MAMAI BATYR
Jońǵar shapqynshylyǵy «Aqtaban shubyrynda, Alqakól sulama» bolyp qazaq halqynyń esinde máńgilikke qaldy. Syr boıyna - qolóner, -saýda ortalyqtary bolǵan, qazaq handyǵynyń materıaldyq qundylyqtary jınaqtalǵan, saıası ortalyǵy Ońtústik Qazaqstan aımaǵyna 30 myń qolmen jońǵarlar basyp kirdi. Jońǵar shapqynshylyǵy kenetten bastalǵany sonshalyq, ásheıindegi balajan qazaq balalaryna da qaramastan bytyraı qashty. Halyq kóptep qyryldy. Bes myń otbasy tutqynǵa alyndy. Jońǵar bıligine túsken halyq salyq tóledi, qazaq halqynyń kóp bóligi qashyp, Buqar men Hıýany, Samarqandty panalady. Jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúres barlyq kúshti biriktirýdi talap etti. Sol kezde qalyptasqan tarıhı jaǵdaıdyń ózi batyrlyq pen erjúrektilikti, batyldyqty aldyńǵy qatarǵa qoıdy. Barlyq júzder men rý - taıpalarda soǵys isi mamandyqqa aınalyp, ár rýdyń óz batyry, qolbasshysy shyǵa bastaıdy. Solardyń ishindegi erekshe kózge túskender Bógenbaı batyr, Qabanbaı batyr, Jánibek batyr, Eset batyr, Mamaı batyrlar edi.
Mamaı batyr Jumaǵululy Syrdarııa ózeniniń jaǵasynda týǵan. Jońǵar shapqynshylyǵy bastalǵan kezde Tobyqty rýy týǵan jeri Shyńǵystaýdy tastap, Ońtústik Qazaqstannyń Syrdarııa alqabyn panalaýǵa májbúr boldy.
Mamaı bala kúnnen óz tustastarynyń arasynan aqyldylyǵy men dene bitimi jaǵynan erekshe kózge túsken. Óziniń batyrlyq qasıetterimen on úsh jasynyn bastap kórine bastaǵan. Jas jigit jońǵarlarmen shaıqasta erekshe batyldyq pen erjúrektilik, eptilik tanytyp, jeke jeńisterimen áıgili qazaq batyry Qanjyǵaly Bógenbaıdyń yqylasyna bólenedi.
1723 jylǵy jońǵar shapqynshylyǵynan keıin qazaqtyń úsh júzi jaýǵa soqqy berý úshin barlyq kúsh-jigerin biriktirýge kúsh salysady. Keıingi jyldar - jońǵarlarǵa qatty soqqy berýmen tarıhta qalǵan jyldar. Solardyń ishindegi eń úlken shaıqas Mamaı batyr qatysqan - Ańyraqaı shaıqasy. Qazaq jeriniń kóptegen bóligin jaýdan azat etip, jeńistiń aldy boldy. Osy urysta qazaq halqy óziniń birligi men yntymaqtastyǵyn sezindi.
Abylaı hanmen birlese otyryp, Mamaı batyr birneshe shaıqastarǵa qatysqan. 1731 jyly Mamaı batyrmen birge qazaqtyń belgili batyrlary Qabanbaı, Bógenbaı qatysqan Balqash kóliniń mańaıynda iri shaıqas boldy. Qazaq áskerine Abylaı han qolbasshylyq jasady. Qazaq batyrlary birlese otyryp, jońǵarlardy Batys Qazaqstannan bastap, Ertisten asyra qýdy. Qazirgi Abaı aýdany Qyzyl tý aýylynyń mańynda Shaǵan ózeniniń boıynda iri qaqtyǵys bolyp, «Shaǵan shaıqasy» degen atpen tarıhta qaldy. Osy tarıhı shaıqastardyń barlyǵynda Mamaı batyr Abylaı hannyń senimdi úzeńgiles serigi bola bildi.
Ańyzdarǵa qaraǵanda Mamaı batyr 102 shaıqasqa qatysyp, jeńip shyqqan. Qazaq qolbasy Abylaı han Mamaı batyrǵa almas qylysh syıǵa tartqan desedi.Bir qyzyǵy, Mamaı 92 jasynda jekpe - jekke shyǵyp, jeńiske jetken. Odan keıin bes jyl ómir súripti. 1799 jyly Mamaı batyr 97 jasynda Arhatta qaıtys bolǵan. Mamaı batyrdyń qaldyrǵan ósıeti boıynsha júregi týǵan jeri Maıan Qoryq qystaǵynda, al denesi Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kúmbezindegi Áziret Sultan jolaýshyhanasynda Qabanbaı men Bógenbaı batyrlar jatqan jerge jerlengen.
Mamaı batyr jaıly Á.Álimjanov kitap jazsa, belgili rejısser, Halyq qaharmany Á.Mámbetov kitap jelisimen «Jaýshy» kınofılmin túsirgen. Segizseri Bahramulynyń balasy Musaıyn «Er Mamaı», belgili aıtys aqyny Q.Altynbaev «Mamaı batyr» dastandaryn jazǵan. Batyrdyń toǵyz ulynan qalǵan urpaqtary Shyǵys Qazaqstannyń Arqat, Qaraýyl, Qasqabulaq, Kókbaı aýyldarynda jáne Semeı qalasynda turady. Semeı qalasyndaǵy bir kóshege Mamaı batyrdyń esimi berilgen.
2009 jyly Almatyda Mamaı batyrdyń 300 jyldyǵyna oraılastyrylǵan jazýshy Qaırat Begalınniń «Mámlúkter» («Mamlıýkı») atty kitabynyń tusaýkeseri boldy.
Derek kózderi:
Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 6 tom,
Qarıuly Q. Mamaı batyr. Halyq keńesi. - 1993 jyl.