Mamandyǵymyzdyń artyqshylyǵy úlken jaýapkershilik júkteıdi - Marat Qojaev

ASTANA. QazAqparat – Marat Qojaev 30 jyldan beri quqyq qorǵaý organdarynda taban aýdarmaı jumys istep keledi. Onyń polıtsııa bolý nıetine jas kezinde tergeýshi jaıly oqyǵan kitabynyń áser etkeni bar. Búginde ol elimizdiń Іshki ister mınıstriniń birinshi orynbasary laýazymynda qyzmet etip júr. QazAqparat tilshisine bergen eksklıýzıv suhbatynda ol ómirlik joly, mınıstrliktegi jumysy, qyzmetkerlerdiń ólimi jáne taıaýda elordadaǵy bank qyzmetkerlerin kepilge alý oqıǵasy jaıly egjeı-tegjeli aıtyp berdi.

- Sizdiń oıyńyzsha, sońǵy jyldary Qazaqstanda polıtseılerdiń ımıdji qalaı ózgerdi? Azamattar tarapynan senimsizdik áli de bar ǵoı…

- Imıdj men senim – bul sál ózgesheleý uǵymdar. Qazirgi álemde iri kompanııalar arnaıy medıa resýrstardy jaldaıdy, PR jobalaryn júzege asyrady jáne naqty nemese oıdan shyǵarylǵan beıneni jasaıdy. Biz mundaı nárselermen aınalyspaımyz, óıtkeni jumysymyzdyń múldem basqa ereksheligi bar. Al senim máselesi... Iá, azamattarymyzdyń tarapynan bizge degen senimdi arttyrǵymyz keledi. Qoǵam qandaı áleýmettik paıdaly jumys istep jatqanymyzdy bilýi úshin ashyq boldy qalaısyz. Bizge kóbirek senim bolýy úshin qyzmetkerlerimiz eń aldymen adal bolýy, kómekke kelýge daıyn, janashyr, qorǵaýshy bolýy tıis. Ekinshiden, olar sheshimderine eshkim yqpal etpeýi úshin kásibı, beıtarap bolýy qajet.

Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttiginiń sońǵy zertteýlerine sáıkes, azamattarymyzdyń 39 paıyzy dan astamy polıtsııaǵa tolyq, al 38 paıyzy ishinara senedi. Jalpy, bul bizdiń polıtsııaǵa degen kózqarasymyz jaqsy ekenin kórsetedi. Men halyq polıtsııaǵa múldem senbeıdi dep aıtpas edim. Árıne, biz barynsha senimge ıe bolýǵa umtylamyz. Jeke quramǵa únemi nusqaýlyq berip otyramyz. Mysaly, patrýldik polıtseılerge azamattarǵa júgingen kezde meıirimdi bolýǵa kómektesýge, járdemdesýge daıyn bolýǵa úıretemiz. Qazir onymen aınalysyp jatyrmyz. Menińshe, bul jumys óz nátıjesin beredi jáne jyl saıyn senim paıyzy artatyn bolady.

- Siz belgili bir ımıdjdi ilgeriletýmen nemese jasaýmen aınalyspaımyz deısiz. Múmkin, báribir de ol kerek shyǵar?

- Munyń aınalasynda ártúrli jarnamalyq qurylymdar jasaýǵa, ımıdjdik is-sharalar ótkizýge bolar edi.Biraq polıtsııa qyzmetkeri kóshede dóreki bolsa, óz ókilettigin asyra paıdalansa, onda barlyq kúsh-jiger bir kúnde-aq qumǵa sińgen sý sııaqty bolady. Sondyqtan júıeli is-sharalar qajet. Alǵa jyljý úshin qandaı da bir erekshe kúsh-jiger qajet emes. Oǵan quqyqqa moıynsunatyn qyzmetkerlerimizdiń tártipti minez-qulqy arqyly qol jetkizý kerek. Olar kún saıyn jumys ornynda óz is-áreketterimen, janqııarlyǵymen, adal áreketterimen kórinýi qajet.

- Polıtsııa jumysy qanshalyqty qıyn dep oılaısyz?

- Búkil álemde polıtsııa mamandyǵy eń qıyn kásipterdiń biri sanalady. Osydan biraz ýaqyt buryn sizdiń áriptesińizdiń polıtsııaǵa jetistikke jete almaǵan adamdar barady degen saryndaǵy barynsha arandatýshylyq saýalyna jaýap bergen edim. Naqty mysaldarmen onyń olaı emestigin dáleldedim. Polıtsııa qyzmetkeri únemi psıhologııalyq-fızıologııalyq qysymda júredi. Ol kez kelgen sekýndta ómirin qaterge tigýge daıyn bolýy tıis. Sondyqtan da bul mamandyqta psıhologııa boıynsha da, densaýlyq boıynsha da, ómirge kózqaras boıynsha da talap kóp. Sol sebepti polıtsııa ant pen sert beredi. Mamandyq minezdi, tózimdilikti, batyldyqty talap etedi. Táýelsizdik jyldarynyń ishinde 816 polıtsııa qyzmetkeri mert bolyp, 4 600-den astam adam jaraqat aldy. Bul tek qyzmettik mindetin oryndaý barysynda ǵana. Munan bólek, halyqpen baılanystyń erekshe daǵdysy talap etiledi. Sondaı-aq kez kelgen ýaqytta seni dabylmen shaqyryp alýy múmkin ekendigine de daıyn bolýǵa tıissiń. Dál osy sebepti jas otbasylardy túsinispeýshilik jıi bolyp turady. Kelinshegi: «Tún ishinde taǵy qaıda ketip barasyń?», dep suraıdy. Al onyń túsindirýge ýaqyty joq, tómende qyzmettik kólik kútip tur. Ol «Artynan túsindiremin», dep jaýap beredi. Al kelinshegi túrli oıda qalady. Bul – azamattardyń múddesi, densaýlyǵy, ómiri múlki úshin óz múddesine nuqsan keltirýge daıyn adamdardyń mamandyǵy. Sondyqtan polıtsııa – bul qıyn mamandyq.

- Qazir kadr tapshylyǵy, jumystan jıi ketý máselesi qalaı bolyp jatyr?

- Biraz ýaqyt buryn kadrlardyń jumystan shyǵýy jıi bolatyn. Sebebi de ártúrli. Onyń ishinde joǵaryda atap ótken sebep te bar. Jas otbasy polıtsııa qyzmetiniń mánin, ıaǵnı únemi shaqyrtýlar, úıde jıi bolmaý, normalanbaǵan jumys kúni sııaqty jaıttardy túsinbeıdi. Degenmen, qalaı desek te negizgi sebepti materıaldyq jaǵy. Polıtsııa joǵary jalaqy tólenetin mamandyq emes. Buǵan qosa áleýmettik-quqyqtyq qorǵalýy da álsiz. Búginde el Prezıdentiniń, vedomstvo basshysynyń qoldaýymen osy máselede birshama ilgerileýshilikke qol jetkizdik. Qazirgi ýaqytta jalaqy kezeń-kezeńimen ulǵaıyp keledi. Turǵyn úı jaldam ótemaqysyn alatyn tulǵalar tizbesi de keńeıtildi. Quqyqtyq qorǵalýy jaqsardy. Polıtsııaǵa zorlyq-zombylyq, ómirine qastandyq jasaǵany úshin aıtarlyqtaı jaýapkershilik qarastyrylǵan. Qaıtys, mert bolǵanda nemese qyzmetke jaramsyz bolyp qalǵan kezde zańmen ótemaqy qarastyrylǵan. Balalary grantpen bilim ala alady. Polıtsııa qyzmetkerleriniń balalary balabaqshaǵa kezekten tys ornalasa alady. Osy is-sharalar qyzmetkerlerimizdiń jumystan ketýin toqtatty. Búginde polıtsııa bolyp jumys istegisi keletin adamdardyń sany 1,5 esege artty. Sońǵy jyldary alǵash ret sapaly irkteý júrgizý múmkindigi paıda boldy. Óz erkimen jumystan ketetinder qatary azaıdy. Qazirgi ýaqytta aıta qoıarlyqtaı kadr tapshylyǵy joq. Kadr tapshylyǵy 20 paıyzǵa jetken kezeń de bolǵan. Búginde bul tsıfr 2 esege qysqardy.

- Qaraly qańtar oqıǵasy oryn alǵanyna da 1,5 jyl ýaqyt ótti. Qandaı sabaq aldyńyzdar? Ne isteldi? Strategııalyq nysandardy basyp alýǵa tyrysýshylarǵa toıtarys berý hattamasy ózgerdi me?

- Bul elimiz úshin tarıhtaǵy qaıǵyly paraqtardyń biri. Endi qaıtyp mundaı oqıǵa qaıtalanbasyn. Árıne, mundaı oqıǵadan keıin sebepteri, ne túrtki bolǵany saraptamalady. Qateliktermen jumys júrgizildi. Ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge arnalǵan arnaýly jospar qaıta qaraldy. Búginde bizdiń quqyq qorǵaý qurylymdary men ózge de ókiletti organdar arasyndaǵy ózara is-qımyl algorıtmi osyndaı daǵdarysty jaǵdaılarǵa barynsha beıimdeldi. Quqyq qorǵaý organdarynyń basshylary daǵdarysty jaǵdaıda sheshim qabyldaý kezinde barynsha derbes bolady. Onyń naqty ekenin aıta almaımyn. Óıtkeni, bul arnaıy jospar. Onyń belgili bir grıfi bar.

- Endi ózińiz jaıly málimettermen bólisseńiz. Qyzmet jolyńyzdy qalaı bastadyńyz, polıtsııa mamandyǵyn nelikten tańdadyńyz?

- Almatydan 50-60 shaqyrym jerdegi shaǵyn aýylda dúnıege keldim. Aýylymyzda ne bári 4 kóshe bar bolatyn. Bala kezimde bizdi Almatyǵa mektep ekskýrtsııasyna alyp keletin jnáe ómir boıy qalada turýdy armandadyq. Ákem agronom edi, jolyn qýǵanymdy, Almatydaǵy Qyzyltýly aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyna túskenimdi armandady. Ákem sol oqý ornyn bitirgen, meni de soǵan jiberdi. Al men agronom bolǵym kelmedi ári ákeme ony qalaı jetkizerimdi bilmedim. Qazaqstannyń eńbek sińirgen ustazy, Lenın ordeniniń ıgeri Romanenko Zınaıda Anatolevnadan bilim alǵan men orys tili emtıhanynan ádeıi qulap qaldym. Sodan keıin armııaǵa alyp ketti. Germanııada boryshymdy ótedim. Sol jaqtaǵy áskerı bólimde tamasha kitaphana boldy, al men kitap oqyǵandy jaqsy kóremin. Túri detektıvter oqydym. Dál áskerden qaıtar aldynda qolyma Lev Sheınınniń «Tergeýshi jazbasy» kitaby tústi. Aýylymda ýchaskelik mılıtsııa kórgen emespin, al kitapta qylmysty ashatyn qyzyqty mamandyq jaıly baıandaıdy. Birden tergeýshi bolamyn dep sheshim qabyldadym dep aıta almaımyn. Biraq, oılandym. Armııadan aýylǵa oralǵannan keıin ýchaskelik mılıtsııa kóshede organda jumys isteýdi usyndy. Osylaısha, qatardaǵy polıtseı bolyp, kóshelerdi sholǵyndadym, otbasylyq-turmystyq oqıǵalarǵa, buzaqylyq jasaǵandarǵa bardym. Biraq, oıymnan sol bir kitap ketpeıtin. Birde, oqýǵa suranyp, ІІM Qaraǵandy joǵary mektebine emtıhan tapsyryp, birden tústim. Bitirgennen keıin tergeýshi mamandyǵyn alyp shyqtym. Uzaq ýaqyt boıy asa aýyr qylmystardy tergedim. Birneshe jyldan keıin kisi óltirý qylmystaryn tergeýmen aınalysatyn bólimdi basqardym. Osy bólimnen qyzmettik mansap jolym bastaldy.

- Qyzmettes serigińizden aıyrylyp qalǵan sát boldy ma?

- Qyzmet kezinde bolǵan emes. Biraq, qyzmetkerlerim mert bolǵan jaıttar óte kóp boldy. Sońǵy oqıǵa Pavlodar oblystyq polıtsııa departamentiniń bastyǵy bolǵan kezde oryn aldy. Ýchaskelik polıtsııa qyzmetkerin tirek pýnkttinde óltirip ketti. Qylmysker pýnktke aldap kirip, oǵan birneshe ret pyshaq jumsaǵan, qarýyn almaq bolǵan. Biraq, ol sol kúni qarýsyz edi. Árıne, bul – tragedııa. Biz búkil jeke quramdy kóterip, birneshe saǵattyń ishinde sol qylmyskerdi qolǵa túsirdik. Ol sottaldy.

- Ýchaskelik polıtseı sol kúni nege qarýsyz boldy?

- Ádette, qyzmetkerler qylmyskerdi ustaýǵa, aýyr qylmystyń jolyn kesýge bara jatqanda nemese táýliktiń kezekshilikke túskende qarý alady. Ol sol kúni kezekshilikte bolmaǵan. Qarapaıym aldyn alý jumystarymen aınalysyp, qyzmettik qujattardy kompıýterge terip otyrǵan.

- Kún saıyn polıtsııa formasyn kıgende qandaı sezimde bolasyz?

- Ómirimniń basym bóliginde qyzmet etken jedel tergeý bólimshesinde azamattyq kıimmen júrdim. Biraq, egerde polıtsııa rólinde ózimdi qalaı sezinetinim jaıly surap otyrsańyz, onda polıtsııada jumys isteıtindigimdi maqtan tutamyn. Óte laıyqty adamdardyń ortasynda qyzmet etip júrmin. Polıtseılerdiń basym bóligi, jastary da, tájirıbelileri de adal, qaısar, óziniń qyzmettik boryshyna berilgen jandar.

- Taıaýda ǵana Qazaqstan azamattary astanadaǵy bankterdiń birinde qyzmetkerlerdi kepilge alǵan kúdikti ustaý arnaýly operatsııasyn demderin ishine tarta baqylady. Baqytymyzǵa oraı, kisi shyǵyny bolǵan joq, qater tez arada joıyldy. Siz jalpy qyzmetkerlerińizdiń jumysyn qalaı baǵalaısyz, olar qanshalyqty úılesimdi jumys istedi?

- Qyzmetkerlerimizdi kúndelikti qyzmetke de, osyndaı daǵdarysty jaǵdaıǵa da daıyndaý júıesi jolǵa qoıylǵan. Biz qyzmetkerlerimiz kúndelikti ómirde oryn alatyn tosyn oqıǵalarǵa daıyn bolýy úshin únemi jumys isteımiz. Keıinde tosynnan bir azamattyń sýıtsıd jasaýǵa, kópirden sekirýge tyrysatyn jaıttar bolyp qalady. Jáne de polıtsııa qyzmetkerleri buǵan daıyn bolýy tıis. Mundaı daǵdarysty jaǵdaıǵa barynsha tyńǵylyqty daıyndalatyndyǵymyz túsinikti. Bul rette mundaı qylmystardyń saldaryn tómendetý úshin ázirlengen arnaýly algorıtm, jospar bar. Ol jerde túrli júıeniń jumyldyrylatyndyǵy túsinikti. Olar bizdiń bólimshelerimiz, ort týyndaǵan jaǵdaıǵa órt sóndirý qyzmeti, gaz qyzmeti. Árqaısysy ne isteý kerektigin biledi. Bul algorıtm jazylǵan. Jaǵdaıda baǵalaıtyn, qaskúnemniń kim ekendigin anyqtaıtyn arnaıy adamdar bar.

Adamnyń aty-jónin jyldamyraq anyqtasaq, onymen kelissóz júrgizý de jeńilirek bolady. Al bul jaǵdaıda biz onyń týǵan-týystaryn tarttyq. Ony sýretke túsirip alyp, jyldam bazamyzdan qarap, aty-jónin anyqtadyq. Degenmen, bastapqyda ol múldem basqa adamnyń atyn aıtqan bolatyn. Biz Dılshot degen adammen kelissóz júrgizgen edik. Sál keıinirek, sýret arqyly onyń naqty kim ekeni anyqtaldy. Ol Jambyl oblysynyń Grodekovo eldi mekeniniń týmasy Álıhan Mýradov bolyp shyqty. Derekter adam jaıly aqparat jınaýǵa, onyń minez-qulqyn tanyp bilýge, jaqyn týǵan-týystarynyń kim ekendigin anyqtaýǵa múmkindik berdi. Biz Jambyl oblysyna habarlasyp, ondaǵy bólimshemiz tez arada onyń týǵan-týystaryn tapty. Solar arqyly oǵan áser etýge tyrystyq. Sol arqyly ol jasaýy múmkin is-árekettiń qaýpin azaıttyq. Beıbit jolmen sheshýge tyrystyq. Kelissózderdiń esh áseri bolmaǵan jaǵdaıda bizdiń arnaýly bólimshemiz áreket etýi tıis boldy.

Olardan óte tyńǵylyqty daıyndyq talap etiledi. Bul bólimshede osyndaı jaıttar kezinde kelissóz júrgizetin, qylmysker nazaryn basqa jaqqa aýdartý ne bolmasa josyn jaǵdaı týyndatý úshin qajetti arnaıy quraldardy qoldanatyn mamandar bar. Basyp kirip, qylmyskerdi qolǵa túsiretin shabýyldaýshylar bar. Árıne, ahýal basqasha sheshilmese, azamattarymyzdyń ómiri men densaýlyǵyna qaýip tóngen jaǵdaıda qylmyskerdiń kózin joıýǵa daıyn turatyn jasaq ta bar. Munyń bári kúndelikti jattyǵýlardyń, daǵdylardyń nátıjesinde qalyptasady. Sol kúni bólimshemiz óte jyldam ári naqty áreket etti. Qylmysker de, kepilge alynan bank qyzmetkerleri de zardap shekken joq.

- Dál sol oqıǵa kezinde arnaýly jasaq jumyldyryldy ma?

- Iá, ol oqıǵa kezinde Astana qalalyq polıtsııa departamentiniń «Arlan» jasaǵy jumyldyryldy.

- Olarda qandaı qarý-jaraq boldy?

- Arnaýly jasaq óziniń shtattyq kestesine saı qarýlanǵan. Quramynda túrli mamandar bar. Máselen, qatty dybys shyǵaratyn granata laqtyratyn maman boldy. Granata laqtyrǵan kezde jar-jurq etip, sanaýly sekýndtarda qylmysker daǵdaryp qalady. Al sol ýaqytta shabýyldaýshylar qylmyskerge jetip, ony qarýsyzdandyrýy tıis.

- Al qylmyskerde qandaı qarý boldy?

- Onda tapanshaǵa uqsas zat boldy. Sonymen qatar qoly men denesine qoldan jasalǵan jarylǵysh qurylǵyǵa uqsas zat tańyp alǵan. Qazirgi ýaqytta bul zattar saraptamaǵa berildi. Olardyń qanshalyqty jarylǵysh zat ne mýlıaj ekendigin saraptama anyqtaıdy.

- Dál sol kúni kelissózge mınıstr Marat Ahmetjanovtyń ózi shyqty. El turǵyndary ІІM basshysynyń formasyz bolǵanyn, demalys kúni bolǵanyna qaramastan operatsııaǵa basshylyq jasap, óte kásibı turǵyda ózin kórsete bilgendigin atap ótýde. Degenmen syn da bar. Mınıstrdiń ózi aralasatyndaı jaǵdaı óte kúrdeli boldy ma? Álde elordada tájirıbeli kelissózshi jetispeı me?

- Árıne joq, kelissózshi maman jetkilikti. Bizde arnaýly daıyndyqtan ótken kelissózshiler bar. Olar Ulttyq qaýipsizdik komıteti akademııasynyń antıterrorlyq ortalyǵynda oqýdan ótedi. Sol kúni de bizdiń arnaýly bólimsheniń osyndaı mamany qatysty. Ókinishke oraı, onyń tegin, atyn, ákesiniń atyn aıta almaımyn. Ol oqıǵa ornyna Іshki ister mınıstri kelgennen keıin ishke birneshe ret kirip, kelissóz júrgizdi. Mınıstrge qaskóıdiń talabyn baıandap, onyń is-áreketin, qolynda ne bar ekendigin aıtty. Mınıstr oqıǵa demalys kúni, túski ýaqytta oryn alǵanyn eskerip, sol jerge ózi de barý kerek dep sanady. Ol oqıǵa ornyna kelip, operatsııaǵa ózi basshylyq jasap, kúsh qoldanýǵa nemese kelissózdi jalǵastyrýǵa qatysty sheshim qabyldady. Operatsııa barysynda ІІM basshysy basqynshymen tikeleı sóılesip, tutqynǵa alynǵan bank qyzmetkerlerin bosatýǵa tyrysty.

Mınıstrdiń ol jerge ózi barýy jáne atalǵan operatsııaǵa basshylyq jasaýǵa qatysýy faktisin bylaı baǵalar edim. Kez kelgen polıtsııa shenine, laýazymyna, jaǵdaıyna qaramastan, demalys ne jumys kúni bolsa da qylmys jasalsa ári ol azamattardyń ómiri men densaýlyǵyna qaýip tóndirse, onda onyń jolyn kesýi tıis. Menińshe, mınıstr dál solaı oılap, oqıǵa ornyna bardy. Qylmyskerdi qolǵa túsirý úshin kúsh qoldaný týraly sheshimdi de mınıstr jeke ózi qabyldady.

Árıne, eń aldymen jarylystan qoryqtyq. Óıtkeni, qylmysker jarylǵysh zat bar ekendigin jáne óz ómirin de, tutqyndardyń da ómirin qııýǵa daıyn ekendigin birden aıtty. Qysqa ǵana ýaqyttyń ishinde egjeı-tegjeıli aqparat jınap, qaýiptiń tómendigin, ony basqasha ymyraǵa keltirý jolynyń joqtyǵyn, munan ary kútý jaǵdaıdy kúrdelendire túsetindigin túsingennen keıin kúsh qoldaný týraly sheshim qabyldandy. Óıtkeni, tutqyndardyń qaskóıdiń qolynda bolǵan árbir mınýty óte aýyr edi. kórinetin jerde turǵan qyzdardyń kózderinen olardyń qatty úreıli ekendigin kórdik. Sondyqtan da mınıstr baıandamalardyń, saraptamalardyń negizinde kúsh qoldaný týraly sheshim qabyldady. Osydan keıin ІІM basshysy kúsh qoldanýǵa buıryq berdi. Al qylmysker muny múldem kútpegen edi. Sanaýly sekýndtyń, 10-15 sekýndtyń ishinde búkil operatsııa sátti aıaqtaldy.

- Bul oqıǵa qazaqstandyqtardy eseńgiretse, BAQ úshin naǵyz sensatsııaǵa aınaldy. Shyndyǵynda da elimizde mundaı oqıǵalar óte sırek oryn alady. Munyń sebebi nede?

- Ádette mundaı oqıǵalar Úkimeti turaqsyz, qoǵamdyq tártipti qorǵaýda, jalpy zańdylyqtyń saqtalýynda olqylyqtar elderde qaıtalanady. Shynymen de qoǵamdyq tártibi turaqty elderde, onyń ishinde bizde de kepilge alýǵa óte sırek kezdesetin qubylys. Nelikten? Óıtkeni, elimizde kishigirim buzaqylyqtan bastap, eń qaterli qylmystardyń aldyn alý júıesi qalyptasqan. Ol kóptegen komponentten turady. Іshki ister organdary barlyq quqyq buzýshylyqytń aldyn alý kezinde búkil memlekettik, jergilikti atqarýshy organdardyń kúsh-jigerin úılestiredi. Bul júıe kópsatyly ári jańa syn-tegeýirinderdi eskere otyryp, únemi jetildiriledi.

Qazirgi ýaqytta biz osydan 5-7 jyl buryn bilmegen jańa quqyq buzýshylyqtar paıda bolyp jatyr. Máselen, ınternet-alaıaqtyq. Olar paıda bola salysymen olarmen qalaı kúresýge bolatyndyǵyn zerdeledik. Bul rette ózimiz jınaqtaǵan tájirıbemen qatar quqyq buzýshylyqpen kúreske qajetti halyqaralyq daǵdynyń da eskeriletindigi túsinikti. Sondyqtan da Qazaqstandaǵy júıe barynsha jaqsy jumys isteıdi. Ózge memlekettik organdar da, jergilikti atqarýshy organdar da jumyldyrylǵan. Quqyq buzýshylyqtyń aldyn alý júıesi – bul tek polıtsııa jumysy ǵana emes. Bul – adamdardy jumyspen qamtý, balalardy mektepte tárbıeleý, esirtkige táýeldilikpen kúres, bas bostandyǵynan aıyrý ornynan shyqqan adamdardy beıáleýmettendirý jumysy. Munyń bári quqyq buzýshylyqtyń aldyn alýdyń birtutas júıesine birigedi.

Sońǵy jyldary bul salada tsıfrlyq tehnologııalardy óte kóp paıdalanamyz. Barlyq qalada derlik tek joldardy ǵana emes, qoǵamdyq oryndardy, mektepterdi, ózge de adam kóp jınalatyn oryndardy qadaǵalaý úshin vıdeokameralardy qoldanamyz. Osylaısha, krımınogendik ahýaldy, qoǵamdyq qaýipsizdikti únemi baqylap otyramyz. Kóshe de oryn alyp jaıttarǵa únemi monıtorıng jasaımyz. Poıltsııa qolyndaǵy barlyq quraldy ıkemdi paıdalanýǵa tyrysatyndyǵymyz túsinikti. Polıtsııa ózi qajet bolǵan jerde bolýy tıis. Qalalarda arnaýly utqyr posttar, dástúrli ýchaskelik polıtsııa beketteri jáne sholǵyndaýdyń ıkemdi júıesi bar. Bul – krımınogendik ahýalǵa baılanysty belgilenetin únemi avto jáne jıaý sholǵyndaý. Olar kúndelikti bir baǵdarmen ǵana júrmeıdi. Qaı jerde, qandaı ýaqyttaqylmys jıi jasalatyndyǵy kúndelikti saralanady. Soǵan oraı sol jerlerge jasaqtar jiberemiz. Sol sebepti de aldyn alý júıesi jumys istep tur jáne joǵaryda atalǵandaı qylmystar kóp emes.

- Suhbatyńyzǵa raqmet!