Mańyzdy baǵdar, máıekti qundylyq

ASTANA. QazAqparat - Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev óziniń «Ult Jospary - qazaqstandyq armanǵa bastaıtyn jol» atty «Egemen Qazaqstanda» (06.01.2016.) jarııalaǵan maqalasynda «Uly Dala eli» halqynyń qazirgi jaǵdaıyna, daǵdarystyń aldyn alý qajettigine arnalǵan oılaryn oqyrmandarmen bólisti. Ótken ǵasyrlarda talaı qıyndyqtar­dy basynan ótkizgen halqymyz úshin qazirgi tarıhı kezeńniń keı­bir aýyrtpalyqtaryn eńserý úshin, buralańdarynan durys jol tabý úshin naqty júıeli memlekettik turǵyda áleýmettik qadamdar kerek ekeni baıandaldy. «Túbinde tabysty, serpindi damýshy qazaqstandyq qoǵamdy qalyptastyrý» uǵymy kópshiliktiń qoǵamdyq sanasynda mańyzdy baǵdar, bazalyq qundylyq retinde ornyǵýy tıis ekeni kórsetildi,, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti..

El Prezıdenti dúnıe júziniń jáne bizdiń qoǵamnyń ózekti máse­lelerin jańasha jáne tereńi­rek túsinýge shaqyrdy, qalyptasqan memle­kettiń áleýmettik-ekono­mı­kalyq keńistigin jańǵyrtý kezeńinde jalpyulttyq qundy­lyqtardyń ornyǵýyna kúsh salýshy memlekettik qyzmetkerler jáne kásipkerler men ulttyq ıntellıgentsııanyń erekshe ról­derin kórsetip berdi. Ásirese, qoǵamda bolashaqqa degen senim­niń, qazaqstandyq arman­nyń mańyzdy ekeni basa aıtyldy. Ol úshin tıimdi barlyq salalarda reformalar arqyly damý jolyna túsýimiz kerek. «100 naqty qadam» - Ult Jospary baǵdarlamasynyń naǵyz daǵ­darysqa qarsy mańyzdy qu­jat ekenine senimdimiz. Osy baǵ­dar­lamany júıeli de tabandy júzege asyrýdyń 5 qyrynyń mańyz­dylyǵy zor ekeni de belgili.

Dúnıejúzilik saýda uıymynyń quramyna Qazaqstannyń bıylǵy jyly enýi barlyǵymyzǵa jańa jaýapkershilikter júkteıtini oryndy atap kórsetildi. Jalpy, Ulttyq qordaǵy aqshany da ba­­rynsha ysyrapsyz jumsaý qa­jett­igi belgili. Degenmen, 2016 jyl­dyń 1 qańtarynan jalaqy jáne járdemaqy birshama kóteri­letini tujyrymdaldy. Árbir azamattyń ekonomıka sala­syn­daǵy jáne jalpy qoǵamdaǵy jaýapkershiligine qaraı túbegeıli betburys jasalýda. Demek, qazirgi tańdaǵy demokratııa men jaýapkershiliktiń ózara baılanysy tereńdetilýde. Damyǵan ári qýatty el bolý jolynda isker, ámbebap jáne belsendi azamattardyń qoǵam úshin ashyq jumys isteıtin ýaqyty jetkeni oryndy tujyrymdaldy. Ásirese, shetelderde óziniń qarjylaryn ártúrli bankterde ustap otyrǵan el azamattarynyń ekonomıkaǵa ınvestor bolatyn kezi keldi. Bul da menshikti jarııa etýdiń zańdy joly bolyp tabylady.

Zamanaýı qalyptasqan mem­le­kettiń jańarý kezeńinde, halyq­tyń tarıhı qundylyqtyq basymdylyqtaryn paıymdaýda shyǵarmashyl ıntellıgentsııa jalpyulttyq qundylyqtardy ornyqtyrýda sózsiz jetekshi kúsh bolýǵa tıis. Qazaqstandyq qoǵamda dástúrli jáne jańa pro­­gressıvti murattar men gýma­nıs­tik qundylyqtardy or­n­yq­­tyrýdyń qajettiligi zor. Gýmanızm ustanym retinde jańa qazaqstandyq patrıotızmniń arqasúıer arqaýy, ıdeologııalyq tuǵyry bolyp tabylady. Gýma­nızm qalyptary barlyq salada basymdyq tanytpaı qazirgi daǵdarysty jaǵdaıda áleýmettik-mádenı salada birshama irkiliske ushyraýymyz da múmkin. Sondyq­tan, tárbıe salalarynyń, BAQ ókilderiniń belsendi qyzmeti qajet-aq.

Qazirgi qazaqstandyq kóp etnos ókilderinen quralǵan áleý­mettik aqıqat jaǵdaıynda álem­niń biregeı ulttyq beınesin onyń qundylyqtyq ómirmándilik baǵdarlarymen jańǵyrta otyryp, qazaq halqynyń baı rýhanı áleýetin ıgerýdiń mańyzdy róli artýda demekshimiz. Aqyl-oı men jyly júrektiń birligi, shyndyq, meıirimdilik pen ádilettiliktiń rýhanı-adamı basymdylyqtary, tózimdilik pen izgi nıettiliktiń erekshe túrleri retindegi Uly Dalanyń barlyq taǵylymdyq sabaqtary qazirgi qaıshylyqqa toly zamanda qoǵamymyzdy órkendetýge qajet-aq.

Jalpy qazaqtyń ejelgi dala­syn­daǵy túrkitildi máde­nıet­tiń tereń astarly tarıhyna úńiletin bolsaq, onda álemdik mádenıetke ózindik úlesin qosatyn talaı mádenı mura qoryna tap bolamyz. Onyń ózara túsinistikti quptaıtyn rýhanı tabıǵaty bar ekenin qazirgi zamannyń kóziqaraqty gýmanıtarlyq sala mamandary baıqap otyr. Tek osy rýhanı baılyqty tókpeı-shashpaı, kelesi urpaqqa barlyq qadirin túsirmeı jetkize bilý qazirgi zamannyń zerdeli qoǵamynyń tarıhı mindeti ekenin atap óte alamyz. Bul rýhanı mura jalpy túrik áleminiń ortaq qundylyǵy, olardy biriktire túsetin tarıhı qaınar kózderi ekeni de anyq.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti óziniń halyqqa kezekti Joldaýyn­da («Qazaq­stan-2050» Strategııa­synda) «Biz memlekettiligimizdiń rýhanı máseleler ekonomıkalyq, mate­rıaldyq máselelerden eshbir kem baǵalanbaıtyn damý kezeńine kelip otyrmyz» dep atap kórsetken edi. Qazirgi tarıhı kezeńde elimizdiń saıası jáne mádenı birtutastyǵyna jáne onyń pármendi damýyn qamtamasyz etetin bolashaǵyna qyzmet etetin rýhanı negizderdi anyqtaýdyń mańyzdylyǵy men ózektiligi arta túsýde. Óz eliniń, óz jeriniń tarıhı kezeńderin baıyptylyqpen zerdeleýden ótkizýdiń ózi tek eseıgen tarıhı qaýymdastyqqa tán qubylys. Demek, Qazaqstan halqy óziniń damý evolıýtsııasynda bir syndarly kezeńge jetkenin baıqaımyz.

Tarıh qoǵamdy biriktiretin, birtutastandyratyn sıpatta ór­bigeni abzal. Ol úshin ulttyq rýh­tyń ornyqtylyǵy, nur shashatyndaı qudireti bolýy kerek. Ásirese, osy oraıda ulttyq tarıhymyzdy elimizdiń qazirgi kezeńi men bolashaǵyna jasampaz, úılesimdi sıpatta qyzmet etetin nusqada zerdelenýin qalyptastyrý ózekti bola túsýde. Óıtkeni, tarıhty árqıly formada, ǵylymı turǵyda ústirt keıipte jazý jáne onymen tek kásibı tarıhshylar ǵana emes, oǵan qatysty janama salalar mamandarynyń aralasýy sııaqty máseleler qoǵamymyzda táýelsizdiktiń bastapqy jyldary birshama teorııalyq jáne derektemelik qıyndyqtar týǵyza bastaǵanyn aıta ketý kerek. Onyń da bir negizderi boldy. Ta­rıh­tyń aqtańdaqtaryn joıýǵa at­salysqan azamattardyń shyna­ıy qadamdaryna biryńǵaı teris baǵalaýlar bergen jón emes shyǵar. Sondyqtan, bul baǵyttaǵy is-sharalardy belgili bir ǵylymı júıege keltiretin ýaqyt keldi. Halqymyzǵa, ásirese, jastarǵa hal­qymyzdyń shynshyl negizdegi tarıhynan oqýlyqtar qajet.

Joǵaryda atalǵan dáıekteme­lerge sáıkes kóptegen otandyq tarıhshylar, sotsıologtar, saıasattanýshylar, mádenıettanýshylar, fılosoftar jáne basqa da salanyń mamandary belsendi áreketter jasaýda. Ártúrli salanyń mamandary bir dittegen maqsatqa sabyrmen, kásibı biliktilikpen jáne ǵylymı baıyptylyqpen jetýi tıis. Saıası ıdeologııa men ǵylymı naqtylyqtyń túıisetin jerindegi shynaıylyq pen shynshyldyqtyń mańyzy arta túsýde. Tarıhty jazý men ǵylymı zerdeleý jekelegen azamattardyń múddesi úshin emes, jalpy qoǵamnyń ıgiligine aınalýy shart. Sonda ǵana qoǵam bolyp kótergen qomaqty júktiń aýyrlyǵy bolmaıdy, halyq tarıhy óziniń shynaıy kelbetin tanyta alady jáne óziniń qoǵamdy biriktirýshi áleýetin praktıkalyq turǵyda shyn máninde júzege asyrady.

Jalpy, tarıhty baıandaýdyń jańa teorııasy men ǵylymı metodologııasy anyqtalyp, burynǵy stıldegi ǵylymı túsinikter qaı­ta qaralýda. Eger keńestik dáýir­de gýmanıtarlyq teorııada ta­rıh­ty formatsııalyq kezeńderge bólý basymdyq tanytsa, keıingi zertteýlerde órkenıettik evolıýtsııany alǵa shyǵarý keńirek oryn aldy. Al endi qazirgi kezeńde bul eki baǵyttyń da óz erekshelikterin eskergen, sıntezdelgen jańa ustanym-ádisnama bekı túsýde. Bul tarıhı teorııanyń negizi - árbir ulttyq mádenıettiń tarıhyn barynsha naqty ǵylymı turǵyda álemdik tarıhtyń aıasynda kórsete bilý, tarıhtaǵy tul­ǵalyq kemeldenýdiń barlyq tetik­terin aıqyndaý bolyp tabylady. Sondyqtan, adam rýhanııatynyń mańyzdylyǵy alǵash ret naǵyz óziniń bıigine kóterilmekshi.

Tarıh jalpy halyq úshin ortaq dúnıe. Sondyqtan, onyń bıik ǵylymı deńgeıde jazylýy­na, nasıhattalýyna elimizdiń ár­bir sanaly azamaty óz úlesin qosýǵa tıis degen oıdamyz. Sonda ǵana mamandarymyz naǵyz uzaq merzimge qoldanýǵa jaraıtyn, jastarymyzdy jańa túsinikterge baýlıtyn rýhanı dúnıeni ǵylymı keńistikke usyna alady.

Jalpy, áleýmettik jáne rýha­nı múddelerdiń qısyny men qury­lymy kez kelgen etnos úshin tarıhı úderistiń pármendi aǵymynan týyndaıtyn zańdy dúnıeler bolyp keledi. Sondyqtan, belgili bir áleýmettik, saıası jáne mádenı keńistikte qalyptasqan jáne órbigen ulttyq rýhanı qazynanyń qordalanýy kezdeısoq qubylys emes degen jón.

Adamzattyń órkenıettik keńis­tiginde ómir súrip jatqan álem­degi barlyq halyqtar, ártúr­li qaýymdastyqtar óz rýhanı mádenıeti men áleýmettik bol­my­synyń únemi órkendep, damyp, kemeldenip, óskenin qalaı­dy. Osy talpynystardyń, múd­de­liliktiń arqasynda árqıly órkenıetter qalyptasyp, olar júıeli, uıymdasqan áleýmettik qurylymdar túrinde tarıhı úderiste kórinis berip otyrdy. Olardyń san alýan keıipte, árqıly sıpatta tanylýy zańdy qubylys. Degenmen, óziniń tarıhı qalyptasqan rýhanı qundy­lyqtary men rýhanııat álemin qadir­lemegen qaýymdastyq basqa halyqtar aldynda syıly bolý­ǵa laıyqty emes jáne olar órke­nıettik turǵydan alǵanda pár­mendi damý jolyna túse almaıdy.

Sóıtip, tarıhı sana men oń maǵynadaǵy rýhanı úrdister qoǵamdyq sanadaǵy adamı jáne áleýmettik progresti, ózindik evolıýtsııalyq damý men alǵa jyljýdy qamtamasyz etýshi rýhanı kúsh. Ol halyqtyń buqaralyq sanasynda belgili bir oryn alyp qana qoımaı, sonymen qatar, memlekettik deńgeıde rýhanılyq, rýhanı damý belgili bir saıası tuǵyrnama men áleýmettik baǵ­dar­lanǵan tujyrymdy úlginiń irge­tasyna aınalǵanda qoǵamnyń zııat­kerlik sıpatta sapaly deń­geıge kóterilgeni baıqalady. Osyn­daı deńgeıdegi shynaıy rýha­nı­lyqtyń júıelenýi, áleý­mettik keńistikte ózektenýi qazirgi zaman­daǵy memlekettik ıdeo­logııa­nyń gýmanıstik maǵy­na­da órbýi­ne, onyń jasampaz áleýetin aıqyn­daýǵa barynsha negiz bolar edi.

Jalpy, tarıh sahnasyndaǵy, qundylyqtar álemindegi ózara mádenı árekettesýge, suhbatqa, yqpaldasýǵa túspegen tarıhı tájirıbeni, ózindik áleýmettik derekti taza kúıinde kezdestire qoıý tarıhta sırek kezdesedi. Al, kerisinshe, ádettegi tarıhı táji­rı­bede rýhanılyqtyń jetki­likti damý deńgeıi bolmaǵan­dyq­tan bolǵan úlken zulmatty, kúıze­listi, zardapty jaǵdaılarǵa kópte­gen mysaldardy keltirýge bolady.

Halyqtyń rýhanı qundy­lyq­tarynyń básekege qabilettiligi nemen ólshenedi, rýhanııatqa negiz bolatyn tarıhı irgetastardy qaıdan izdeımiz? degen saýaldar da týyndaıdy. Árbir mádenıet únemi ózine rýhanı irgetas bolatyn qurylymdardy, jádigerlerdi izdeıdi, sony ornyqtyrýǵa tyrysady. Álemdegi basqa ulttar men ulystar sııaqty, qazaq hal­qynyń kópǵasyrlyq tarıhynda danalyqtyń ozyq úlgisi bolarlyq álemdi tanyp-bilýdiń, zerdeleýdiń ózindik sıpattamalary, túrkilik erekshelikterdi tanytatyn fılosofııalyq oılar men tujyrymdar jetkilikti bolǵany belgili.

Másele sol rýhanı injý-mar­jan­nyń qadirin bilip, qaı­maǵyn buzbaı qazirgi jahan­daný zamanynda júıeli túrde jınaqtap alýda jáne ony árbir jańadan keletin jas urpaqqa rýhanı sabaqtastyqpen júıeli túrde bere bilýde bolyp otyr. Osy jaýapty isti abyroımen júzege asyrǵan jaǵdaıda ǵana elimizdiń Eýrazııalyq keńistiktegi ózindik ereksheligi bar halyq retindegi mártebesi ósedi, basqa halyq­tar aldyndaǵy qurmetimizdi asqaqtata túsedi. Óıtkeni, óziniń tarıhta qordalaǵan mańyz­dy rýhanı qundylyqtaryn qur­mettegen, aıalaǵan, órbitken el ǵana jáne oǵan jańa zamanda ózindik jań­ǵyrtý bederlerin, kelbetin bere bilgen halyq qana adamzattyń ór­ke­nıettik maıdanynda shynaıy jáne laıyqty baǵaǵa ıe bolady.

Serik NURMURATOV, Fılosofııa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor