Maımyl sheshegi álemde jyldam taralyp jatyr – dáriger-ımmýnolog
− Maımyl sheshegi boıynsha álemdik statıstıka qandaı? Kórshiles elderdegi ahýal she?
− Munda atap óterlik nárse, maımyl sheshegi 1958 jyldan bastap, ıaǵnı 64 jyldan beri belgili. Alaıda, bıylǵy 7 mamyrdan keıin bul aýrý Afrıkadaǵy negizgi tabıǵı oshaqtarynan alys elderde de jyldam tarala bastady. Іndet jóninde alǵash ret 7 mamyrda Londonda habarlandy, al 23 maýsymnan bastap DDSU ony pandemııa dep bekitti. Onyń taralý qarqyny alańdatpaı qoımaıdy: keshe, 18 shildede 13 myń jaǵdaı tirkelse, búgin – 13 500-ge jetken. Memleketter boıynsha indet birkelki taralmaǵan: maımyl sheshegin juqtyrý jaǵdaıynyń 70%-y 5 elde ǵana (Ispanııa – 3 127, Germanııa – 2 033, AQSh – 1 972, Ulybrıtanııa – 1 856, Frantsııa - 912) baıqalǵan. Kóptegen qazaqstandyqtar osydan bir apta buryn 12 shildede Reseı Federatsııasynda ázirge tek bir adamda maımyl sheshegi tabylǵanyn estidi. Orta Azııada jáne bizde áli bolmady, bolǵanyn da qalamas edik. Biraq tájirıbe kórsetkendeı, respıratorlyq ınfektsııalardyń taralýy boıynsha biz álemnen birneshe aptaǵa ǵana arttamyz.
− Bul aýrýdyń belgilerin aıtyp berińizshi jáne qandaı jaǵdaıda medıtsınalyq kómekke júgingen jón?
− Ádette sımptomdardyń úsh tobyn bólip alý qarastyrylǵan, olardyń esh ereksheligi de joq. Birinshi top – sýyq tııý belgileri: dene qyzýy, qaltyraý, jótel jáne murynnyń bitelýi jáne sırek kezdesetin belgi – jıi qusý. Úshinshi kúni sımptomdardyń ekinshi toby paıda bolady - bórtpe, bórtpe de tórt kezeńnen ótedi: qyzyl daq, sodan keıin papýla (irińsiz bórtpe), vezıkýla (sýly bórtpe) jáne pýstýla (irińdi bórtpe). Ókinishke oraı, olardyń jelsheshekten aıyrmashylyǵy, onyń qabyrshaǵyna tıispese, esh asqyný bolmaıdy, al basqa kez kelgen sheshekte pýstýla ornynda tyrtyq qalady. Eger pýstýla shyryshty qabatta, mysaly, kóz almasynda paıda bolsa, kórý qabileti joǵalýy da múmkin. Sımptomdardyń úshinshi toby – lımfadenopatııa, ıaǵnı lımfa túıinderiniń kóleminiń ulǵaıýy. Bul maımyl sheshegi úshin sımptomdardyń belgili bir túri jáne ol az sıpattalady. Dárigerge maımyl sheshegi kúdigi týǵanda-aq birden júginý kerek. Onda sizge em-dom taǵaıyndalyp qana qoımaı, osy indettiń elimizde taralýyna tosqaýyl bolasyz.
− Sanıtarlyq normalar turǵysynan biz ózimizdi qalaı qorǵaı alamyz jáne maımyl sheshegine qarsy vaktsına bar ma?
− Shynymdy aıtsam, adamzat juqpaly aýrýlardyń taralýynyń jeke jáne popýlıatsııalyq qaýipterin azaıtýǵa múmkindik beretin júris-turystyń negizgi prıntsıpterin burynnan oılap tapqan. Maımyl sheshegi de erekshelik emes. Eger biz túsiniksiz bórtpesi bar adamdardan aýlaq bolsaq, halyq kóp jınalatyn jerlerde maska rejımi men qashyqtyqty saqtasaq, qoldy jıi jýyp, antıseptık qoldansaq, belgili bir dárejede ınfektsııanyń aldyn alýǵa bolady. Ókinishke oraı, maımyl sheshegine qarsy naqty vaktsına joq. Aǵylshyn tilindegi ǵylymı ádebıetterde bir kezderi tabıǵı sheshekke qarsy vaktsına alǵan adamdardyń maımyl shesheginen 85-90% qorǵanatyny týraly jazylǵan. 1980 jyly DDSU osy qorqynyshty aýrýdy tolyq jeńgenin jarııalady, al KSRO-da 1982 jyldan bastap sheshekke qarsy vaktsınalaý toqtatyldy.
− Bul qanshalyqty zerttelgen aýrý? Emdeý kezinde qıyndyqtar týyndamaı ma?
− Sońǵy aılarǵa deıin maımyl sheshegi negizinen Afrıka qurlyǵynyń kedeıleý memleketterinde taraldy. Tıisinshe, oǵan degen kózqaras taza «akademııalyq» boldy. Sondyqtan onyń tym kúshti jáne keń taralǵan problemaǵa aınalmaýyn (mysaly, sońǵy 2,5 jyldaǵy koronavırýs ınfektsııasy sııaqty) qııaldaý ǵana qaldy. Ázirge álemde tek bir ǵana dári-dármek – tekovırımat maımyl sheshegin emdeýge maquldanǵan jáne lıtsenzııalanǵan. Biraq eger ınfektsııa taralsa, ol dárini jetkilikti mólsherde shyǵarý kerek bolady, jáne bul ońaı emes.
− Maımyl shesheginiń ózi jáne onyń saldary qanshalyqty qaýipti?
− Qazirgi ýaqytta Afrıka qurlyǵynan tys jerde maımyl sheshegin juqtyrǵan naýqastardyń ólimi sırek kezdesedi. Munyń kosmetıkalyq saldary bolýy múmkin – teride, tipti shyryshty qabattarda tyrtyq qalýy múmkin. Ásirese soqyrlyqpen aıaqtalatyn kózdiń shyryshty qabyǵynyń zaqymdanýy qaýipti. Bul aýrýdyń asqynýy pnevmonııa, sepsıs, entsefalıt tárizdi ımmýn tapshylyǵy bar naýqastarǵa kóbirek tán.
− Jańa vırýs shyqty dep aıtýǵa bola ma – onyń jappaı juǵýy múmkin be?
− Eger 1958 jyldan bastap qarastyratyn bolsaq, maımyl shesheginiń shyqqanyna 64 jyl boldy, bul sonshalyqty jańa indet emes. Biraq sońǵy aptalardaǵy baqylaýlar birinshiden, onyń taralý jyldamdyǵy kúnnen-kúnge artyp jatqanyn, ekinshiden, onyń geografııasy keńeıip jatqanyn kórsetti. Bul aýrýdyń kóbeıý ındeksi (R0) 2-ge teń, ıaǵnı bir naýqas taǵy eki adamǵa juqtyra alady. Salystyryp qarasaq, «Delta» koronavırýsynyń shtammynda kóbeıý ındeksi shamamen 7, al omıkron shamamen 10 boldy. ıAǵnı, maımyl sheshegi koronavırýs sııaqty juqpaly emes. Biraq arqany keńge salýǵa da bolmaıdy: biz koronavırýstyń qalaı tez mýtatsııalanǵanyn, aldymen patogendi jáne vırýlentti qasıetterin jınaǵanyn bárimiz jaqsy bilemiz. Sondyqtan qaýipsizdik sharalaryn saqtaýymyz kerek, vaktsınalaý arqyly ózimizdi qorǵaýǵa múmkindik bolsa, múmkindiginshe tezirek osyndaı ıgi is týraly sheshimdi qabyldaýymyz kerek.