Májilis depýtaty Ó.Bektóreev: Áleýeti zor aýyl sharýashylyǵymyz bola tura, bardy uqsata almaý - dármensizdigimiz
- Óstemir Raıymbekuly, aýyldyń jaǵdaıyn jaqsartý úshin sharýashylyqtardy damytý qajet ekeni aıdan anyq. Qazir, árıne, 1990 jyldardaǵydaı qıyndyqtar joq, sharýa qojalyqtarynyń arqasynda tórt túliktiń sany ósip keledi. Dándi-daqyldar men eginnen de jaqsy ónim alynyp júr. Degenmen aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń kemshin jatqan tustary qaısy?
- Azyq-túlik qaýipsizdigi elimizde eń basty másele ekenin Elbasymyzdan bastap keshegi "Nur Otan" partııasynyń HІІ sezinde de basa aıtyldy. Búgingi tańda aýyl sharýashylyǵyna mol qarjy bólinýde. Aýyl sharýashylyǵyna 2003 jyldan beri 500 mıllıard teńge bólingenin Elbasynyń ózi de aıtty. Ár jyly Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine 165 mıllıard teńge, "QazAgro" holdıngine 1 mıllıard AQSh dollary kóleminde bıýdjetten qarjy bólinip keledi. Osynyń arqasynda bul salada kóptegen jumystar atqarylǵany belgili. Al atqarylatyn jumystar odan da kóp. Bul óte aýqymdy ári kúrdeli sharýa.
Dúnıejúzi boıynsha jáne bizdiń elimiz boıynsha azyq-túlikpen qamtamasyz etý - kezek kúttirmeıtin basty máseleniń biri. Bizdiń elimizde aýyl sharýashylyǵynyń múmkindikteri zor ekendigi basy ashyq másele. Al halqymyzdy azyq-túlikpen tolyq qamtamasyz ete almaı otyrǵanymyz, bardy uqsata almaı júrgenimiz, bizdiń dármensizdigimiz dep oılaımyn. Áıtpese, maıly daqyldardyń 75 paıyzy, jemis-jıdekterdiń 30, erte pisetin jemis-jıdekterdiń 4 paıyzy, qant qyzylshasynyń 6 paıyzy, taýyq etiniń 33 paıyzyn óndiremiz. Ettiń, súttiń 70-80 paıyzyn ımporttan alady ekenbiz. Osyny qalaı túsinýge bolady?!
Aýyl sharýashylyǵyna qarjy jumsalyp jatyr, buryn da jumsalatyn. Esh ýaqytta aýyl sharýashylyǵy "toıdym", "bildim" degendi men estigen de emespin, kórgen de emespin. Sebebi sý jerge qalaı sińse, solaı kete beredi. Biraq qarjyny tıimdi paıdalaný men kerekti jerine paıdalaný degen másele aýyl sharýashylyǵynda birinshi bolyp turý kerek.
Elimiz boıynsha aýyl sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn 160 aýdan bar. Oǵan, taǵy da aıtamyn, 2003 jyldan beri 500 mıllıard dollar bólindi, jýyrda Senatta ótken basqosýda 2000 jyldan beri osy salaǵa 787 mıllıard teńge bólinip jatyr degen habardy estidik. Osy qarjyny 160 aýdanǵa bólsek, jylyna árbirine 4-5 mıllıard teńgeden keledi eken. Osyndaı qarjy ár aýdanǵa aýyl sharýashylyq ónimderin uqsatý úshin baryp jatyr ma?
- Qandaı mysal keltirer edińiz?
- Aıtalyq, Ońtústik Qazaqstan oblysy, Maqtaaral aýdany - respýblıkamyz boıynsha eń iri aýdandardyń biri. 300 myń turǵyny bar osy aýdanda et, shujyq, sút, jemis-jıdek, baý-baqsha ónimderin óńdeıtin shaǵyn tsehtar salýǵa bir tıyn da qarjy bólinbegen. Eger ondaı shaǵyn óndiris oryndaryn salsaq, birinshiden, jańa jumys oryndary ashylady. Ekinshiden, aýdan ózin-ózi azyq-túlikpen qamtamasyz etedi. Úshinshiden, artyq ónimderin úlken qalalarǵa satýǵa múmkindikteri týar edi. Eń bastysy, halyqqa eńbek et te, kúnińdi kór dep aıtýymyzǵa bolar edi. Onyń astynda úlken saıası másele jatyr. Ol halyqtyń bári qaı jaqqa kóshedi? Basqa aýdanǵa, basqa qalaǵa kóshý múmkin emes. Sol sebepten biz halyqqa osyndaı ýáj aıtqan bolar edik. Joǵaryda aıtylǵan tsehtardyń ol aýdandarda bireýi de joq. Óndirilgen ónim ýaqytynda paıdalanylady, qalǵany irip-shirip jatady. Mundaı jaǵdaı óz erekshelikterine baılanysty basqa aýdandarda da bar ekeni anyq. Keleshekte osyndaı isterdi iske asyrmasaq, aýyl sharýashylyǵy órkendemeıtini belgili.
- Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń taǵy da qandaı máselelerge mán bergeni jón?
- Men osy mınıstrlik basshylaryna óte qymbat keshender salatynyn, shetelden qymbat mal alýǵa qumar ekenderin aıttym. Birinshiden, qarjynyń kóp mólsheri osyǵan jumsalyp, kóptegen aýyldarǵa ınvestıtsııa salynbaı jatyr. Ekinshiden, álgindeı qymbat keshennen, qymbat maldan alynǵan ónimniń baǵasy óte joǵary bolatyny aıdan anyq. Osy jerde birneshe suraq týyndaıdy. Keleshekte qymbat ónimdi tutynýǵa halyqtyń qaltasy kótere me? Salynǵan qarjy ózin-ózi qashan aqtaıdy? Ózimizdiń jerimizde, tabıǵatymyzǵa ıkemdi áýlıeata, aqbas sıyrlarymyz, edilbaı qoılarymyz bar, asyl tuqymdy jylqylarymyz ben túıelerimiz qaı eldiń malynan kem? Mınıstrliktiń nemese holdıng basshylarynyń buqaralyq aqparat quraldaryna bergen suhbattaryna qarasaq, bizdiń maldardyń epızootııalyq jaǵdaıy nashar, et kombınatyna ótkizýge, eksporttaýǵa bolmaıdy eken. Maldyń 90 paıyzy halyq qolynda, ony halyqtan jınaý qıyn, sebebi halyq aqsha kerek kezinde ǵana malyn satady deıdi. Bul ne degen sumdyq? O zaman da, bu zaman, qazaqtyń etin jep kesel boldyq, aýyrdyq degendi men estigen emespin.
Jáne bir másele, halyqtan mal alý úshin et kombınatynyń janynan bordaqylaý alańdaryn ashý kerek. Ol jerlerde maldy eki-úsh aı ustap, tekserip, et kombınatyna ótkizý kerek. Oǵan kóp qarjy ketpeıdi. Laıyqty salynǵan aýlasy, mal sý ishetin jáne jem-shóp jeıtin naýasy bolsa, boldy. Sabandy sýlap, kontsentrat qosyp berse, bordaqylaýǵa qoıylǵan iri qara kúnine bir kılogramm qosymsha salmaq qosatyny daýsyz. Bul mal ósirýshige de, ýaqytsha bordaqylaýshyǵa da, soıyp, satýshyǵa da óte tıimdi bolmaq.
- Osyndaı tájirıbeni iske asyryp otyrǵan kásiporyndar bar ma?
- Oǵan dálel, Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saıram, Maqtaaral aýdandarynda, Shymkent qalasynyń, sondaı-aq kórshi Ózbekstan eliniń astanasy Táshkent qalasynyń mańynda halyq malyn bazardan saban satyp alyp bordaqylaıdy. Al bizde bıdaı sabany jetkilikti emes pe? Osy jaıtty da bir oılastyrǵanymyz jón.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi atyna zaty saı aýyl sharýashylyq ónimderiniń strategııasymen shuǵyldanýy tıis. Meniń baıqaýymsha, mınıstrlikte otyrǵan azamattar otandyq ǵalymdardyń, aýyl sharýashylyǵyndaǵy tájirıbeli mamandardyń keńesterine onsha mán bermeıtin sııaqty. Olaı deıtinim, kezinde Almaty, Jambyl oblystarynda halyqty qantpen qamtamasyz etip otyrǵan júıeni joıyp aldyq. Qazir gektaryna 50 myń teńge sýbsıdııa berip qalpyna keltire almaı otyrmyz. 19 myń gektardy ótken jyly ekken edi, bıyl da 19 myń gektar, bir gektar qosylǵan joq, qaıta kemidi. Men mınıstrlik basshylyǵyna qant quraǵyn muhıttyń ar jaǵynan tasyp, basqa elderdiń azamattaryn jumyspen qamtamasyz etip otyrǵandaryn aıttym. Kezinde talaı qyzylsha ósirgen dıqan, odaqqa belgili azamattar bolǵanyn bilemiz.
- Úkimet saǵatynda maqta sharýashylyǵyna qatysty áriptesińiz de aıtyp ótti. Siz qandaı pikir qosasyz?
- Ashyǵyn aıtýymyz kerek, maqta sharýashylyǵy da toqyraýdyń aldynda tur. Maqtanyń jyryn aıtsam, eki-úsh kún ýaqyt kerek. Maqta alqaptarynyń ár gektaryn ıgerýge ketken qarjy men adamdardyń eńbegi, mańdaı teri qanshama?! Ony tilmen jetkizý múmkin emes. Dúnıejúzi boıynsha 66 memleket maqta sharýashylyǵymen shuǵyldanady. Sonyń jıyrma shaqtysy 10 tsentnerden tómen ónim beredi. Kenııa 3 tsentnerden ónim alady, biraq maqta egedi, sebebi tabıǵı kıim-keshek, tósek, maı, jem kerek. Importtaýǵa kelgende «kisinikiniń kilti aspanda». Biz maqta sharýashylyǵyn osylaı óz betimen jibersek, keleshekte keshirilmes úlken qatelikke ushyraıtynymyzdy eskertkim keledi. Men bireýdi synaý úshin, nemese kinálaý úshin aıtyp otyrǵanym joq. Bul maqta sharýashylyǵy salasymen aınalysatyn aýyl turǵyndarynyń janaıqaıy!
Úkimet saǵatynda astyq jóninde de jetkilikti aıtyldy. Bıyl 23 mıllıon tonna óndirilse, sonyń 10 mıllıon tonnasy ózimizge kerek eken. Jáne 13 mıllıon tonna astyqty eksporttaý úlken kúsh dep esepteımin. Keleshekte dıqandardyń jaǵdaıy ne bolmaq? Osy astyqty ósirýge biz ınvestıtsııa salamyz, ári eksportqa shyǵarý úshin ınvestıtsııa beremiz. Endi keleshekte satyp al dep ınvestıtsııa beremiz be? Bul qalaı? Sol sebepten, meniń áriptesterim aıtqandaı, keleshekte josparlaý jumystaryn, basqa da jumystardy qolǵa alý kerek dep oılaımyn. Osyndaı kemshilikterdi kórip otyryp mınıstrlik pen agroholdıng mamandary saraptama, boljam jasaý máselesine jiti kóńil bólýi kerek dep esepteımin.
- Májilis depýtattary atynan Úkimetke jáne atalǵan mınıstrlikke naqty usynystar joldanatyn boldy. Siz qandaı usynystar qostyńyz?
- Usynymnyń jobasyna jergilikti jerlerde aýyl sharýashylyq ónimderin óńdeıtin shaǵyn tsehtardy salý qolǵa alynsyn degen tarmaq qosylsa deımin. Sol sekildi "Agroónerkásipbanki" týraly kópten beri aıtylyp júr. Sol sebepten aýyl sharýashylyq salasynyń ereksheligin eskere otyryp, "Agroónerkásipbankti" qurý qajettigin aıttym. Osyndaı usynystarymdy berdim.
- Raqmet áńgimeńizge.