Maǵaýın mıfi
Bir nemis fılosofy mıfti oıanar aldynda kórgen túske balaǵan eken. Taǵy bir danyshpan mıftiń bizge keregi shyndyqpen qanshalyqty sáıkes kelýi emes, onyń mazmuny degen sóz qaldyrypty. Sonymen birge qoǵamda «Ana mıf shyn ba, myna mıf ótirik pe?» degen suraq únemi aldymyzdan shyǵyp otyrady. Demek belgili bir shamada mıftiń shyndyqpen shekteser tustary da bar.
Qazaq qoǵamynda mıfke aınalǵan tulǵalar bálkim Álkeı Marǵulan bolar, múmkin Baýyrjan Momyshuly shyǵar. Olardan basqa da tóńireginde túrli mıf qalyptasqan biraz tulǵalardy ataýǵa bolady. Ataqty «alpysynshy jylǵylar» da ońaı emes. Solardyń dúmdisi Muhtar Maǵaýın ekenin aıtsaq, eshkim talasa qoımas.
Barlyǵy «Muhtar Maǵaýın jyraýlar tarıhyn úsh ǵasyr aryǵa jyljytty» degen áńgimeden bastaldy. Jyraýlar tarıhy odan soń bes ǵasyrǵa, odan keıin arǵy-bergisin qosqanda tipti jeti ǵasyrǵa, odan da ári este joq eski zamanǵa qaraı kerýen tartty. Jaryq dúnıedegi, sonyń ishinde qazaq halqynyń ómirinde de aqıqat shyndyqtyń bári mıften bastalatynyna bul da bir mysal.
Biraq osy jyraýlar tarıhynyń báriniń temirqazyǵy Muhtar Maǵaýınniń 1968 jyly baspa júzin kórgen «Qobyz saryny» atty kitaby bolyp qaldy. Moıyndaǵysy kelmegenderge jazýshynyń ózi kesimdi sózin aıtqan: «Shalkıizdi, Qaztýǵan, Dospambetti, qazaq handyǵy kezeńindegi uly jyraýlar poezııasyn men ashtym, endi meniń atymmen áıgi bolýy kerek».
Muhtar Maǵaýın týraly birinshi mıf osylaı týdy. Ol bizdiń kóz aldymyzǵa handar dáýirindegi jyraýlar ortasynan jaryp shyqqan jarshydaı elesteıtin. Bul mıfti halyq qalyptastyrdy ma, álde Maǵaýınniń ózi qalyptastyrdy ma, másele onda emes. Qazirgi zamannyń Qosobasy – saıt jelilerindegi aty-jónin jasyrǵan kommentshilerdiń talqysyna salyp kep jiberseńiz, eki tarabyn da qoldaı ketetinder jetip artylady.
Bizdiń áýelgi mindetimiz – osy birinshi mıftiń basyn ashý. Birde jasy jetpistegi Serik Negımovtiń arhıvten júregi keýdesine syımaı alqyldap kele jatqanyn kórdim. «Bir keremet jańalyq taptym, biraq paraqtar bir-birine jabysyp qalypty, osyǵan deıin betin eshkim ashpaǵan eken», dedi. Ózi etsheń adam boı-boı bop terlep, bet álpeti kógistene dirildep, tapqan jańalyǵyn kimge aıtaryn bilmeı alaburtqan ǵalym áli bastyqpaǵan jas jigitten beter!
Syrt kózge tosyn áser etetin bul kepti alpys alty, alpys jetinshi jyldary arhıv aqtarǵan jıyrmanyń altaý-jeteýindegi tapaltaq jigittiń basyna kóshirip kórińizshi. Kóne jınaqtan Shalkıizdiń óleńin taýyp alǵandaǵy Maǵaýınniń kúıin oısha elestetińiz endi – «Bir sát meniń demim bitip qalǵandaı boldy» deıdi. Al endi kópten izdegen «Qaztýǵan Súıinishuly» degen jazýǵa tótennen tap kelgende basyna túsken haldi qarańyz – «Eski betterdiń biriniń bel ortasynan asqan kezde dir ete tústim» depti.
Ol osylaı on eki jyraýdy jaryqqa qaıta shyǵardy. «Uzaq zaman, aýmaly ǵasyrlar iriktegen on eki asqar tulǵanyń bas-aıaǵyn baıyptadym». Men de «Qobyz saryny» men «Aldaspannan» sanap shyqtym, artyq-kemi joq on eki eken: Qaztýǵan jyraý Súıinishuly, Asan qaıǵy Sábıtuly, Dospambet jyraý, Shalkıiz jyraý Tilenshiuly, Jıembet jyraý Bortoǵashuly, Marǵasqa jyraý, Aqtamberdi jyraý Saryuly, Tátiqara aqyn, Úmbeteı jyraý Tileýuly, Buqar jyraý Qalqamanuly, Kótesh aqyn, Shal aqyn Qulekeuly. Maǵaýın osy atalǵan jyraýlardyń ólmes murasyn qalyń shań basqan arhıvten arshyp alyp, Qazaq handyǵy dáýirine óshpes rýh darytty.
Mine, sodan bastap Muhtar Maǵaýın degen esim-soı da dýaly aýyz ben ýáli sózdiń nysanasyna ilikti. Sol kezde ol bar-joǵy jıyrma segiz-aq jasta bolatyn. Odan soń basqa eshteńe jazbasa da tarıhta qalatynyna esh kúmán joq. Tipti sol jasynda ómirden ótip ketse, qazaq aspanynan aǵyp túsken taǵy bir juldyz atanary bek múmkin edi. Rýhanı orta onsyz da joǵary baǵalaǵan sol eńbek, jazýshynyń elý segiz jasynda «Men» atty roman-hamsasy shyqqannan keıin birjola mıfke aınaldy. Qalaı?!.
«Qobyz sarynyndaǵy» zar men «Aldaspandaǵy» sherden aspan tóńkeriledi.Bul kitaptardyń jaryqqa shyǵý hıkaıasy da sol zar men sherden bir kem emes. Birinshisi, búkil Ádebıet ınstıtýty eskishe hat tanymaıdy. Ekinshisi, talqylaýǵa qatysqan ǵalymdarda bul taqyrypqa degen túp atasy bımaǵlum óshpendilik bar. Úshinshisi, kedeılerdiń ókimetine shetinen el bastaǵan, qol bastaǵan, alqaly jıynda bılik aıtqan baı-shonjarlardan shyqqan jyraýlardyń túkke de keregi joq. Tórtinshisi, kóne jyrlardan saıası qate izdegen qyraǵy partııa qaıratkerleri de ońaı-ospaq adamdar emes. Qala berdi, ekiniń biri: «Sen «Aldaspandy» shyǵarǵansyń!» – ıaǵnı, senimsiz, kúmándi adamsyń dep kózge shuqyǵysy kelip turatyn boldy».
Birinshi mıf – osy. Jalpy, kez kelgen jazýshyǵa shyǵarmasyna tyıym salynsa, odan asqan baqyt joq. Biraq shyǵarma soǵan tatı ma, tatymaı ma, ony ýaqyt kórsetedi. Keńes zamanynda partııalyq synǵa ushyraǵan, baspahanada betteri qyrqylǵan, aman qalǵandary jasyryn túrde taraǵan kitaptardyń arasynda «Aldaspannyń» ańyzy uzaqqa ketti. Bul kitap onyń zatyn da kemel qyldy, atyn da dańqqa keneltti. Eger jyraýlar tarıhyn úsh ǵasyrǵa ári jyljytpasa, Muhtar Maǵaýın qandaı tulǵa bolar edi?
Oǵan jazýshynyń úlken shyǵarmashylyq emotsııa ústinde otyryp ózi bergen baǵa óte qatal. «Shalkıiz, Dospambet, Qaztýǵan, odan soń Buqar jyraýlar bolmasa, jurt bilgen Muhtar Maǵaýın degen jazýshy da bolmas edi, shamaly órnegi, shekteýli órisi, tapaltaq turǵysy bar, jabaıy jazarmannyń qataryn toltyrar edik». Muny oqyǵanda ol týraly birinshi mıf seıilip sala bergendeı bolady. Biraq ańyz onymen bitken joq.
Sebebi bári aldyn ala aqyldy baspen qurǵan josparmen kele jatyr. Bul jerde aıtsa nanǵysyz, ómirde bolmasa sengisiz jaǵdaıattar bar. Onyń basyndaǵydaı jetistikke josparsyz jetý esh múmkin emes. Bertinde jaryq kórgen qazaq tarıhy týraly kitap jazýdy jıyrma jasynda ishke túıip qoıǵany da bir qyzyq derek. Jıyrma bes jasynda aspırantýra bitiretini, jıyrma segiz jasynda «Qobyz saryny» monografııasymen ǵulamalyqqa qadam basatyny, otyz jasynda ǵylymdy talaq etip tastap ketetini, bári de aldyn ala jasalǵan josparda túzilgen.
Maǵan senbeseńiz, «Mendi» oqyńyz. Óziniń jazýynsha «Shyn fanatık ultshyl, uly ustaz Beısembaı Kenjebaevtan» tapsyrma alyp turyp, onyń ıyǵynan asa qaraýǵa qandaı shákirttiń dáti barady. Ol jáne jazýshynyń kámelettik jastan jańa asqan stýdenttik shaǵy kórinedi. «Ýnıversıtetti bitirgen soń, aspırantýraǵa alyp qalam, qazaq handyǵy dáýirindegi ádebıetti zertteısiń, daıyndala ber», – depti uly ustaz. Odan keıingi: «Men daıyndaldym, bolashaq ǵylymı jumystarǵa ǵana emes, úlken jazýshylyqqa», – degen sóılemge lep belgisin qoıǵyńyz kelip, qolyńyz júgirip-aq ketedi.
Jazýshynyń ómirinde mundaı jospardyń bolǵany «Men» ǵumyrnamalyq roman-hamsasynda taıǵa tańba basqandaı anyq jazylǵan. Tipti onyń josparyna «Jigit aǵasy jasyna jetpeı úzilip ketetin shyǵarmyn» degen oı da kedergi bola almaǵan. «Ol kezde men jıyrma segiz, jıyrma toǵyz jastan aspaımyn deýshi edim» deıdi ózi. Onyń oıyndaǵy bul jas «Qobyz sarynynyń» jaryq kórýimen sáıkes keledi. Joǵaryda «sol jasynda ólip ketse, qazaq aspanynan aǵyp túsken bir juldyz atanar edi» degenimiz – sodan.
Biraq onyń alǵa qoıǵan jańa óris – «jazýshylyq eńbek turǵysynda sonshama zor – qyryq jyldyq naqty jospary» da bolǵan. «Alasapyran» romany sol jospardyń ishinde, aspırant kezinde-aq oılastyrylǵany nege turady. Basqasy basqa, qolyna qalam ustaǵan aqyn-jazýshylardyń arasynan taǵdyryma ne jazypty eken, qansha jyl ómir súredi ekem dep, alaqanyna kim shuqshıyp qarapty deısiz. «Meniń alaqanymdaǵy ómir syzyǵy tym qysqa, bas barmaqtyń bulshyǵyna qaraı qysqa tartyp, keltesinen úziledi eken», – deıdi Muhtar Maǵaýın. Soǵan sengeni sonsha, «Qazir oılaımyn, múmkin maǵan áýelde berilgen jas – sol, ózim shamalaǵan jıyrma segiz-jıyrma toǵyz shyǵar», – deıdi taǵy da.
Endi mynaǵan qarańyz. Ol óz jospary boıynsha áli elý jyl ǵumyr keshýge tıis, aldaǵy qıyn ister men aýyr kúresterde jeńilmes úshin, densaýlyǵy da myqty bolmasa bolmaıdy.
Ol úshin ne isteý kerek? Qazaqtyń jastary keshe de, búgin de eskere bermeıtin, árkimge sabaq bolatyn sóz osy arada aıtylady. Ýnıversıtettiń tórtinshi kýrsynda oqıtyn jıyrma bir jastaǵy stýdent asqazanyn bir qabyndyryp alǵannan keıin temirdeı tártipke kóshipti: «Sultanmahmuttyń, Shoqannyń, taǵy basqa da uly daryndardyń kelte taǵdyry kópke málim – ózimdi ózim qatty kútetin boldym. Asty mezgilimen, dámdep, talǵap, nárli, qymbatynan ishetin boldym. Tańerteń ash qarynǵa, keshke tósekke jatarda eki-úsh qasyqtan taza bal jeımin. Qansha tyǵyz júrsem de segiz-toǵyz saǵattan uıyqtaımyn»...
Osydan keıin men bul kisi jasy ulǵaıǵan shaǵynda shetelde turýdy da burynnan-aq josparlap qoıǵan eken-aý degen oıǵa keldim. Ol otyzǵa jetpeı ólermin dep Sultanmahmutqa bir uqsaǵysy kelse, kıim kıisi men júris-turysy jaǵynan ómirin Eýropada ótkizgen Mustafa Shoqaıǵa eki uqsaǵysy kelgen tárizdi. Adamnyń ishki jan dúnıesi syrtqy bolmysynan kórinis tabatyny ras bolsa, buǵan ımandaı sene berýińizge bolady.
Ol ishki jan dúnıesimen de, syrtqy keskin-kelbetimen de úlken ákesin isti, óz ákesin sotty qylǵan keńes adamyna esh uqsaǵysy kelgen joq. Onyń osy bolmysy «Qazaq handyǵy dáýirindegi jyraýlar tarıhyn úsh ǵasyrǵa jyljytty», «bes ǵasyrdy jyrlatty» degen taqyryptarmen tańbalanǵan birinshi mıfpen úılese ketip tur.
Jazýshy jan tereńindegi bul syrdy postmodernıstik tásilmen: «Áýletimizde úsh adam atylǵan, áldeneshe azamat jalaǵa ketken, qanshama jan meshin jylǵy ashtyqta qurban sháıit, sonyń bári es bilgennen oıymda, kóz ashqannan kókiregimde turǵan, menen sherli, menen zarly, menen qaıǵyly kim boldy eken», dep beredi. Óz qaıǵysyn ult qaıǵysy, ult qaıǵysyn óz qaıǵysy etip shendestire kórsetedi. Qara sózben jazǵan sóıleminiń sońy ózi jatqa soǵatyn joryq jyrlarynyń qaıyrymyna uqsaı ketkeni de tegin emes.
Ádette birinshi mıfti adam ózi jasaıdy. Ekinshi, úshinshi, odan sońǵy mıftiń bári halyqtiki. Sol halyqtyń oıynsha onyń kórkem shyǵarmalary da áldeqandaı bir qarsylyqqa ushyraýǵa tıis sekildi. Jıyrma tórt jasynda jazǵan «Keshqurym» atty alǵashqy áńgimesi «Juldyz» jýrnalyna ótpeı-ótpeı zorǵa ótip, keıin búkilodaqtyq «Ogonek» jýrnalynan syılyq alyp qana juldyzy janypty. Biraq basqa áńgime, povest, romandary úlken synǵa ushyraǵanyn kórgemiz de, estigemiz de joq. Alaıda, jazýshynyń ózi alǵash tórt-bes kórkem kitap shyǵarǵanyn, sonyń bir de bireýine retsenzııa jarııalanbaǵanyn aıtady. «Arhıv hıkaıasy» atty shyǵarmasynyń orys tilinde shyqqan qazaq jazýshylarynyń tańdaýly áńgimeleriniń jınaǵyna qaraýlyqpen kirgizilmeı qalǵanyn jazady.
Bir ǵana «Arhıv hıkaıasy» áńgimesine jeke toqtalsaq, onyń da izinen kishigirim ańyz ergen týyndy bolǵanyna ózimiz de kýámiz. Arhıvke basymen jutylyp ketken ǵalymdardyń arasynda «arhıv aýrýy» degen túsinik bar. Maǵaýınniń óziniń de arhıvte ótkizgen jyldary soǵan keledi. Tapqan jańalyǵyn bireý bilip qoıa ma dep kúdiktený, qaı jerde qandaı qoljazba bar ekenin eshkimge aıtpaý, qansha ishin jaryp bara jatsa da merzimi jetpeı esh jerde jarııalamaý jaıynda aıtqan oılarynyń ańysy da sol. Bul basqanyń emes, Muhtar Maǵaýınniń tól taqyryby dep eriksiz en salasyz.
Arhıvten «Maǵjannyń jekelegen óleńderin oqymaı tura almaıtyn shaqtary», «Jasyl shabdar tústi muqabamen túptelgen, júz jyldyq eskiliktiń súıkimdi ıisi ańqyp turǵan ádepki kesimdi ǵajaıyp kitappen» qaýyshqan kezderi, Respýblıkalyq kitaphananyń kóne de sırek, keıbirin ashyp kórýge de tyıym salynǵan kitap qoımasyna jasyryn jol taýyp túsken sátteri, bári-bári de qııal-ǵajaıyp ertegige bergisiz oqıǵalar. Bul – áńgime sıýjeti emes, Maǵaýınniń óz basynan ótken jaıttar.
Dıhan aqsaqalmen aradaǵy áńgimesi tipten ǵajap. Ol kisi «Soǵystan buryn Buqar jyraý týraly zertteý eńbek jazyp, qoljazbasyn arhıvke tapsyrǵan sııaqty edim, sony taba almaı júrgenim», – deıdi. Sonda Muqań: «Kólemi seksen bet, latynsha máshińke, nasharlaý, sarǵysh qaǵazǵa ensiz basylǵan, ústinen kók sııamen júrgizilgen túzetýleri bar – solaı ma?» – dep taban astynda sart etkizedi. «Qalaı jazylǵany esimde joq», – deıdi Dıhan aqsaqal myna tańǵajaıypqa senerin de, senbesin de bilmeı. Sebebi arada qyryq jyl ótip ketipti, al Muqańnyń ol qoljazbany kórgenine jıyrma úsh jyl bolypty. Al kerek bolsa!
«Arhıv hıkaıasy» áńgimesi avtordyń óz basynan ótken osy oqıǵalarǵa uqsas, tipti rýhtas dese de dálel jeterlik. Keıipkerlerdiń arasyndaǵy psıhologııalyq kúres jaǵynan Ǵabıt Músirepovtiń áıgili «Etnografııalyq áńgimesin» eske salady. Muhtar Maǵaýınniń ózi de bul shyǵarmasyn klassıkalyq áńgime dep esepteıdi. Mundaı shyǵarmalar kezeńdik bir kórinisterdi beretin hrestomatııalyq týyndylar qataryna jatady. Oqyrman esinde júretin belgili dúnıelerdiń ishinde de bul eki áńgimeniń shoqtyǵy múldem bólek. «Arhıv hıkaıasynyń» sıýjetin áńgimelep berý qajet emes, ony tushynyp oqý kerek.
Muhtar Maǵaýın týraly jurt oılap tapqan úshinshi mıf – «onyń jaýy kóp» degen áńgime. Keıingi jazǵan meıirimge toly estelikterin oqyp otyryp qaıran qaldym. Ásirese Muqaǵalı Maqataev týraly essesi júregimdi qozǵap jibergendeı boldy. Ekeýiniń arasyndaǵy adamı qarym-qatynasty sonshalyqty jyly sezimmen jazǵan. Ony jaqyn bilmeıtin adam myna kisi ózine ózi uqsamaıdy ǵoı deýi de múmkin. Maǵan Maǵaýın shyndyǵynda ózi aıta beretin «bálshebektikke» qany qatyp qalǵan, sodan da ony-munyǵa dáti berik, biraq ar jaǵy el jaılaýǵa kóshkendeı sán-saltanaty jarasqan, berekesi men merekesi teń qatar adam sekildi elesteıdi.
Bir joly qalyń kópshiliktiń arasynda kezdesip qaldym. Opera jáne balet teatrynyń foıesinde, kıim ótkizetin jaqqa qaraı túsetin baspaldaqtyń aldy. Qasynda jeńgemiz bar, ekeýi de syrt kıimmen tur. Mundaǵylardyń bári ózimizdiń qalamdastar bolsa da, beıtanys ortada tanys bireýdi ushyratqandaı ishtarta kúlimsiredi. Ol kezde kóringen jerde sýretke túsire berýge bolatyn uıaly telefon atymen joq kez ǵoı deımin. Áıteýir bir fotograf kele qaldy da, jeńgemiz úsheýmiz qatar turyp sýretke tústik. Sondaǵy fotosýret mende áli bar, ol synaǵanda bala demeı, shaǵa demeı, kimdi bolsyn qosaq arasyna qosyp jiberetin aqar-shaqar adamnyń beınesi emes.
El ne dese, o desin, biraq bul kisiniń júregi báribir jumsaq. Muzdaı qatady, qardaı erıdi. Muhtar Maǵaýınge qaraǵanda, Sherhan Murtazanyń qabaǵy qatýlaý qaıta. Sherhan Murtaza ekeýin bir-birimen syılaspaıdy dep oılaıdy. Bireýler sony paıdalanǵysy keledi. «Oh, shirkin, ekeýi shaınasa ketse, odan úlken maıdan bolmaıdy» deıdi. Shyn mánisinde qalaı boldy?
Maǵaýın óz esteliginde «Bir gazet men týraly jaqsy maqala berdi, ondaı maqalanyń bas redaktor Sherhan Murtazanyń qoldaýynsyz berilýi múmkin emes edi» depti. Bul az deseńiz: «Qobyz saryny» shyqty. Madaqtalyp jatyr. «Qazaq ádebıetinde» Marǵulan sóıledi. Taǵy bir basylymdarda Rahmanqul Berdibaev jáne basqa zııaly, bilimdar azamattar. Men renjip júrgen «Lenınshil jas» (Bas redaktory – Sherhan Murtazaev) bárinen ozyp, «Jas ǵalym ashqan jańalyq» degen taqyryppen, buryn eshkimde bolmaǵan jaǵdaı – sýretimdi qosa basyp, aıaýly aǵam Búrkit Ysqaqovtyń jaqsy maqalasyn jarqyratyp berdi», – degen jazbasy jáne bar. Sherhan Murtaza Muhtar Maǵaýındi syılamasa, sondaı qadamǵa bara ma? Muhtar Maǵaýın Sherhan Murtazany qurmettemese, qyryq jyldan keıin osyndaı estelikti jaza ma?
Maǵaýın týraly tórtinshi mıf – shyǵarmashylyq básekege bas tikken jankeshti ómir, arhıvten jıǵany mol bilimdarlyq, oınamaıtyn-kúlmeıtin kirpııazdyq, baby kelisken bekzattyq, boıyna shań jýytpaıtyn aqsúıektik. «Týra eki apta boıy jas qymyz ishtim. Kúnige on-on eki saǵattan uıyqtadym», – depti úlken jumysty bastar aldynda. «Tóńkeriske deıin jaryq kórgen bes júz kitapty jáne sodan beri jınaqtalǵan myń segiz júz qoljazbany túgel adaqtap shyǵam», – depti ǵylymǵa atoılap at qoıǵan shaǵynda. «Báribir maǵan jetpeıdi, báribir men artyq jazam degen senim boldy», – depti ǵylymnan ketip, jazýshylyqqa bet qoıǵan kezinde.
«Bissimilla» demeı is bastamaıtyn musylman balasynyń salty saltanatyna aınalǵan mundaı qalamger kemde-kem. Ár kitabyn jazarda alaman báıgege túsetindeı baptanatynyń ózi jatqan bir hıkaıa. Ár joly qajylyqqa júretindeı qamdanatyn sebebi, jazatyn kitaby ermek úshin de, ataq úshin de emes. Eger solaı bolmasa, «Qobyz saryny» men «Aldaspandy» bylaı qoıyp, «Alasapyrandaı» asqaq rýhty roman qaıda, «Shaqan Sherideı» shıryqqan shyǵarmanyń da jóni basqa, «Shyńǵys handaı» tórt tomdyq ǵıbratty kitap jazylar-jazylmasy da neǵaıbyl edi. Demek, joǵaryda atap ótilgen tórtinshi mıf te taqyr jerden paıda bolǵan joq, ol Maǵaýınniń ult úshin jasar eńbeginiń ózindik hám ómirlik rıtýalynan týǵan desek, qatelese qoımaspyz.
Ol osyndaı jankeshti eńbegimen bizdiń qoǵamdaǵy jazýshynyń ornyn naq ta nyq belgilep berdi.
Besinshi mıf – «oǵan ne aıtsań da jaqpaısyń». Sony bilgen qalamdastary ony maqtaýǵa da qorqady. Men de osy jaıynda oılandym. Bekejan Tilegenov týraly jyly pikirine tańqaldym. Maǵaýınnen basqa bireýden Bekejan Tilegenov degen úlken jazýshy bar degendi estigen emespin. Sóıtsem Bekejan Tilegenov «Tuıyq ómirdiń qupııasy» degen kitabynda ózi Ortalyq komıtette qyzmet istep júrgende Muhtar Maǵaýınge qarsy jasalǵan biraz qııanatty alaqanǵa salypty da beripti. «Aldaspan» jınaǵyndaǵy «panıslamıstik, ultshyldyq, kertartpalyq» ıdeıalardy qalaı áshkerelegenderin ózderi emes, basqa bireýler istegendeı táptishtep turyp jazypty. Jazýshylar odaǵynyń jıynynda jap-jas kúnimde óz qulaǵymmen estigendi, endi kózimmen kórip tańyrqamasqa amalym da qalmaı otyr.
Aıtaıyn degenim, Maǵaýınge maqtaý jaqpaıdy emes, shyndyqty aıtpaǵan jaqpaıdy. Ol ómirge, qoǵamǵa, aınalasyna óte sergek qaraıdy, bar bolǵany sol. Aldynan «Óziniń deńgeıinde maqtaı almadym» dep mańdaılary tasqa tıip shyqqandar, sózderin «Muqańnyń deńgeıinde shyndyqty aıta almadym» dep túzetse bek jaqsy bolar edi. Áıtpese «Muqańa qalaı maqtasań da jaqpaısyń» degen sózdiń beker ekenin men de bilem, suraǵan adam bolsa bálkim ońashada aıtyp ta berermin.
Al altynshy mıf Muhtar Maǵaýınniń atynda, ıaǵnı esim-soıynda bolyp tur. «Atyń úlken eken» depti Ǵabıt Músirepov alǵash tanysqan kezderinde. Myń syrly tereń adam Muhtar Áýezovti ǵana emes, Abaıdyń uly Maǵaýııany da, sol arqyly Abaı topyraǵyn da meńzese kerek. Shyndyǵynda da Maǵaýııa degen esimniń bir tylsym sıqyry bardaı kórinedi. Áýelgide ol ómirden erte ketken bozdaq sııaqty elesteýshi edi, keıin ómirbaıanymen jaqyn tanysa kele biraz syrǵa biz de qanyqtyq. Adamnyń ómirinde onyń azan shaqyryp qoıǵan esiminiń de yqpaly az bolmaıdy degen jalpy ras sóz. Bizdiń keıipkerimizdiń de atalary kózi ashyq, kókiregi oıaý, kóńili sara adamdar bolǵany da kóp jaıdan habar berse kerek.
Al budan, Muhtar Maǵaýınniń esim-soıynan ne mıf kórip otyrsyń deýińiz múmkin ǵoı. Ony aıtqan sebebim, qalamger ózi «Bir atanyń arýaǵyn arqalaǵan jalǵyzbyn» deıdi. Óziniń basyndaǵy jalqy taǵdyrdy barsha qazaqtyń basyna telip aıtady. Shynynda da qazaqtyń asyl súıegin aq pen qyzyldyń qyrǵynynan, ile-shala bolǵan eki birdeı asharshylyqtan, odan keıingi stalındik qýǵyn-súrginnen aman qalǵan jalǵyzdar jalǵastyrdy emes pe. Sonyń biri búkil syılyqtaryn atap aıtpaı-aq ta qoıýǵa bolatyn Muhtar Maǵaýın búginde sonaý Amerıkada turyp jatyp jasy seksenge tolyp otyr.
Qazaqtyń qasıetti sany jetinshi mıf osydan shyqty. Bireýler «ókpelep ketti», endi bireýler «balalaryn saǵalap ketti» deıdi. Sodan «oıbaı, anaý eken», «oıbaı, mynaý eken» degen taǵy bir mıf qalyptasty. Onyń bárin birdeı joqqa shyǵara da berýge bolmaıdy. Biraq tap osy suraqqa Muhtar Maǵaýınniń ózi áldeqashan jaýap berip qoıǵan sııaqty. «Dıssıdent emespiz – budan sońǵy dúnıeden de úmit bar», – degen eken jazýshy keńes zamanyndaǵy qýǵyn-súrginge qatysty aıtylǵan bir sózinde. Bizdiń de ishimiz qımaıtyn bir sózdiń túıini osynda jatqanyn nesine jasyramyz.
Mine, sóıtip bir zamanda jıyrma jeti, jıyrma segiz jastan aspaıtyn shyǵarmyn degen qalamger seksenge úlken shyǵarmashylyq qulshynyspen qadam basty. «Mımen kóp jumys istegen adam uzaq jasaıdy» degen meniń ózimniń pálsapam bar edi. Muhtar aǵamyzdy otyzdyń ótkeleginen aman ótkizgen bes ǵasyrlyq jyraýlar tarıhy bolsa, búginde seksenge jetkizgen tórt tomdyq «Shyńǵys han» atty tarıhı romany bolýy da bek múmkin-aý.
Ózi qalyptastyrsa da, ózgeler qalyptastyrsa da, kózi tirisinde mıfke aınalý kimniń qolynan keler deısiz. Keıde shyndyq umytylsa da, mıf umytylmaıdy. Muhtar Maǵaýın belgili bir dárejede mıfke aınalǵan tulǵa, ol jazǵan atyshýly «Men» de – mıf. Bizdiń orta sol mıfke endi qansha ererin bir Alla ǵana biledi.
Avtory Júsipbek QORǴASBEK