen atqarǵan elaǵasy Qarataı Turysov týraly.
Oı túbine kim jetpek? Bolashaqty qalaı boljaısyń? Anyq aqıqat – jalǵyz. Ol - elińe eńbegiń adal bolsyn! Bul jalǵanda halqyn súısindirer uldyń súıiner súıenishi osy. Jumyr jer taǵdyry – jumyr basty pendeniń ıeliginde. Talaı ulystyń ul-qyzdarymen qyzmette aıbary asqaqtady. Abyroıy parasatpen bekindi. Elge qyzmet etken ýaqyty Sovet Odaǵy zamanynda ótti. 50-60 memlekette sol álemdik derjavanyń atynan bardy. Mártebeli minberlerden sóıledi.
QARATAI TURYSOVTYŃ esteliginen:
«Birtalaı halyqty kórdim. Biraq, bizdiń qazaqtaı keń halyqty kórgen emespin. El tań qalady «osynsha jerdi qalaı ustap otyrsyńdar» – dep. Shyndyǵynda Kaspııden Altaıǵa deıin sozylǵan qansha jer! Baıaǵyda Almatydan Moskvaǵa deıin 4 saǵat ushatyn. Onyń 3 saǵaty Qazaqstannyń ústinde ótedi, ary qaraı 1-aq saǵat. Osyǵan qarap, naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen qorǵap, qasıetti dalany keıingilerge nesibege qaldyrǵan qaıran batyr babalardyń rýhyna bas ıesiń. Osynshama keń jerdi ustap turýdyń ózi erlik qoı. Jer bolǵanda da jaı jer emes, asty men ústi tolǵan baılyq. Biz myna kavkazdyqtardy batyr halyq deımiz, taý ishinde ornalasqan alaqandaı ǵana jeri bar, sonyń ózin qalaı qorǵaryn bilmeı qınalady keıde...»
1987 jyly Birikken Ulttar Uıymy minberinen sóılegende, jer taǵdyryn, ekologııa kesapatyn, Semeıdegi ıadrolyq polıgon máselesin kóterdi. Nıý-Iorktegi 200-deı memleket ókilderiniń aldyndaǵy sózinde adamzat bolashaǵy qaterli syn saǵatqa jaqyndaǵanyn aıtqan. Úlken derjavalar kelisimge kelip bolashaq úshin ortaq tujyrymǵa kelmese keler urpaq pen adamzat bolashaǵy aldynda kúnáharlyqqa batamyz degen. Kesip aıtqan. Memlekettik múdde týraly túsinik – jalpyadamzattyq tirshilik uǵymynan joǵary turmaýy týraly sóılegen.
Sol Nıý-Iorktegi Birikken Ulttar Uıymy minberinen aıtqan sózi biraz jurttyń nazaryna ilikti. Qoldaǵany kóp, kejegesi keri tartyp qyńyr áńgime jasaǵandar da kezdesti.
Aıdarynan jel esken AQSh-tyń kongresmenderimen betpe-bet júzdesken. Janyndaǵy KPSS Ortalyq Komıteti jasaqtaǵan joǵary laýazymdy kommýnıstik mınıstrler aýyz ashpaı tómen qaraǵanda mıkrofondy óz qolyna alǵan. Óz oıyn taısaqtamaı ashyq aıtqan. Ol kezde Qarataı Turysov Sovetter eliniń kásipodaqtarynyń atynan saılaǵan SSSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolatyn.
«Biz kásipodaq atynan mine ondaǵan jyldar boıy el turǵyndary jumysshylar men eńbekkerlerdi Amerıka Qurama Shtattaryna týrıstik saparmen demalysqa jibere almaımyz. Oǵan sebep amerıkandyq Kogress vıza máselesinde qısynsyz kedergiler jasap, sebepsiz tosqaýyldar qoıýda. Álbette, eki el arasynda birshama taqyrypta túsinbestik bar ekenin bilemin. Biraq ol qarapaıym el turǵyndarynyń huqyǵyna kedergisin tıgizbeýi kerek»,-degen.
Sol sátte kongresmender sál únsiz qalǵan. Bir – birimen sybyrlasyp bolǵan soń, sizdiń kótergen máseleńizdi AQSh kongresmenderi taıaý ýaqytta qolǵa alyp, sheshim jasaıdy dep ýáde beremiz degen. Rasynda da solaı boldy. Uzaq jyldar boıy tereze-esikteri tars jabyq Sovetter Odaǵy men Amerıka Qurama Shtattary arasyndaǵy shekara ashylyp, qarapaıym adamdardyń barys – kelis saparyna jol ashyldy.
Qarataı Turysov Búkilodaqtyq kásipodaqtar Sovetiniń basshylyǵynda júrgen kezde, kásipodaqtyń 140 mıllıon múshesi bar bolatyn. Osy 140 mıllıon azamat ár aı saıyn jalaqysynan 1% jarnany múshelikke tólep otyrdy. Sovet Odaǵynda óte baı uıym – kásipodaqtar boldy. Kompartııa elinde qonaq úıler men emdeý-saýyqtyrý oryndarynyń 65% óz menshiginde ıelenip otyrdy. Máskeýdegi joǵary laýazymdy qyzmetin paıdalana otyryp, Qarataı aǵa Qazaqstanda «Merke», «Saryarqa» jáne «Túrksib» emdeý-saýyqtyrý oryndaryn qaıtadan saldyrdy. Sonymen qatar Almatydaǵy qonaq úıleriniń qaıtadan salynýyna kóp qarjy bólgizdi. Qazaqstandaǵy kásipodaqtarǵa kóptegen qamqorlyq jasap, qarjy bólip otyrdy
Stepan Shalaev
Sovet Odaǵy kásipoaqtarynyń 1982-1991jj. Tóraǵasy:
Qartaı Turysulyna eń aýyr, eń jaýapkershiligi zor salany arttyq. Sovet eli kásipodaq salasyndaǵy kúrdeli sharýalardyń shashbaýyn shyǵarmaı sheship otyrdy. Odaqtyń barlyq respýblıkalarynda bolyp ondaǵy bashylarmen kezdesip jumysshylardyń áleýmettik máselelerin sheshýge jan-jaqty qolǵabysyn jasady. Odaqtyq VTsSPS – tiń eń abyroıly basshysy sanaldy. Іsker ǵana emes, óte jigerli jáne aıtqanyn oryndatatyn azamat bolatyn. Turysov Odaqtyq profsoıýzǵa jetekshilikke kelgen soń, KPSS basshylyǵymen de burynǵydaı buqpantaılap sóılespeı, ótkir de ashyq áńgimege shyǵa bastadyq. Máskeýdegi bas ujymymyzdyń óte salıqaly qurmetti azamaty tanyldy. Respýblıkalar men iri óndiris oryndarynan keletin kásipodaq bastyqtary men ortalyqtaǵy bólim jetekshileri onyń aqyl – keńesin tyńdap baryp úlken sharalarda sheshim qabyldaıtyn. Bastysy qarapaıym adamdardyń kókeıindegi saýaldaryn dál taýyp, problemalardy sheshý joldaryn naqty usynatyn edi. Ol kisi elime oralamyn degende qımaı qoshtastyq. Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaev menen ekinshi ret Qaırekeńdi Almatyǵa qaıtarýdy suraǵanda ózi sheshsin dedim. Qarataı Turysov birden Qazaqstan Úkimetiniń vıtse – Premeri bolyp taǵaıyndaldy.
Qarataı Turysov on eki jyl Máskeýde SSSR Kásipodaq basshylyǵynda qyzmet atqardy. Sovet Odaǵy kezinde Máskeýde joǵary laýazymdy qyzmette bolǵan qazaqtardyń qatary saýsaqpen sanarlyqtaı edi. Q. Turysov Máskeýde joǵary bilim aldy. Keıin Halyq sharýashylyq Akademııasynda oqydy. Sovet Odaǵy kásipodaqtarynda basshylyq qyzmet atqardy. Birneshe ret SSSR Joǵary Keńesiniń depýtaty bolyp saılandy.
Sherhan Murtaza
Memleket jáne qoǵam qaıratkeri
1947 jyldan bergi ýaqytta Qarataımen dos boldyq. 8-shi klastan bastap birge oqydyq. 10-shy klasty birge bitirdik. Aqsaqal bolǵanda ekeýimiz taǵy da qudaıdyń jazýymen Táýelsiz elimizdiń Parlamentinde de qatar otyrdyq. Sol soǵys bitken surapyl kezde orta bilim alyp mektepti bitirgen soń oqý mınıstriniń orynbasary Ádı Sháripovke bardyq. Ol árqaısysymyzǵa 200 som berdi, mynaý jol qarajattaryń dep. Osylaısha táýekeldiń jel qaıyǵyna minip Qarataı dosymmen bel býyp Máskeýge attanadyq. Mektepti kúmis medelmen bitirgen Qarataı Ordjanıkıdze atyndaǵy Geologııa ınstıtýtyna qabyldanady. Al, men bolsam Polıgrafııa ınstıtýtynyń stýdenti atanadym. Geolog bolýdy arman etken Qarataı stýdent kezinde erteden qara keshke deıin geologııa kartasyn salatyn. Jaz shyǵa qolyńda balǵa, moınyńda kerek‑jaraq salynǵan dorba artyp, jaıaýdan‑jaıaý taý‑tas pen dalany kezip osy Qazaqstandaǵy ken baılyqtarynyń kartasyn syzdy ǵoı. Máskeýdiń dıplomymen Qaırekeń joǵary bilimdi maman retinde birden Qaraǵandyǵa attandy… 8 jyl geolog bolǵan Qarataı Turysov Ortalyq Qazaqstannyń geologııalyq kartasyn tolyqtaı ázirlep shyqty. Sosyn basshylyqqa aýysty. Sol kezde jasy tepse temir úzer otyzdan sál asqan kezi edi. Qaraǵandy oblysynda ken shyǵaratyn «Qarajal» degen qala bar, sony basqardy. Jezqazǵannyń ber jaǵynda, Qaraǵandynyń ar jaǵynda ornalasqan qala. Bálenbaı jyl sony basqardy. Men sonda baryp kózimmen kórip júrdim, jumystary ol kezde shynynda da qıyn edi. Soǵan qaramastan jaqsy basqardy. El qurmetine bólendi. Sodan keıin oblysty basqardy. Respýblıkalyq mınıstr boldy. Myqty maman kerek bolǵan soń Máskeýdiń qalaýy tústi. Sovet Odaǵyndaǵy eń iri qyzmettegi qazaq boldy.
Maqtaı Saǵdıev, Memleket jáne qoǵam qaıratkeri
Qaraǵandy oblysynda istegen jumysynan Torǵaı oblysyna obkomnyń hatshysy bolyp aýysyp keldi. Bıýroda jol salý, 300 kılometr jerge elektr jaryǵyn ótkizý Turysovqa tapsyryldy. Sol jumystardy mańaıyna bir top adamdy uıymdastyryp, ózi qasynda basqaryp, kúndiz-túni júrip, jaryqty berdi. Kópir saldy, jol saldy. Sol Qarataı basshy bolǵan tusta búkil malshylar elektr jaryǵyn birinshi ret kórdi.
Qarataı Turysovpen zamandas bolǵan azamattar júrekjardy jyly pikirlerin keleshek urpaqqa ónege bolsyn dep osylaısha jazyp qaltyrdy. Bizdiń baıqaǵanymyz, onyń aıtqandary dýaly aýyzdan shyqqan danalyq derekteı ekendiginde. Kóptegen oqıǵalarǵa qatysty Qarataı Turysovtyń kózqarasy ulttyq uǵymmen oraılas jáne ondaıdy elden buryn aıtady jáne oǵan kýá de boldyq.
- Elmen etene aralasý kerek, sonda basshy adam qarapaıym halyqtyń kókeıdegisin biletin bolady degen, ‑ edi Qarataı aǵa bir suhbattasqan sátte. – Amangeldi gaz keshenine qatysty jaıtty aıtaıyn. Kóp qarjy jumsadyq. Naǵyz ekonomıkalyq qıyn kezeńde qolǵa aldyq. Úkimettiń qarjysyn únemdeý paryz. Biraq el namysy úshin qajet máselede ketken qarjynyń óteýi eldiń rýhanı baılyǵymen qaıtatynyn da eskerý qajet ekenin ákim – mınıstrlerge dáleldep túsindirdim. Bul sheshimge men ekonomıst emes, memlekettik múddeni murat etken depýtat retinde, el azamaty retinde bel býyp kiristim. Jastarymyz jalynbaýǵa úırensin. Tútinimiz túzý shyqsyn. Halqymyz jıyrma birinshi ǵasyrda órkenıetti elderdeı ómir súrýge huqyly ekenin paıymdadym.
Farıza Ońǵarsynova, Memleket jáne qoǵam qaıratkeri
Baıaǵy kezde bıler men batyrlardyń aıtqan sózi halyqtyń qulaǵyna paıǵambardyń sózindeı kiretin abyz aqsaqaldar bolǵan ǵoı. Osy bizdiń zamanymyzdyń jıyrmasynshy – jıyrma birinshi ǵasyrlardyń toǵysynda sondaı kisilerdiń bireýi dep men Qarataı Turysovty atar edim.
Parlamette depýtat bolyp júrgende de qalaı daýys bererimizdi bilmeı oılanyp, bir-birimizden suraıtyn qıyn máseleler kezdesetin. Ózimizdiń ishki senimimiz bola tura, jan-jaǵymyzǵa qaraımyz. Sonda úlgi alyp júrgen aǵamyz, aqylyn aıtyp otyrady. Sonaý 91-shi jylǵy maqalalaryn oqyp otyrsań, búgingi kúnniń talabyna saı keledi. Sol sekildi keıingi maqalalary da birshama jyldan soń oqıtyn azamattar úshin de ózektiligin joǵaltpaıdynyna senemin.
Áskergúl Turysova, jubaıy, qoǵam qaıratkeri
Qudaıǵa shúkir, Qaırekeń ekeýimiz 40 jyldan asa birge ómir súrippiz. Men ózim de muǵalimniń januıasynda tárbıelengenmin. Ákem ustaz bolǵan adam. Kóp balaly otbasyndaǵy 9 balanyń úlkeni boldym. Sol sebepten de shyǵar biz sózge toqtap, jaǵdaıǵa qaraıtyn urpaqtanbyz. Ana tárbıesin kórgen, áke ósıetin tyńdaǵan bizder qandaı qıyndyq bolmasyn bir sheshimin tabatynbyz. Biz babalary basynyń qadirin arttyrýdy basty murat sanaǵan eldiń balasy boldyq. Sóıtip keshegi babamyzben ǵana emes, búgingi baǵamyzben, erteńgi elekke túser shamamyzben de maqtana alatyn azamat, ónegeli otbasy bolýdy oıladyq. Qol ustasyp júrip uldy uıaǵa, qyzdy qııaǵa qondyrdyq. El – jurtymyzǵa da aıanbaı qyzmet ettik. Sol adal eńbektiń jemisin kórip otyrmyn.
Uly dáýirdi sanasyna syıǵyzǵan zańǵarlar seziner qadamǵa ýaqyt tóreshi. Táńiriniń osy irikteýinen eshbir pende asa almasy haq. Ulylardyń murasy da, muraty da – keıingige úlgi. Al úlgige qarap urpaq ósedi.