Májilis Adam quqyqtary jónindegi ýákil týraly zań jobasyn maquldady
Májilistiń Zańnama jáne sot-quqyqtyq reforma komıtetiniń málimetinshe, zań jobasy Adam quqyqtary jónindegi ýákil men onyń óńirdegi ókiliniń mártebesin, laýazymǵa saılaý jáne laýazymnan bosatý tártibin, qyzmettiń qaǵıdattary men kepildikterin, sondaı-aq onyń ókilettikterin retteıtin negizgi erejelerdi aıqyndaý arqyly adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý salasyndaǵy zańnamany jetildirý maqsatynda ázirlendi.
Memleket basshysynyń 2002 jylǵy 19 qyrkúıektegi № 947 Jarlyǵymen Adam quqyqtary jónindegi ýákil qyzmeti belgilendi, onyń quzyretine aryz berýshi óz quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý úshin paıdalana alatyn tásilder men quraldardy túsindirý, sondaı-aq shaǵymdardy tıisti organdarǵa berý kiredi. 2017 jyly konstıtýtsııalyq reforma nátıjesinde Adam quqyqtary jónindegi ýákil ınstıtýty eldiń Negizgi zańynda kórinisin tapty. Atap aıtqanda, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 55-babyna sáıkes ombýdsmendi bes jyl merzimge qyzmetke saılaý jáne ony qyzmetinen bosatý el Parlamenti Senatynyń quzyryna kiredi. Búgin kúni Ombýdsmen ınstıtýtyn onyń quqyqtyq mártebesin, qyzmetiniń qaǵıdattary men kepildikterin, sondaı-aq adamnyń jáne azamattyń buzylǵan quqyqtaryn qalpyna keltirý jónindegi quzyretti zańnamalyq deńgeıde naqty aıqyndaý arqyly odan ári damytý qajettigi pisip jetildi.
Adam quqyqtaryn kótermeleýmen jáne qorǵaýmen aınalysatyn ulttyq mekemelerdiń mártebesine qatysty qaǵıdattarǵa (Parıj qaǵıdattary), sondaı-aq Ombýdsmen ınstıtýtyn qorǵaý jáne nyǵaıtý qaǵıdattaryna («Venetsııa qaǵıdattary») sáıkes Ýákil laýazymy bes jyl merzimge saılanatyn (saılaıtyn) negizde belgilenedi. Múddeler qaqtyǵysyn bolǵyzbaý maqsatynda ol qyzmet kezeńinde saıası qyzmetpen aınalysa almaıdy, memlekettik qyzmette bola almaıdy, oqytýshylyq, ǵylymı ne ózge de shyǵarmashylyq qyzmetti qospaǵanda, basqa aqy tólenetin qyzmetpen aınalysa almaıdy.
Ýákildiń qyzmeti zańdylyq, obektıvtilik jáne ádildik, ashyqtyq, sondaı-aq adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtary múddesi úshin táýelsizdik, jaýapkershilik jáne beıtaraptyq qaǵıdattaryna negizdelýge tıis ekenin atap ótý qajet. Osy maqsattarda Ýákilge eshkimniń tıispeýshiligi, onyń ishinde sot tártibimen qoldanylatyn qylmystyq nemese ákimshilik jaýaptylyqqa tartýǵa, onyń qyzmetine aralasýǵa jáne zańda kózdelmegen qandaı da bir fýnktsııalardy júkteýge, sondaı-aq onyń óz ókilettikterin júzege asyrýyna kedergi keltirý maqsatynda qandaı da bolsyn nysanda yqpal etýge jol bermeýge qatysty kepildikter jazylady.
Ýákildiń adam men azamattyń buzylǵan quqyqtaryn qalpyna keltirý bóligindegi ókilettikterin edáýir keńeıtý usynylady. Máselen, shaǵymdy qaraý nátıjeleri boıynsha qabyldanǵan sheshimge baılanysty Ýákil:
1) áreketterimen (áreketsizdigimen) ótinish berýshiniń quqyqtary men bostandyqtaryn buzǵan memlekettik organdarǵa, jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý organdaryna, laýazymdy adamdarǵa, memlekettik qyzmetshilerge buzylǵan quqyqtardy qalpyna keltirý úshin qabyldanýǵa tıis sharalarǵa qatysty usynymdar jibere alady;
2) ýákiletti memlekettik organdarǵa nemese laýazymdy adamdarǵa adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn buzǵan adamǵa qatysty tártiptik nemese ákimshilik is júrgizýdi ne qylmystyq is qozǵaý týraly ótinishhatpen júgine alady;
3) memlekettik organnyń, jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý organdarynyń, laýazymdy adamdardyń, memlekettik qyzmetshilerdiń sheshimderimen nemese áreketterimen (áreketsizdigimen) adamdardyń shektelmegen tobynyń buzylǵan quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý úshin talap aryzben (talap qoıýmen) sotqa júgine alady, sondaı-aq zańda belgilengen nysandarda protseske qatysa alady.
Bul rette Ýákil jiberetin talap aryz (talap qoıý) Qazaqstan Respýblıkasynyń salyq zańnamasyna sáıkes memlekettik bajdan bosatylady.
Ýákil ótinish berýshiden shaǵymdy qaraýǵa qabyldap qana qoımaı, eger buqaralyq aqparat quraldarynan adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn buzý faktileri týraly ózine belgili bolǵan jaǵdaıda, zań jobasynda kózdelgen sharalardy qamtamasyz ete otyryp, osy buzýshylyqtar týraly shaǵymdy qaraýǵa bastamashy bolýǵa quqyly ekendigi aıtylady.
Mazmundyq turǵydan Ýákilge adamnyń jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtarynyń buzylýy týraly aqparatty zerdeleý jáne taldaý, shaǵymdardy qaraý nátıjelerin jınaqtap qorytý fýnktsııasy júkteledi.
Osyndaı qyzmettiń qorytyndylary boıynsha Ýákildiń adam men azamattyń quqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etý, ákimshilik rásimderdi jetildirý boıynsha jalpy sıpattaǵy eskertýler men usynystardy jiberýi kútiledi. Ol zań shyǵarý bastamasy quqyǵy sýbektilerine Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna túzetýler engizý týraly usynystarmen júgine alady, al qoǵamdyq mańyzy zor ne adam men azamattyń Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasynda kepildik berilgen quqyqtary men bostandyqtary óreskel nemese jappaı buzylǵan jaǵdaılarda tikeleı QR Prezıdentine, Parlamenti Palatalaryna nemese Úkimetine ótinish joldaı alady. Sonymen birge, Ýákil mundaı quqyǵy bar adamdardyń Konstıtýtsııalyq Keńeske ótinish jiberýi týraly ótinishhat berýge quqyǵy bar.