Májilis depýtaty A.Begeneev: Memleket basshysy álemdik ekonomıkanyń jańa relsinde qalaı jumys isteýimiz qajet ekenin aıqyndap berdi
- Elimizdi damytý jolynda jáne qoǵamda oń úrdisterdi qalyptastyrý úshin qandaı máselege basa nazar aýdaýymyz qajet dep esepteısiz?
- Qazaqstan Prezıdenti árqashanda keleshekti boljaı bilip, soǵan oraı qaryshty qadam jasaıdy. Aıtalyq, Elbasymyz árbir Joldaýyn álemdegi bolyp jatqan jáne aldaǵy ýaqytta bolýy yqtımal oqıǵalardy eskere otyryp jáne elimizdiń ishki jáne syrtqy saıasattaǵy múmkindikterin zerdeleı kele, jasaıtynyna kýá bolyp kelemiz. Óıtkeni, qalaı desek te, biz syrtqy ekonomıkalyq jaǵdaılarmen tyǵyz baılanystamyz. Onyń yqpalynan qashyp qutyla almaımyz. Sonymen qatar, búgingi tańda muhıtqa ashyq shyǵa alatyn porttary bar elderdiń de róli bar. Eger biz halyqaralyq deńgeıdegi saýdaǵa shyǵatyn bolsaq, birqatar elder arqyly ótýimizge týra keledi. Tranzıt qashanda ekonomıkaǵa áser etedi. Ásirese, qazirgideı jahandyq daǵdarys kezinde árbir qadamnyń tıimdi ne tıimde emes ekenin esepke alatyn kez keldi. Onyń ústine Dúnıejúzilik Saýda uıymyna múshe boldyq. Memleket basshysy «100 naqty qadamda» da, 30 qarasha kúni jarııa etken Joldaýynda da osy máselelerdi eskergenin kórip otyrmyz. Al Jańa jylda shyqqan «Ult jospary - qazaqstandyq armanǵa bastaıtyn jol» atty maqalasynda Elbasy memleketimizdiń alǵa basý joldaryn, júrgiziletin reformalardy ret-retimen kórsetti.
Bizdiń Prezıdentimiz táýelsizdigimizdi alǵan kezden bastap bizdiń óz jolymyz bar ekenin aıtty. Mine, shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ishinde biz ózimiz tańdaǵan jolmen júrip qana qoımaı, eldik tabystarǵa jetip kelemiz.
Álemdik ekonomıkada aıryqsha ról oınap otyrǵan memleketter bar, árıne olarmen básekege túsý qıyn, alaıda, básekelesýge bolady jáne aldaǵy ýaqytta básekege túsýimiz qajet. Sondyqtan da biz qazir ekonomıkanyń jańa relsine túsýimiz kerek. Memleket basshysy álemdik ekonomıkanyń jańa relsinde qalaı jumys isteýimiz qajet ekenin aıqyndap berdi.
Óz Joldaýynda Prezıdent eńbek adamynyń mártebesin kóterý mindetin alǵa qoıdy. Eńbek adamy - qoǵamdaǵy eń basty tulǵa, ol - memlekettiń, ulttyń, ekonomıkanyń maqtanyshy. Barlyq qadamymyz eńbek adamynan bastalady. Osy oraıda, elimizde kásiptik-tehnıkalyq salanyń mamandaryn daıarlaýǵa erekshe mán berilýde. Ol ekonomıkany damytýǵa jáne halyqty qoldaýǵa yqpal etedi. Bilikti mamandar ekonomıkanyń negizi ekenin Prezıdent te únemi aıtyp keledi.
Adamdardyń masyldyq pıǵyldan arylýy qajettigi týraly qaı kezde de aıtyldy, búgin de ol másele kóterilip júr. Tipti qazir álemde ekonomıkasy qýatty memleketterden tek qana kómek suraýǵa, dotatsııa alýǵa daǵydalyp ketken elder men halyqtar da bar.
Ómirde ár adam masyldyqtyń keri ketýge alyp baratyn jol ekenin uǵynýy tıis. Sol sııaqty qazir bizdiń naryqta «satyp alý men satý» tásili áli jalǵasyp keledi. Kórshiles jatqan Reseı, Qytaı, sondaı-aq Belarýs, Úndistan, Túrkııa sııaqty elderden taýarlar alyp kelip, ústinen paıda taýyp júrgender az emes. Bireý úlken partııamen ákeledi, endi biri az-azdan tasyp júr. Bul da durys úrdis emes.
Jibek joly qashanda bolǵan, saýda-sattyq ta júre beretini anyq. Qazaqstan Eýropa men Azııany qosyp turǵan tranzıt bolǵandyqtan, kólik qatynasyn damytýdyń mańyzy arta túsedi. Degenmen shetelden alyp kelgen daıyn taýardy satýmen shektelmeýimiz kerek. Qazir qaı qalaǵa barsańyz da, sýpermarketter men bazarlar kóp. Qalalarymyzdy úlken bazarǵa aınaldyrýǵa bolmaıdy. Arzan bazarlardy sala bergennen, keıbir qalalarda tıimdi kásiporyndar ashqanymyz durys shyǵar?
Qazir jahandyq daǵdarys álemdi tolǵandyryp otyr. Sondyqtan árbir adam óziniń eńbek etýge, tabys tabýǵa degen kózqarasyn ózgertýi qajet. «Meniń qolymnan ne keledi?» degen suraqqa jaýap izdep kórgenimiz abzal. Naqty bir is jasaı bilseń, sony damytýǵa kóńil bólýiń kerek. Aıtalyq, Qazaqstanda aýyl jáne mal sharýashylyǵymen aınalysýǵa múmkindik mol. Ata kásipti damytyp, baý-baqsha salyp, dándi-daqyldar egip nemese mal ósirip, el ıgiligin arttyrýǵa bolady. Árıne qıyndyqtar da bar. Agroónerkásip salasyn damytý úshin «anaý jetispeıdi, nesıe bermeıdi», «bıýrokratızm joldy bógeıdi» deıtinder de bar. Biraq únemi «bári de jaman» dep aıtýǵa bolmaıdy. Ár adam «Elim úshin ne istedim? Bıýrokratızmdi joıý úshin qandaı qadam jasadym?» dep ózine ózi suraq qoıýy qajet.
Kez kelgen adam tezirek kóp aqsha taýyp, baıyp ketsem eken dep qııaldaıdy. Jalpy, ómirde birden kóp aqsha taba almaısyz. Al taba qalsań, ol sybaılas jemqorlyqpen ne qylmystyq jolmen kelgen aqsha bolýy yqtımal. Aqsha jınaý úshin belgili bir kezeńnen, ómirdiń qıyndyqtarynan ótýiń qajet. Mysaly, kásipkerler áýeli óz óndirisin aıaǵynan tik turǵyzý, qalyptasý, ónim óndirý protsesin jetildirý, ónimdi satý júıesin jolǵa qoıý kezeńderinen ótedi. Mysaly, bir maldy satý úshin ony birneshe jyl ósirýińe týra keledi.
Qazir ýaqyttan utylmaýyń kerek. «Azyq-túlik qymbattaı bastady. Bireý maǵan kómek beredi» dep otyratyn zaman emes. Ár adam ózi eńbek etýi kerek. Qashanda adamnyń basyna qıyndyq týǵanda, onyń «Tiri qalý úshin kúresý kerek!» degen túısigi oıanady.
- Osy oraıda, Májilistiń sońǵy sessııasynda qabyldanǵan zańnamalyq aktilerdiń ishinde Eńbek kodeksiniń róli aıryqsha. Siz qandaı oı qosar edińiz?
- Eńbek kodeksine baılanysty ártúrli pikirler aıtyldy. Sonyń ishinde jumys berýshiniń múddesi de eskerildi. Biz qazir naryq ekonomıkasy zamanynda ómir súrip jatyrmyz. Soǵan oraı, kózqaras ta ózgerýde. Jazýshy Djon Makkenzı «Baı bolý úshin qajettilikti tap ta, ony qanaǵattandyra bil» degen eken. Basqa eshteńeniń keregi joq. Biz búginde qandaı qajettiliktiń bar ekenin oılanǵanmyz jón. Asyǵystyqpen kóptegen kásiporyndar ashýymyz múmkin, biraq olardyń ónimi suranysqa ıe bolmasa, qaıtemiz? Al endi jeti ret ólshep, bir ret kesip, ónimdiligi joǵary bir kásiporyndy ashsaq, ol oń nátıje berýi múmkin. Qazir «Qalaı ómir súrseń, óziń bil» dep eshkimdi de taǵdyr tálkegine laqtyryp tastamaıdy. Memleket eshqashanda mundaı qadamǵa barmaıdy. Degenmen ol Sizge oılanýǵa múmkindik berip otyr.
Jańa Eńbek kodeksinde jumys berýshi men jumyskerler arasyndaǵy jeke qarym-qatynas zań jolymen retke qoıylǵan. Siz jumys berýshi bolsańyz, men jumyskermin, aldyńyzǵa kelgenimde, men ózimniń qandaı qabiletim bar ekenin kórsetemin. Siz meniń biliktiligim qanshalyqty ekenin baǵalaısyz. Kelisimshart árbir jumyskermen jeke jasalady. Óıtkeni ár adamnyń talaby men qabileti árqalaı, soǵan oraı tabys tabýy kerek. Men bir salany bilsem, basqa salaǵa basymdy suqpaımyn, óıtkeni ony bilmeımin.
Eger bir adam jumysqa tamyr-tanystyqpen ne basqa bir jolmen alynǵan bolsa, jumys ornyna kelip, tańnan keshke deıin otyryp, eńbek ýaqytyna qaraı eseptelgen jalaqysyn alyp júrýmen shektelse, ol bir rahat ómir sııaqty. Jumysqa keldi, keshikken joq jáne erte ketip qalmaıdy, eńbek tártibin de, tehnıkalyq qaýipsizdikti de buzǵan joq, sol úshin aı saıyn eńbekaqy alady. Al ol adamnan qoǵamǵa, mekemege keletin paıda bar ma? Eńbekaqy tólegende oǵan qaıtarymy qandaı? Sondyqtan jumys berýshi árbir jumyskerdi nátıjeli eńbegine oraı baǵalaýy tıis. Mine, sodan kelip, kez kelgen ekonomıkada, kel kelgen salada oń kórsetkish bolady. Ókinishke oraı masyldyq pıǵyldan aryla almaı júrgender bar. Baıaǵyda áskerde «Bir kún ótti, úıge oralatyn ýaqyt jaqyndaı tústi» degen uǵym bolatyn.
Mamandar suranysqa ıe bolýy tıis. Áıtpese, óndiris ornyna kelip, «Meniń dıplomym bar, men ádemimin, jaqsy adammyn, meni alýǵa tıistisiz» degendeı tásilder endi júrmeıdi.
Búgingi tańda kórsetiletin qyzmetter salasyn damytýǵa erekshe kóńil bólinýde. Bul jóninde Prezıdent te udaıy aıtyp júr. Óıtkeni tabıǵat baılyqtaryna ıek artyp otyra bersek ne saýda-sattyqpen kún kóremiz desek, alysqa bara almaımyz. Búginde álemdik júıe ónim óndirýde bir-birimen jarysqa túskendeı qarqyn alyp ketken. Sol sebepti biz básekege qabiletti ónimniń bir túrin shyǵaraıyq. Qazaqstanda azyq-túlik ónimderi eń negizgi taýar ekeni sózsiz. Ol meıli baý-baqsha ónimi bola ma, astyq ne mal ónimderi me, Qazaqstannyń brendi bolýǵa tıis. Bizde avtokólikter qurastyrylyp jatyr. Alaıda, amerıkalyq, japonııalyq, nemisterdiń avtoındýstrııasymen jarysamyz dep avtomobıldiń jańa túrin oılap shyǵaramyn deý aqylǵa syımaıtyn is árıne.
Elbasy Joldaýynda jáne atalǵan maqalasynda jekeshelendirýdiń kelesi tolqyny júrgiziletini aıtyldy. Soǵan oraı shaǵyn jáne orta kásipkerlikti damytýǵa jol ashylady. Osy tusta, árbir adam áleýmettik ne mártebesine qaramastan, kóp máseleniń ózine qatysty bolatynyn oılanýy kerek.
- «100 naqty qadamnyń» eldi órkendetýdegi róli týraly aıtyp ótseńiz?
- Elbasy júz, ıaǵnı, mańyzdy árbir sala boıynsha alǵa qadam jasaýymyz kerek ekenin uǵyndyryp otyr. Ult josparynda naqty júz qadamnyń bári aıqyndaldy. Jahandyq daǵdarystyń yqpalyna qarsy turyp, el bolyp alǵa qadam jasasaq, ózgelerden bir tóbe bıik turamyz.
Parlamenttiń «100 naqty qadam» Ult josparyna sáıkes zańdardy jetildirgeni ómirdiń zamanaýı talaptaryna tyń serpin beretin qozǵaltqysh kúsh dep esepteımin. Óıtkeni álemdik ekonomıka óz sharttaryn alǵa qoıyp turǵan shaqta, alańsyz otyra berý ne taptaýyryn bolǵan jolmen júre berý quldyrýǵa alyp kelýi múmkin. Qalaı desek te, eldiń ornyqty damýy syrtqy faktorlardyń yqpalyna baılanysty. Ýaqyt, zaman talaby ózgerip jatyr, sondyqtan zańdarǵa túzetýler engizip otyrý qajet. Zańdarymyz barlyq sala boıynsha jetildirilýi tıis.
Álemde ne bolyp jatqanyna nazar aýdaryńyzshy? Aıtalyq, Ýkraına, Sırııa jáne basqa birqatar elderdiń jaǵdaıy qıyn bolyp tur. Jer jahannan tynyshtyq ketip turǵan zaman ekeni árbir azamatty oılandyrýǵa tıis. Qazir álem oq dári toltyrylǵan bóshkeniń ústinde otyrǵandaı. Terrorızm men dinı ekstremızm ylańy álemdi dúrliktirip otyr. Qaýip-qaterdiń qaı jaqtan keletinin bilmeısiń. Osyndaı jaǵdaıda turaqtylyqty saqtaýdyń mańyzy odan saıyn arta túsedi.
«100 naqty qadamnyń» mańyzy nede desek, eń bastysy, biz ne isteýimiz kerek ekenin anyqtap aldyq. Aldaǵy ýaqytta qarjy daǵdarysyna baılanysty qıyndyqtar bolýy múmkin ekenin de joqqa shyǵara almaımyz. Prezıdent endi jaıbaraqat ómir súrýge bolmaıtynyn eskertip otyr. Buǵan deıin munaıdan, gazdan, basqa da tabıǵı baılyqtardyń arqasynda tabysymyz artyp jatyr dep kelsek, endi ondaı dańǵazalyqqa salynýdyń reti joq sııaqty. ıAǵnı, bárimizge de dıvanda jantaıyp jatyp ómir súretin ýaqyt kelmeske ketti. Eńbek etken adam ǵana naqty tabys tabady. Eńbek adamy qurmetke bólenetin kez keldi.
- Áńgimeńizge rahmet.