Májilis depýtaty Gúldara Aldanyshqyzy: Dárigerdiń mártebesin áli de kóterý qajet
Solardyń biri medıtsına qyzmetkerlerin qoldaýǵa jáne jalpy densaýlyq saqtaý salasyn damytýǵa baǵyttalǵan zań bolǵany sózsiz. Osyǵan oraı únemi medıtsına máselesin kóterip júrgen Májilis depýtaty Gúldara Aldanyshqyzyn sózge tartqan edik.
– Gúldara Aldanyshqyzy, uzaq jyldar boıy medıtsına salasynda jemisti eńbek ettińiz. Bul salanyń jetistikteri men kenje qalǵan tustary ózińizge barynsha tanys. Májilistiń minberinen de medıtsına máselelerin kótergen birneshe márte depýtattyq saýal joldadyńyz. Palatanyń jalpy otyrysynda da, komıtettiń talqylaýlarynda da elimizdiń áleýmettik salasyna qatysty zań jobalaryn qaraý barysynda da únemi belsendilik tanytyp kelesiz. Jalpy búginde medıtsınanyń talqylaýdy qajet etetin qandaı máselelerin aıta alasyz ?
– Búginde elimizdegi medıtsına áldeqaıda ilgerilep, iri jáne progressıvti jetistikterge jetip jatqanyn kórip otyrmyz. Árıne, ony joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Zamanaýı aýrýhanalar ashylyp, joǵary tehnologııalyq ári quny qymbat qural-jabdyqtar satyp alynyp jatyr. Bul óz kezeginde naýqastardyń dertine naqty dıagnoz qoıý men emdeý isinde oń nátıje beredi. Degenmen áli de bolsa túıtkildi máseleler bar. Ásirese sońǵy jyldary, ıaǵnı áleýmettik-medıtsınalyq saqtandyrý qory júıesi engizilgeli ózekti máselelerdiń qatary artyp, kúrdelene tústi jáne de olardy kún qurǵatpaı, kezek kúttirmeı tez arada sheshý kerek.
Eń aldymen, densaýlyq saqtaýdyń jetekshi jáne negizgi bóligi retinde medıtsınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek kórsetý júıesine basymdyq berilý qajet. Máselen, 1978 jyly álemniń júzden astam eliniń arnaıy ókilderi Almatyda bas qosyp, medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek týraly Almaty deklaratsııasyn qabyldady. Ol jerde MSAK damytýdyń negizgi qaǵıdalary kórsetilgen. Qujatqa Qazaqstan da qol qoıdy. Biraq qazir sol qujattaǵy talaptar tolyq oryndalmaı otyr.
Halyq eń birinshi, medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek kórsetetin mekemelerge, ıaǵnı, emhanalarǵa jáne otbasylyq dárigerlik ambýlatorııalarǵa júginedi. Kim qandaı em qabyldaý kerek, qandaı dárigerge qaralý kerek, aýrýhanaǵa jatqyzý kerek pe, barlyǵyn solar baǵyttap otyrady. Sondyqtan bul salaǵa erekshe kóńil bólý kerek.
– Jýyrda Densaýlyq saqtaý mınıstriniń onkologııalyq naýqastardy emdeýge bólinetin qarjynyń qysqaratyny týraly jańa buıryǵy jarııalandy. Májilistegi áriptesterińiz óz qarsylyǵyn bildirdi. Osy máselede sizdiń maman retindegi pikirińiz qandaı ?
– Jalpy onkologııalyq qyzmet týraly aıtatyn bolsaq, ókinishke qaraı, búginde onkologııalyq qyzmettiń ózine qoıylǵan talaptardyń tıisti údesinen shyǵa almaı otyrǵanyn aıta ketken jón.
Memleket basshysy onkologııalyq qyzmetti keshendi jańǵyrtý úshin tıisti mindetterdi belgilep berdi. Osylaısha, Qazaqstan Respýblıkasynda onkologııalyq aýrýlarmen kúres jónindegi 2023 – 2027 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar ázirlendi. Maqsaty – erte dıagnostıkany jaqsartý, múgedektikti azaıtý jáne onkologııalyq naýqastardyń ómir súrý sapasyn jetildirý. Onkologııalyq qyzmetti qarjylandyrý kózi ulǵaıdy. Biraq, ókinishke qaraı, kóńilden shyǵa qoıatyn nátıjelerdi kórmeı otyrmyz.
Bizdiń qoǵamdyq qabyldaýymyzǵa qaterli isikke shaldyqqan naýqastar túrli máselelerin aıtyp keledi. Kóbinese onkologııalyq naýqastar aqyly negizde dıagnostıkalyq tekserýden jáne emdeýden ótýge májbúr. Tipti, basqa elderden em izdep, óz qarajattaryna jeke klınıkalarǵa barýǵa jáne qyzmetterdi aqyly túrde alýǵa májbúr bolatyny kóńildi qynjyltady.
Osy rette, bólinip jatqan álgi mıllıardtar qaıda ketip jatyr degen zańdy suraq týady.
Naýqastardyń týystary jaqynyn aman alyp qalý úshin bar jıǵanyn salyp, tipti páteri men kólikterine deıin satýǵa májbúr.
Búkil álemde tıimdi ınnovatsııalyq ımmýndyq terapııanyń dárilik preparattary qoldanylady. Men bul máseleni depýtattyq saýalymda kótergem. Bul preparattardyń kóptegen artyqshylyqtary bar: olardyń toksındiligi (ýyty) tómen, patsıentter jeńil kóteredi, ómir súrý uzaqtyǵy 8 jylǵa deıin, táýlik boıy statsıonarda jatýdyń qajeti joq, ımmýndyq preparattarmen emdeý ambýlatorııalyq negizde júrgiziledi, naýqas qoǵamnan alshaqtamaıdy, eńbekke qabilettiligi men belsendiligi joǵalmaıdy. Óıtkeni táýlik boıǵy statsıonarda emdelý memleket úshin qymbatqa túsedi. Bile bilsek, osy preparattardy oılap tapqan ǵalymdar Nobel syılyǵyn alǵan. Búkil álemde ımmýndyq terapııanyń dári-dármekterimen emdeýdiń qarqyndy zamanaýı ádisi qoldanylady, alaıda bizdiń elde bul tásilder keń aýqymda qoldanylmaıdy. Bizde tek 3 preparat qana tirkelgen. Emdeýge tıimdi bul dárilerdi tirkeýge jáne ony kádege jaratýǵa ne kedergi? Bul óte úlken suraq. Qymbat aýrýhanada emdelý qajettiliginiń joqtyǵy men naýqastardyń janyna da, tánine de qatty batatyn aýyr hımıoterapııany salystyrmaly túrde esepteıtin bolsaq, álemdik emdeý tásilimen emdeý qunynyń aıyrmashylyǵy asa úlken emes. Biraq eń bastysy – dáriniń tıimdiligi jáne azamattarymyzdyń densaýlyǵy mańyzdy!
Taǵy bir úlken suraq: jyl sońynda onkologııalyq dıspanserlerdiń esepshotynda nelikten qomaqty mıllıardtaǵan soma qarajat qalyp qoıady ?
Mysaly, Almaty onkologııalyq dıspanseriniń esepshotynda ótken jyldyń sońynda 6 mıllıard teńgeden astam qarajat qalǵan. Respýblıka boıynsha jalpy somasy 32 mlrd teńgege jýyq. ıAǵnı onkologııalyq dıspanserlerdiń jyl aıaǵynda alǵan qarjysy jınala kele mıllıardtaǵan somany qurap otyr.
Eń aldymen, bul jerde medıtsınalyq uıymdardyń aqshasyn sońǵy sátke deıin jibermeı ustap otyratyn MÁMS qorynyń jaýapkershiligi tóńireginde suraq týady. Nelikten medıtsınalyq mekemeler qarjynyń jetispeýshiliginen jyl boıy zardap shegip keledi jáne nege atalǵan Qor qarajatty jyl sońynda ǵana beredi? Dári-dármek satyp alýǵa qatysty da kóptegen suraqtar týyndap otyr.
Qysqasy, aýdıtorlyq tekserý júrgizý qajet dep esepteımiz jáne biz depýtattar Mindetti medıtsınalyq saqtandyrý qoryn, onyń ishinde onkologııalyq qyzmettiń jumysyn Joǵarǵy esep palatasynyń tekserýine bastamashylyq etip jatyrmyz.
Bıýdjetti 20 paıyzǵa qysqartý qanshalyqty oryndy ekenin de tereń taldaý qajet dep esepteımin. Árıne, biz ishki jaǵdaıdy, ondaǵy ishki protsesterdi bilmeımiz. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi máseleni qaıta qarap, bir pysyqtap, durys sheshim qabyldaýǵa ýáde berdi.
– Siz buǵan deıin medıtsına túlekteriniń dáriger atana almaı júrgendigi týraly másele kótergen edińiz. Sol másele óz sheshimin tapty ma ?
– Bul másele áli sheshimin tappaı tur. Bul jerde «Medıkalyq-profılaktıkalyq is» fakýltetiniń barynsha qajettiligi týraly máseleni qaıta qaraý kerek dep esepteımin. Bul meniń ǵana pikirim emes, kóptegen dárigerdiń oıy osyǵan saıady. Túlekter medıtsınalyq ýnıversıtetti bitirgenimen, dáriger bolyp shyǵa almaıdy. Bul máseleni birjaqty etpese, onda atalǵan fakýltetke adam qabyldap, maman túletip shyǵarýdy birjola qysqartý qajet.
– Elimizde medıtsına salasy damyp kele jatqany jıi aıtylady. Biraq sońǵy jyldary múdegektigi bar balalardyń sany artyp barady. Munyń sebebi nede ?
– Ókinishke qaraı, biz bala múgedektik alǵan kezde onyń saldarymen kúresip álekpiz, biraq onyń sebebimen jumys isteý kerek. Onyń basty sebebi – balalardyń, ásirese jańa týǵan nárestelerdiń densaýlyǵyna baılanysty dıagnozdardy erte anyqtaý problemalary. Jańa týǵan nárestelerdi baqylaýdy perzenthanada skrınıngtik tekserýden bastaý kerek.
Pedıatrııalyq kómek standartynda barlyq perzenthanalarda jańa týǵan nárestelerdi neonataldyq, oftalmologııalyq jáne aýdıologııalyq skrınıngten ótkizý mindetti bolýy kerek dep kórsetilgen. Tájirıbede aýdıologııalyq jáne oftalmologııalyq skrınıngter negizinen shala týǵan náresteler úshin táýekel toptaryna sáıkes tańdamaly túrde júrgiziledi.
Jańa týǵan nárestelerdi erte tekserý qajet. Ol úshin elimizdiń balyq óńirinde genetıkalyq analız jasaıtyn zerthanalar bolý kerek. Búginde ol Astana, Almaty sekildi úlken qalalarda ǵana bar. Bul, árıne, arzanǵa túspeıdi. Esesine keıin memleket emdeýge, ońaltýǵa, járdemaqyǵa jáne t.b. qajettilikterge mıllıardtaǵan qarajat jumsap shyǵynǵa urynbaıdy. Basty orynda naýqastyń jáne onyń jaqyn týystarynyń ómir súrý sapasy turýy qajet.
Men jańa týǵan nárestelerdi skrınıngtik tekserý qajettiligin ózimniń depýtattyq saýaldarymnyń birinde kóterdim. Erte anyqtaý kóp jaǵdaıda naýqasty emdeýge kómektesedi, al eger em qonbasa, onda derttiń ary qaraıǵy órshýin tejep, aýyr saldary men múgedektik deńgeıin tómendetedi.
Sondaı-aq Tegin medıtsınalyq kómektiń kepildendirilgen kólemine perzenthanada tek fenılketonýrııa men mýkovıstsıdozǵa ǵana emes, 32 genetıkalyq aýrýǵa barlyq jańa týǵan nárestelerdiń tuqym qýalaıtyn aýrýlaryn mindetti skrınıngtik tekserýdi engizý qajet. Al mundaı tájirıbe kórshi elderde burynnan bar.
Sırek kezdesetin aýrýlardyń 90%-y genetıkalyq bolyp keledi. Onyń ústine elimizde genetık mamandarynyń tapshylyǵy máselesi de ótkir bolyp tur.
– Sońǵy ýaqytta jedel járdem qyzmetkerlerine jasalatyn qastandyq týraly jıi aıtylyp júr. Dárigerlerdiń qaýipsizdigi qanshalyqty qorǵalǵan ?
– Qazirgi ýaqytta medıtsına qyzmetkerleri tıisti deńgeıde qorǵalmaǵan.
– Qazirgi tańda synǵa jıi iligetin júıeniń biri – MÁMS. Munyń tıimsizdigi qoǵamda jıi kórinis taýyp jatady. Jalpy, Mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý halyq úshin tıimdi jumys isteýi úshin qandaı ózgerister engizý qajet ?
– MÁMS júıesin túbegeıli ózgertý kerek. Qor aldyna qoıylǵan tapsyrmalardy ıgere almady, ıaǵnı «Áleýmettik-medıtsınalyq saqtandyrý qory» KE AQ elimizdiń medıtsınalyq kómek júıesiniń qarjylyq turaqtylyǵyn qamtamasyz etý baǵytyndaǵy jumysy sátsiz boldy dep aıtýǵa keledi.
Sáıkesinshe, Qor medıtsınalyq mekemelerdi úlken kredıtorlyq qaryzǵa batyryp, olardyń damýyn tejedi, sonyń saldarynan halyqqa kórsetiletin medıtsınalyq kómektiń sapasynyń tómendeýine áser etedi. Qarjynyń tıimsiz bólinip jatqany anyq baıqalady.
Qazir kóp jaǵdaıda naýqastar dárigerlerdiń qabyldaýyna jazyla almaıdy, qajetti tekserýlerden ótýge, qarjylandyrýdyń jetkiliksizdiginen josparly operatsııalarǵa jatý úshin amal joq kezek kútedi, al bul kezde basqa uıymdardyń esepshotynda mıllıardtaǵan aqsha jatady.
Kemshilikterdiń tolyq jaýapkershiligi «Áleýmettik-medıtsınalyq saqtandyrý qory» KE AQ-nyń moınynda. Sebebi ÁMSQ monopolıst retinde ózine josparlaý, tarıfterdi belgileý, tender ótkizý, qarjy bólý, monıtorıng, taldaý, tekserýler, aıyppul salý syndy shekteýsiz ókilettikterdiń bárin óz qolyna alyp alǵan. Munda sybaılas jemqorlyq táýekelderi óte joǵary.
Memleket basshysy ÁMSQ jumysynda tártip ornatýdy tapsyrǵan bolatyn. Áriptesterim densaýlyq saqtaý salasyn jáne Qor jumysyn qarjylandyrý máselesin birneshe ret kótergen. Alaıda jaǵdaı ońalar emes, kerisinshe qıyndap barady.
Jaǵdaıdy jaqsartýdyń bir joly – júıeni tsıfrlandyrý jáne medıtsınalyq saqtandyrý naryǵy úshin básekege qabiletti orta qurý.
Sonymen qatar búkil bılikti «Áleýmettik-medıtsınalyq saqtandyrý qory» KE AQ-nyń ýysyna ustatyp qoımaı, sheksiz ókilettikterdi alyp tastaý qajet.
Máselen, medıtsınalyq uıymdar jyl basynan beri qarjysyz, az ǵana avanspen jumys istep keledi. Sebebi olarǵa qańtar aıynyń qarjysy maýsym aıynda ǵana aýdaryldy. Áli aqpan, naýryz, sáýir, mamyr, maýsym aılarynyń aqshasyn alǵan joq. Sonyń saldarynan medıtsınalyq mekemeler tolyqqandy jumys isteı almaı, sharýashylyq jumystaryn júrgize almaı, dári-dármek, azyq-túlik, kommýnaldyq qyzmet, turmystyq kerek-jaraqtar úshin aqysyn tóleı almaı, tipti jalaqyny da ýaqytynda bere almaı otyr. Ashyǵyn aıtqanda aqshasyz jumys istep jatyr. Al halyqtyń barlyq shaǵymy eń aldymen emhana men aýrýhanaǵa aıtylady. Biraq bul meseleniń basy áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý qorynda jatyr. Osydan keıin medıtsınalyq uıymdar qalaı jumys isteı alady? Densaýlyq saqtaý salasyn qarjylandyrý jyl saıyn kesheýildeıdi. Sebebi – tsıfrlandyrý júıesin jetildirmegen, ony ÁMSQ-nyń ózi tejep otyr. ÁMSQ kólemdi halyq qarjysyn bankterdegi depozıtterge salyp, dıvıdendter alady, olardyń qaıda jumsalyp jatqany da belgisiz.
– Jýyrda orfandyq aýrýlarǵa shaldyqqan naýqastar janaıqaıyn jetkizdi. Olardyń sózinshe, salalyq mınıstrlik sırek kezdesetin dertke shaldyqqandarǵa qajet dári-dármek alýdy qaıyrymdylyq qorlarynyń moınyna júktep qoıǵan. Bul adamdardyń ómirine qaýip tóndirmeı me ?
– Depýtattar osy máselege oraı Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, aýyr dertke shaldyqqan naýqastar, qoǵamdyq jáne emdeý mekemeleri, «Qazaqstan halqyna» qory ókilderi dóńgelek ústel ótkizip, sırek kezdesetin dertke shaldyqqan naýqastardy dári-dármekpen qamtamasyz etý máselelerin talqylady.
Artynsha Densaýlyq saqtaý mınıstrligi orfandyq dertke shaldyqqan naýqastardy qarjylandyrý týraly sheshim qabyldady. Bul halyq únine qulaq asatyn memlekettiń aıqyn mysaly.
– Pandemııadan keıin, densaýlyq saqtaý salasyn jetildirýdiń mańyzdylyǵy artty. Biraq dárigerlerdiń jetispeýshiligi áli de ózekti bolyp tur. Óńirlerdegi dáriger tapshylyǵyn qalaı joıýǵa bolady ?
– Bul másele oblystarǵa ǵana emes, qalalarǵa da qatysty bolyp otyr. Dárigerler tapshylyǵynyń bir sebebi – medıtsınalyq joǵary oqý oryndarynda oqytý merziminiń uzarýymen baılanysty.
Dárigerlerge shekten tys talap qoıý, naýqastardyń syılamaýy, óktem qarym-qatynasy, áleýmettik jelilerdegi qaralaýlar, dárigerlerge shabýyl jasap, tipti kúsh qoldaný, olardyń qorǵalmaǵandyǵy, sot shyǵyndary – osynyń bári bul mamandyqtan irgeni aýlaq ustaýǵa ıtermelep, tipti oqý ornyn bitirgennen keıin de keıbir túlekter medıtsınalyq jumysqa barmaıdy.
Demek, dárigerdiń mártebesin odan ári kóterý qajet.
Qazir AMANAT partııasynyń saılaýaldy baǵdarlamasy aıasynda aýyldyq jerlerge jumysqa barǵan medıtsına qyzmetkerlerine 100 aılyq eń tómengi jalaqy deńgeıinde bir rettik kómek beriledi. Bul búgingi 8,5 mln teńge. Ári bul soma jyl saıyn kóbeıip turady.
Sonymen qatar jýyrda elimizdiń densaýlyq salasyn basqarýǵa jańa mınıstr taǵaıyndaldy. Aqmaral Sháripbaıqyzynyń osy salada naǵyz maman ekeni daýsyz. Aldaǵy ýaqytta kóptegen kúrdeli máselelerdiń oń sheshimin tabatynyna senim bildirgim keledi. Dárigerler keı jaǵdaıda óz densaýlyǵynan buryn halyqtyń densaýlyǵyna kóbirek alańdaıdy.