Máskeýdegi terakt jańǵyryǵy: Ortalyq Azııadaǵy mıgratsııa qalaı ózgerýi múmkin
Bıyl 22 naýryzda Máskeýdiń (Reseı Federatsııasy) soltústik-batysyndaǵy «Crocus City Hall» kontsert zalynda terakt bolyp, kamýflıaj kıgen adamdar beıbit turǵyndarǵa oq jaýdyrdy. Sodan keıin birneshe el qaýipsizdikti kúsheıtti. Qyrǵyzstan ІІM el astanasyndaǵy saýda ortalyqtary men oıyn-saýyq keshenderiniń ıelerin, ákimshilerin, sondaı-aq jeke kúzet kompanııalarynyń ókilderin azamattar kóp demalatyn jerlerde saq bolýǵa jáne qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin birlesip kúsh salýǵa shaqyrdy. Al frantsýz úkimeti ulttyq terrorlyq dabyl júıesiniń eń joǵary deńgeıin iske qosý týraly sheshim shyǵardy. Osy oraıda kóshi-qondaǵy qaýipsizdikke qatysty suraq týyndaıdy. Bul týraly ımmıgratsııalyq saıasat jáne Eýrazııadaǵy ulttyq biregeılik salasynda tájirıbesi bar maman, Nazarbaev Ýnıversıtetiniń saıasattaný kafedrasynyń dotsenti Karess Shenk bylaı pikir bildirdi.
Kóshi-qonmen baılanysty eń úlken qaýip sekıýrıtılendirý nemese kóshi-qondy eń aldymen qaýipsizdikke qater retinde qarastyrý ekenin birden aıta keteıin. Osyny mańyzdy nárse dep aıtar edim. Mıgranttardy qaýipsizdikke qater tóndiretin faktor retinde qarastyrý mıgranttardyń óz betinshe jasaı alatyn kez kelgen áreketinen góri qaýipti jaǵdaı týdyrýy múmkin, – dedi Karess Shenk.
Qazaqstanǵa qansha adam kelip-ketip jatyr?
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetinshe, Qazaqstanda 2023 jyly syrtqy kóshi-qonnyń dınamıkasy bylaı boldy – elge 25399 adam kelip, 16055 myń tulǵa ketken. Kóshi-qon aıyrymy 9344 adamdy qurady. Al, 2022 jyly elimizge 17425 adam kelip, 24147 ketken. ıAǵnı, byltyr elden ketýshilerge qaraǵanda, kelgender kóbeıgen. Mıgratsııa negizinen TMD elderi men Qytaıdan kelgenderdiń esebinen artqan. TMD elderinen kelgenderdiń úlesi 86,3%, osy elderge ketkenderdiń úlesi 77,3% boldy.
Ulty boıynsha: byltyr kelgenderdiń basym bóligi qazaqtar – 39,3%, orystar - 31,1%, ózbekter - 3,6%, ýkraındar - 3,1%, tatarlar - 2,1%, nemister - 1,5%. Ketkenderdiń 62,6 paıyzy orystar, 6,6 paıyzy qazaqtar, 12,6 paıyzy nemister, 6,7 paıyzy ýkraındar, 2,2 paıyzy tatarlar, 0,7 paıyzy ózbekter.
Qazaqstan jáne Ortalyq Azııa elderi arasyndaǵy kóshi-qon
Al, endi Ortalyq Azııaǵa oralsaq, byltyr bul aımaqtyń elderinen Qazaqstanǵa 9377 adam kelip, 385 adam ketken. Kóshi-qon aıyrmashylyǵy 8992 adamdy qurady.
Onyń ishinde Qyrǵyzstannan kelgenderdiń kóbi shekaralas óńirler Almaty qalasy (518 adam) men Jambyl oblysynda (125 adam) tirkelgen. Ózbekstannan kelgenderdiń jartysynan kóbi Mańǵystaý (2378 adam) jáne Almaty oblystarynda (1077 adam), Tájikstannan Almaty qalasy (289 adam) jáne Qaraǵandy oblysyna (91 adam) tirkelse, sondaı-aq Túrikmenstannan kelgender Mańǵystaý (849 adam) jáne Pavlodar oblysyna (147 adam) qonystanǵan.
Karess Shenktiń aıtýynsha, sońǵy jyldary Ortalyq Azııa azamattary kóbine Reseıge, odan qaldy Túrkııa, Ońtústik Koreıa, Eýropa elderi men Ulybrıtanııaǵa kúnkóris jáne jaqsy jalaqy úshin qonys aýdarǵan.
Sońǵy birneshe onjyldyqta Ortalyq Azııadan kóshi-qonnyń basym bóligi Reseıge baǵyttaldy. Bul tyǵyz qarym-qatynasqa, Reseı ekonomıkasynyń aıtarlyqtaı kúshti jáne jaqyn bolýyna baılanysty. Sońǵy birneshe jylda (5+) biz aımaqtardyń ártaraptanǵanyn baıqadyq. Kóptegen mıgrant jyl saıyn Reseıge barady. Biraq olar Túrkııaǵa, Ońtústik Koreıaǵa jáne sońǵy kezde Eýropaǵa, onyń ishinde Ulybrıtanııaǵa jıi bara bastady. Ózbekstan men Qazaqstan azamattary úshin shetelge kóshý – eldegiden góri jaqsy jalaqy tólenetin jumysqa turýdyń joly. Qyrǵyzstan men Tájikstan azamattary úshin kóshi-qon óz elderiniń salystyrmaly túrde kedeı ekonomıkasy jaǵdaıynda ómir súrý strategııasy bolyp sanalady, – dep sıpattady sarapshy Ortalyq Azııa mıgranttarynyń maqsatyn.
1 qańtardan bastap Qazaqstan sheteldikterdi tirkeý erejesin ózgertti
Jalpy elimizde Ortalyq Azııa elderinen kelýshilerge qatysty arnaıy shekteý ne talap joq. Tek bıyl «migration.enbek.kz» portaly ashyldy. Ol Qazaqstanǵa kelý maqsatyna qaramastan sheteldik azamattardyń biryńǵaı esebin, sondaı-aq kóshi-qon aǵyndarynyń monıtorıngi men baqylaýyn qamtamasyz etýge múmkindik beredi.
«Bir tereze» qaǵıdaty boıynsha jumys isteıtin mıgranttardyń qozǵalysyn esepke alýdyń biryńǵaı aqparattyq júıesin qurý kózdelip jatyr. Bul arqyly mıgrantty tsıfrlyq sáıkestendirýge, qajet bolǵan jaǵdaıda sapardyń maqsatyna qaramastan naqty ornalasqan jeri men qozǵalysyn baqylaýǵa bolady, – dep baıandaǵan bolatyn QR Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Kóshi-qon komıtetiniń tóraǵasy Asqarbek Ertaev OKQ ótken brıfıngte.
Degenmen vedomstvo basshysynyń aıtýynsha, búgingi tańda Reseı Federatsııasy, Mońǵolııa sııaqty taıaý shet eldermen qatar, «Ata joly» kartasyn alýǵa AQSh, Eýropalyq Odaq elderiniń azamattary – etnıkalyq qazaqtar da qyzyǵýshylyq tanytyp jatyr.
Sondaı-aq, eńbek ımmıgratsııasy baǵyty boıynsha sheteldik jumys kúshin tartýǵa bıyl 22 myń kvota belgilengen. 2023 jyly kommertsııalyq sektorda sheteldik jumys kúshin tartýǵa 14 myńǵa jýyq ruqsat berilse, 296 myń ruqsat qaǵaz eńbekshi mıgranttarǵa jeke tulǵalardyń úıinde jumys isteýi úshin berilgen. Bul el ekonomıkasyna áser etetini sózsiz. Al, zertteýshi Karess Shenk bul faktor tendentsııanyń nemese damýdyń jalǵyz sebebi nemese saldary bola almaıdy deıdi.
Ekonomıka men qoǵamǵa yqpal etý turǵysynan alǵanda, kóshi-qon árıne áser etedi, biraq ol eshqashan kez kelgen tendentsııanyń ne damýdyń jalǵyz sebebi nemese saldary emes. Reseılikter jappaı qonys aýdarǵanda, Qazaqstanda jalǵa alý baǵasy sharyqtap ketti, – dedi Karess Shenk.
Qoryta aıtsaq, Máskeýdegi teraktiden keıin álem elderinde Ortalyq Azııa mıgranttaryna degen kózqaras ózgerdi jáne olar qaýipsizdik sharalaryn kúsheıtip jatyr. Biraq Qazaqstanda ázirge bul elden kelgenderge qatysty qandaı da bir shekteý qoıylǵan joq.
Biz mıgranttardyń Reseıge saıası sebeptermen (mysaly, zańdy mártebe alý qıyn), moraldyq sebeptermen barmaýyn toqtata ma, joq pa, sony bilýge tyrysamyz, óıtkeni olar kóbirek aqsha taba alady. Degenmen, Ortalyq Azııadan Reseıge kóshý arnalary senimdi bolyp qala beredi. Alaıda, lańkestik áreketten keıin Reseıdiń mıgranttardy qýdalaýyna jaýap retinde biz, ókinishke qaraı, búkil aımaqta sekıýrıtılızatsııanyń kúsheıýin kórip otyrmyz. Mysaly, jaqynda Túrkııa tájikterdiń vızasyz kirýinen bas tartty, – dedi Karess Shenk.