Mahambet Ótemisuly
Batys Қazaқstan oblysynyң Jәnibek aýdanynda týғan. Bala kezinen mұsylmansha, oryssha bilim aldy. Әkesi Өtemis elge yқpaldy bı bolғan. 1824-1828 jyldary Orynbor қalasynda Jәңgir hannyң ұly Zұlқarnaıynnyң қasynda boldy. 1829 jyly Mahambet Іshki Ordaғa Jaıyқtan jasyryn өtti degen aıyppen ұstalyp, Kalmykov beketindegi abaқtyғa 2 jyldaı қamaldy. 1831 jyly tүrmeden қashyp shyқty, biraқ artynsha aқtaldy. 1834 jyly Isataı batyrmen birikti. Osy jyly maýsymnyң 9-ynda Jәңgir han Mahambetti өz jaғyna tartý maқsatynda starshyn laýazymyn ұsyndy.
Jer mәselesi, jaıylymnyң tarlyғy, orys ımperııasynyң қazaқ handyғyn joıý maқsatyndaғy is-қımyldary, sondaı-aқ Jәңgir hannyң jerdi týғan-týystaryna bөlip berýi men el bıliginde қaıyn atasy Қaraýylқojaғa үstemdik bergen astamshylyқ әreketteri kөterilistiң týýyna sebepshi boldy. Қaraýylқoja men Isataı-Mahambet arasyndaғy tartys өrship, narazylyқ үlken қozғalysқa aınaldy. Isataı atynan jazylғan «Әı, Mahambet, joldasym!» atty aқyn tolғaýy, ondaғy «Han balasy jylady-aı, Janymdy қı dep sұrady-aı» degen joldar han ordasyn қorshaýғa alғan soғys kүnderiniң shyndyғyn sıpattaıdy. Osy jyldyң қarasha aıynda kөterilisshiler Beketaı құmynda өzderinen kүshi әldeқaıda basym Gekke әskerimen soғysyp, jeңilis tapty. Bұl oқıғalar aқynnyң «Soғys» jyrynda beınelense, «Jabyғý», «Ereýli atқa er salmaı» týyndylarynda jeңilistiң kүızelisti kүıi shertiledi.
1838 jyly shildeniң 12-inde Aқbұlaқ boıyndaғy shaıқasta Isataı қazaғa ұshyrap, Mahambet Hıýa jaқta 2 jyldaı jasaқ jınaýғa әreket jasady. Bұl nıetinen nәtıje shyқpaғan soң Bөkeı ordasyna jasyryn өtip, el ishin panalady. Aқyn өmirindegi aýyr da sүrgindi jyldar jalғasyp, 1841 jyly naýryzdyң 4-inde belgisiz bireýlerdiң kөrsetýimen Tilekov degen қazaқtyң үıinde otyrғan jerinde қolғa tүsti. Oral әskeriniң 40 adamnan құralғan jasaғy үı ıesi men Mahambetti tұtқyndap, Kalmykov beketinde 2 apta tүrmede ұstady, keıin Orynborғa aıdady. Orynbor general-gýbernatory Mahambet isin әskerı sottyң қaraýyna tapsyrdy. Sot 1841 jyly shildeniң 7-inde «bүlinshilikke» taғy aralassa, қataң jazalanasyң degen үkimmen tұtқynnan bosatyp, shekaradan өtpeýdi қataң eskertti.
1841-1845 jyldar aralyғyndaғy Mahambet өmiri týraly derekter tym az. 1845 jyly ol balasy Nұrsұltandy oқýғa ornalastyrmaқ nıetpen Orynborda boldy. Shekaradan өtýine baılanysty general-gýbernator isti қaıta қozғasa, Kishi jүzdiң batys bөliginiң әkimi B.Aıshýaқov ta aқyndy қýdalaýyn қoımady. Ol aқynnyң basyna 1000 som tigip, ony ұstaý үshin arnaıy adamdardan құralғan қarýly jasaқ jiberdi. Mahambet horýnjıı Tұrymұlynyң қolynan қaza tapty.
Mahambet shyғarmalary - bұқara өmiriniң rýhanı-poetıkalyқ shejiresi, sharýalar қozғalysynyң shynaıy beınesi. Ol jyraýlyқ poezııanyң kөrkemdik әlemin baıytyp, shyғarmalarynda ұlt-azattyқ ıdeıalaryn kөterdi, eldikti saқtap қalýғa shaқyrdy. «Mұnar kүn» jyrynda el basyna tүsken aýyrtpalyқty ashyna aıtty. «Ұly arman», «Jaıyқtyң boıy kөk shalғyn», «Atadan týғan ardaқty er» jyrlarynda aқyn aldaғy kүnderine үmitpen, zor senimmen қarady. «Birtindep sadaқ asynbaı», «Arғymaқtyң balasy», «Қara nar kerek bizdiң bұl iske», «Emenniң tүbi - sary bal», «Jalғan dүnıe», «Eriskedeı er bolsa», t.b. shyғarmalarynda ұlt-azattyқ қozғalys rýhy, el taғdyry men arman-mүddesi tereң әri shynaıy sýrettelgen. «Halyқ қozғalsa, han tұrmaıdy taғynda» deıdi ol otty jyrlarynda.
Aқyn өleңderiniң basty қaһarmany - Isataı Taımanұly. «Isataı degen aғam bar», «Isataı sөzi», «Arғymaққa oқ tıdi», «Tarlanym», t.b. өleңderinde Isataı batyrdyң kөrkem tұlғasy, adamgershilik, қaısarlyқ, tapқyrlyқ қasıetteri jan-jaқty sıpattaldy.
Onyң «Jәңgirge», «Baımaғambet sұltanғa» arnalғan өleңderi patshanyң jergilikti bıleýshi өkilderi - han-sұltandarғa қarsy jazylғan, olardyң bet perdesin ashatyn jyrlar boldy.
Aқyn өleңderin dәstүrli үlgige negizdeı otyryp, tүr, mazmұn, jaғynan baıyta, jetildire tүsti. Lırıkalyқ өleңderi kөbine tolғaý, jyr, terme tүrinde jazyldy. Isataıғa arnalғan өleңderinde joқtaý saryny basym. Onyң shyғarmalary қazaқ poezııasynyң satıra, elegııa, monolog, arnaý janrlarynyң қalyptasýyna, stıliniң daralanyp, poetıkalyқ til құraldarynyң artýyna, fılosofııalyқ tereңdiktiң ornyғýyna үles қosty. Halyқ naқylyna құrylғan fılosofııalyқ tolғaýlary men jigerge toly erlik jyrlary, jaýynger rýhty bıik өleңderi onyң shyғarmashylyғyn joғary deңgeıge kөterdi. Mahambet jyrlary dәýir shyndyғyn beınelep, kөterilis aınasy bolyp қana қoıғan joқ, asқaқ rýh pen bolashaққa degen senimniң erekshe үlgisin kөrsetti. Aқyn jyrlary orys, arab, parsy sөzderiniң kөp kezdesip, shaғataı tilinde jazylýymen erekshelenedi. Ol jyraýlyқ poezııa dәstүrin sheber damyta otyryp, қazaқ өleңiniң tabıғatyn jaңartty.
Mahambet aқyndyғyna қatar sheber kүıshi boldy. Onyң 11 kүıi 1982 jyly «Shashaқty naıza, shalқar kүı» degen atpen jaryқ kөrdi.
Aқyn өleңderiniң halyқ arasyna taraýyna Sh.Jarylғapұly, Қýan aқyn, kishkene Қobylandy, Қýbala, Lұқpan, Mұrat, Yғylmandar kөp eңbek siңirdi. Alғash 1908 jyly Қazan қalasynda jaryқ kөrgen «Mұrat aқynnyң Ғұmar қajy oғlına aıtқany» atty jınaқta Mahambettiң 100 joldan astam 2 tolғaýy basyldy. Ғ.Mұshtaқ құrastyrғan «Shaıyr ıakı қazaқ aқyndarynyң basty shyғarmalary» jınaғynda Mahambet tolғaýynan үzindiler berildi. 1939 jyly Қ.Jұmalıev aқyn өleңderiniң jınaғyn shyғardy. 2003 jyly Mahambet Өtemisұlynyң 200 jyldyқ mereıtoıy ıÝNESKO sheңberinde keң tүrde atalyp өtilip, 4 tomdyқ jınaғy jaryққa shyқty. Internette Mahambet saıty ashyldy. Astana қalasyndaғy oқýshylar saraıyna aқyn esimi berildi. Reseıdiң «Vyborg keme jasaý zaýyty» AAҚ Қazaқstannyң tapsyrysy boıynsha «Mahambet» atty mұnaı құıý tankerin jasap shyғaryp, sýғa tүsirdi. Atyraý oblysynda Mahambet atyndaғy aýdan, aýyl, kөshe bar. Aқyn қaıtys bolғan Atyraý oblysynyң Inder aýylynan 40 shaқyrym jerde kesenesi tұrғyzyldy. Belgili antropolog Noel Shaıahmetov Mahambettiң bet-beınesin jasap shyғardy.
Derek kөzi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom
«Tarıhı tұlғalar» kitaby