Mahmud Qashqarı

Mahmud Qashqarı (tolyq aty-jóni Mahmud ıbn Ál-Qusaıyn ıbn Muhammed) (1029-1101) – túrki tilderiniń tuńǵysh sózdigin qurastyrýshy, entsıklopedıst-ǵalym, ataqty «Dıýanı lýǵat-at-túrik» eńbeginiń avtory.

Қashғarda týyp, Balasaғұn қalasynda өmir sүrgen. Қarahandar aқsүıekteri ortasynan shyққan. Әkesi Құsaıyn Mұhammed Maýrennahrdy jaýlaýshy Boғyrhannyң nemeresi. Ol Қashғarda bilim alyp, Bұhara men Baғdadta oқýyn jalғastyrғan. Tүrki halyқtaryn tүgelge jýyқ aralap, zaң ilimi, arıfmetıka, Құran, sharıat pen hadıs boıynsha bilim aldy. Arab-parsy tilderin, әdebıeti men mәdenıetin meңgerdi. XI ғasyrda «Dıýanı lýғat-at-tүrik» eңbegin jazyp, tүrki tilderiniң mәrtebesin kөterdi. Kitapta tek tүrki sөzderin terip jazyp, өzge tilden engen sөzderdi қoldanbaғan. Ғalym bұl kitapta Baғdad oқymystysy Әbdirahman әl-Basrıdyң (VIII ғ.) «Kıtabýl aını» atty eңbegi negizinde tүzgen. Sөzdiktiң tүpnұsқasy joғalғan. A.Abýlfathtyң 1266 jyly jasaғan kөshirmesi 1915 jyly Ystambұl bazarynda eski zattardy satýshynyң arbasynan tabylғan. Қazir Ystambұldaғy Fatıh kitaphanasynda saқtaýly tұr. 3 tomnan, 8 kitaptan tұratyn eңbekte 6800 tүrki sөzi ғylymı jүıege tүsirilgen. Ғalymnyң bұl kitaby erte orta ғasyrlyқ tүrki halқynyң entsıklopedııasy sııaқty. Ol tүrkitaný tarıhynda tұңғysh ret tarıhı-salystyrmaly әdisti қoldanyp, dıalektologııa ғylymynyң negizin saldy. Tүrki taıpalarynyң erekshelikterin saқtaı otyryp, til baılyғyn zerdeleý, aıtylý, jazylý, zaңdylyқtaryn, қoldaný aıasyna қatysty aıyrym belgilerin zertteý ғalymnyң basty ұstanymy boldy. Sөzderge tүsinik berýde 242 bәıit pen 262 maқal-mәteldi paıdalandy. Aýyz әdebıetiniң joқtaý («Alyp Er Toңғa өldi me?»), aıtys («Jaz ben қystyң aıtysy») үlgilerin de қamtydy. Kitapta erlik isterdi madaқtaғan, tabıғat kөrinisteri men ғashyқtyқty jyrlaғan jyr shýmaқtary kezdesedi. Tүrki topyraғynda ıAssaýıden bastalady dep tanylyp kelgen sopylyқ poezııa үlgilerin Mahmұd Қashқarıdiң sөzdiginen tabýғa bolady. Ғalym өz sөzdiginde 29 taıpanyң etnonım, toponımderin, týystyқ ataýlary men kıim-keshek, taғam attaryn, salt-dәstүr erekshelikterin atap kөrsetip, ұsaқ rýlardyң taңbalaryna deıin sıpattaıdy. Sol kezdegi tүrki halyқtarynyң dүnıeni қabyldaýy, etnıkalyқ normalary men құndylyқtary, өzin-өzi ұstaý әdeti tilge tıek etiledi. Әrtүrli taıpalar arasyndaғy tarıhı-mәdenı baılanystar, Қazaқstan men Orta Azııa aýmaғynda bolғan keıbir tarıhı oқıғalar jaıynda (Mәselen, Eskendir Zұlқarnaıyn joryғy týraly) құndy mәlimetter keltiriledi. Ғalymnyң dөңgelek kartasy eң ejelgi tүrki kartasy retinde belgili. Mұnda ol tүrki halyқtarynyң taralym aımaғyn kөrsetedi. Kitapty tүzýde birneshe jylyn sarp etip, 1072-1078 jyldary Baғdad қalasynda jazyp bitirgen. Bұl kitap 1997-1998 jyldary қazaқ tilinde jaryқ kөrdi. Aýdaryp, baspaғa әzirlegen A.Egeýbaev. Mahmұt Қashқarıdyң «Tүrki sөzdiginen» basқa «Kıtap-ı-djavahır an-nahv fı lýғat at-tүrik» («Tүrki tilderi sıntaksısiniң құndy қasıetteri týraly») atty eңbegi bolғan, biraқ kitap bizdiң zamanymyzғa jetpegen. Ғalym өziniң kitaby týraly «Tүrki tilin үırenýdiң қajettiligin өmir talaby men aқyl tarazysy әbden dәleldeıdi. Tүrik, tүrikmen, oғyz, jigil, ıaғma, қyrғyzdardyң sөzderi men sөıleý mәnerlerin zerttep, қajettisin paıdalandym. Әrқaısysynyң tili men salty sanama әbden қalyptasty. Solardy mұқııat zerttep, arnaıy әlippelik tәrtipke keltirdim. Mәңgilik eskertkish әri taýsylmas әdebı-kөrkem mұra bop қalsyn degen nıetpen tүrki elderiniң sөzdigin jasap, kitapқa «Tүrki sөzderiniң jınaғy» dep at қoıdym. «Jınaқty» segiz bөlimge toptastyrdym. Әrbir taıpanyң tilinen sөz jasaýғa bolatyn tүbir sөzderin ғana aldym. Tүrki halyқtarynyң bәıit-jyrlary men maқal-mәtelderinen mysaldar keltirdim. Bұl kitapty paıdalanғandar keıingilerge, olar өzderinen keıingilerge jetkizsin degen nıetpen taғy biraz tabylmaıtyn tirkesterdi paıdalandym. Sөıtip, bұl kitap ұrpaқtan ұrpaққa halyқtyқ mұrany қaz-қalpynda jetkizý maқsatymen қııanғa қanat қaғyp, әsemdik әlem ? mәңgilik өmirge birjola joldama aldym», - dep jazdy. ıÝNESKO 2008 jyldy ғұlama ғalymnyң týғanyna 1000 jyl tolýyna oraı «Mahmұt Қashқarı jyly» dep jarııalaғan bolatyn.Derekkөzi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby