«Mal qulaǵy sańyraý» bolsa, adam jany jaraly bolmas
Árıne, aqparat quraldarynda taralyp jatqan bul jańalyq negizinen sottyń shyǵarǵan úkimine baılanysty habar edi. Dese de, oqyrman pikiri oı salarlyq dúnıe. Qazir aqparat quraldarynda kóp nárseler ashyq aıtylyp, aıtylýdyń arǵy jaǵynan «jarnamalanyp» ta jatyr, tipti reıtıngke jumys isteıtin keı telearnalarda bul úderis «modaǵa» aınalyp ketkendeı.
«Haıp» úshin bárinen tartynbaıtyn jastardy baǵdarlamaǵa shaqyryp, páktigin satqan qyzdyń, jezókshe jigittiń, qyztekeniń áńgimesin jurttyń nazaryna usynyp, halyqtyń júıkesine tıgeli qashan. « Qyzǵa qyryq úıden tyıym « dep mápeleıtin qarakózderimizge efırden baı izdetkizgen «Qalaýlymǵa» da eldiń ókpesi qara qazandaı.
Halyq «uıat» deıtin uly uǵymnyń tómendep ketýinen, ul-qyzdarynyń osyndaı jeńil jarnamanyń jeteginde ketýinen alańdaıdy.
Endi «Mal qulaǵy sańyraýǵa» keleıik. Bul sózdi sońǵy ret qashan estigenim esimde qalmapty, biraq bala shaǵymyzda úlken kisiler kóp aıtatyn. Al qazir aıtylmasa bul - árıne qoǵamnyń túzelip, azǵyndyqtyń azaıyp ketkeninen emes, sózdi júıesin taýyp aıtatyp, jamandyqqa tyıym salatyn dańǵyl keýdeli dana halqymyzdyń, osy uly uǵymyn túsinetin adamdardyń azaıǵandyǵynan bolar.
Óz basym bul sózdi tuńǵysh ret bala kúnimde anamnyń aýzynan estigen edim. Bizdiń aýyl Ór Altaıdyń Shińgil degen aýdanynda otyratyn edi. Áli esimde, bir kúni keshte jeńgem kórshi aýylda turatyn Asqar degen kisiniń qyzy qashyp ketkenin aıtyp keldi.
Anamnyń birden qabaǵy túıilip, «ony nemenege súınshilep otyrsyń, betin ary qylsyn! Mal qulaǵy sańyraý! Endi mundaı nárseni aıtýshy bolma» dep tyıyp tastaǵan edi. Baqsam, anam sol kezde ózi tárbıelep otyrǵan qyzdaryn oılap, júregi qobaljyp ketken eken-aý.
Altaıda «Qyz qashyp ketý» degen úlken uıatty is sanalatyn, tárbıesi kemshildeý degenniń belgisi retinde baǵalanatyn. Qyzy qashyp ketken úıdiń eńsesi basylyp, ata-anasy birazǵa deıin tóńirektegi jurtqa qaraı almaı júretin edi.
«Jaqsy sóz - jarym yrys» deıtin halqymyz jaqsylyqtyń jarshysy bolýǵa, jamandyq aıtpaýǵa shaqyrady. Jaman sóz jamandyq shaqyrady dep bilgen. Sondyqta da bolar, «Bireý, bireýdi atyp óltiripti», «Bireý bireýdiń qyzyn zorlapty», «Bireý ózine qol jumsapty» degen sekildi jaman sózderdi estigende, burynǵynyń úlkenderi «Mal qulaǵy sańyraý» ony adam turmaq maldyń qulaǵyna estirtpeńder» dep tyıym salyp otyrǵan.
«Mal qulaǵy sańyraý» - bul dana halqymyzdyń oı jemisinen týǵan úlken fılosafııalyq máni bar uǵym.
«Nur Múbárak» ýnıversıtetiniń doktoranty, naıb ımam Rýslan Qambarov «mal qulaǵy sańyraý» uǵymy qazaq dúnıetanymynyń ıslam qaǵıdalarymen úndesip jatqanynyń belgisi ekenin aıtady.
«Nısa súresiniń, 148-aıatynda «Alla jaman sózdiń jarııalanyp sóılenýin jaqsy kórmeıdi. Biraq zulymdyqqa ushyraǵan bireýdiki basqa. Alla ár nárseni estıdi, biledi» dep jazylǵan. Taǵy bir hadıste «Eı, tilimen ıman keltirip, júregine ıman kirmegender! Musylmandardy ǵaıbattamańdar. Olardyń álsiz de osal tustaryn ańdýshy bolmańdar. Kimde-kim musylman baýyrynyń álsiz, osal tusyn timiskileıtin bolsa, Alla Taǵala onyń aıybyn ashady. Ondaı adamdy úıinde otyrsa da, el-jurtqa masqara etedi» delingen. Búgingi keıbir BAQ ókilderiniń áreketi «jańalyq», «haıp» nemese basqa ataýmen aıtsa da, onyń túbi ózgermeıdi. Ósek jáne ǵaıbat bop qala beredi. Eldiń qulaǵyn eleń etkizý úshin jasalǵan mundaı pıǵyldan eń áýeli sóz taratýshynyń ózi zardap shegedi. Eń soraqysy - bul qoǵamnyń moraldyq sanasyna teris áseri. Bastapqyda sumdyq dep qaraǵan eldiń birte-birte mundaı jańalyqtarǵa boıy úırenedi. Úlkenderdiń qoı demeýi, jastardyń bilgenin isteýi qoǵamdy jaqsylyqqa aparmaıdy. Sondyqtan halyqtyń qulaǵy, kózi bolyp otyrǵan aqparat quraldarynda múmkindiginshe elge paıdaly sapaly ónimder jarııalansa» deıdi Rýslan Qambarov .
Qazaq halqynyń «Mal qulaǵy sańyraý» deıtin ulaǵatty uǵymynyń psıhologııalyq mánin de izdep kórgen edik. Psıholog - logoped Baqytgúl Nurıddınova jaman aqparatty boıǵa sińirý adamnyń jan dúnıesine keri yqpal etetinin aıtady.
«Adamdar jaǵymsyz sózderdi estigen saıyn ol sanasyna jazylyp qalady. Kez kelgen ýaqytta sanaǵa jazylǵan teris aqparat adamnyń jan dúnıesine yqpal etip, ózinde qaıtalanýy múmkin. Sol úshin adam únemi jaqsy sózderdi osy shaqta aıtyp júrýi kerek, jaqsy aqparattardy oqýǵa tyrysýy kerek. Kishkene ǵana mysal, balańyzǵa «seniń qolyńnan bári keledi», «sen myqtysyń» degen sózderi aıta berý balany jetistikke jeteleıdi. Óıtkeni ol boıyna sińip ósedi. Kersinshe «qolyńnan eshteńe kelmeıdi» dep aıtatyn bolsaq, ol balany keri tartady. Sol sekildi múmkindiginshe balalardy jaman aqparattan aýlaq ustaǵanymyz jón. «Mal qulaǵy sańyraý» deıtin qazaq ustanymy ǵylymı turǵydan da, psıhologııalyq turǵydan da úlken mańyzǵa ıe. Búgingi tańda ınternet jelisi arqyly neshe túli aqparat taralyp jatady. Jaǵymsyz dúnıelerdi balalarymyz da kóredi. Sondyqtan aqparattardy súzgiden ótkize bilýimiz kerek. Ózine kerek dúnıelerdi ǵana boıyna sińirgeni jón. Jaǵymsyz dúnıelerden aýlaq bolý - adamnyń jan dúnıesin taza ustaýdyń joly» deıdi Baqytgúl Nurıddınova.
«Jany saýdyń táni saý» deıdi halqymyz. Jany taza ulttyń ary da taza bolmaq. Endeshe kez kelgen aqparat úlkenge de, balaǵa da qoljetimdi bolyp turǵan búgingi tańda adamnyń jan dúnıesin jaralaıtyn sapasyz kontentti azaıtýdyń mańyzy óte zor .
Osy turǵyda memlekettik deńgeıde aqparat aıdynyn, ınternet álemin úlken súzgiden ótkizip rettep otyrý bolashaq deni saý urpaqtyń kepili bolmaq. «Mal qulaǵy sańyraý» bolsa, adam jany jaraly bolmas edi.