Mádenı kópir: Qazaqstan men Qytaıdyń halyq kompozıtorlarynyń dostyǵy týraly ne bilemiz
Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bıylǵy jyldyń maýsym aıyndaǵy Qytaıǵa jasaǵan memlekettik saparynda, QHR Tóraǵasy Sı Tszınpınmen birge «Kompozıtor» fılminiń treılerin tamashalaýy, qos eldiń memlekettik deńgeıdegi mádenı baılanystarǵa den qoıýynyń anyq aıǵaǵy boldy der edik. Qytaı kompozıtory Sı Sınhaıdyń ómirine arnalǵan bul týyndy qazaqstandyq-qytaılyq birinshi kınojoba sanalady. «Kompozıtor» fılmin Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasy men qytaılyq Shinework jáne Pictures China Film Coproduction Corporation kompanııalary birlesip túsirgen. Fılmde Baqytjan Baıqadamovtyń rólin Berik Aıtjanov, al Sı Sınhaıdyń rólin qytaılyq akter Hý Tszıýn somdaıdy.
Bul fılmge Qytaıdyń tanymal halyq kompozıtory Sı Sınhaıdyń (Xian Xinghai) búkil sanaly ǵumyry jáne ómiriniń bólinbes bir bólshegi bolǵan Qazaqstanda ótken jasyn jyldary arqaý bolǵan. Onda da qazaqtyń birtýar kompozıtory Baqytjan Baıqadamovpen ómirde de, ónerde de aınymas dos bolyp ótken kezeńderi, qos qaıratkerdiń eki eldiń dostyǵyna altyn arqaý bolǵan jaqyn joldastyǵy, jarqyn kelbeti týyndyda kórinis tappaq. Biz osy qytaı kompozıtory Sı Sınhaıdyń ómir jolyna úńilip kórgen edik.
Sı Sınhaı 1905 jyly Qytaıdyń Makaýa aralynda kedeı balyqshy otbasynda dúnıege kelgen. Keıinen Gýandýn provıntsııasyna qonys aýdarǵan. Ol ákesinen jastaı jetim qalady. Sondyqtan balalyq shaǵy qıynshylyqtar men joqshylyqtarǵa toly boldy. Áıtse de, bul aýyrtpalyqtar talapty jastyń jigerin muqalta alǵan joq, ol mýzyka ónerine degen týma talanty men qajyr-qaıratynyń arqasynda úzdiksiz bilim alýǵa talpynyp otyrdy. 1926 jyly Beıjiń ýnıversıtetiniń janyndaǵy ulttyq mýzyka ınstıtýtyna oqýǵa túsip, mýzyka syryna úńile bastaıdy. 1928 jyly Shanhaı ulttyq mýzykalyq konservatorııasyna túsip, ıyq qobyzy jáne pıanıno boıynsha daıyndaldy. Al 1929 jyly Parıjge baryp, 1931 jyly Parıj konservatorııasyna kompozıtorlyq ónerdi zertteýge qabyldandy. Osylaısha, ol Frantsııada aspırantýrada bilim alǵan tuńǵysh qytaı azamaty atandy.
Sı Sınhaı 1935 jyly Parıjden Shanhaıǵa qaıtyp keledi. Bul kezde Japonııa Qytaı jerine basyp kirip, eldiń kóptegen iri qalalaryn jaýlap alǵan bolatyn. Eliniń osyndaı múshkil haline jany aýyrǵan otanshyl qaıratker qol qýsyryp qarap otyra almady, otarshyldarǵa qarsy túrli ereýilderge qatysyp ǵana qoımaı, halyqtyń rýhyn janyp, namysyn oıatatyn «Eldi qutqarý», «Qarsylaspaý - bizdiń jalǵyz qorqynyshymyz», «Partızandar óleńi», «Biz joldardy ashtyq», «Ulan-baıtaq Sibir», «Otannyń uldary», «Jaýǵa qarsy maıdanǵa attan!», «Taıhań taýlarynda» sııaqty mýzykalyq shyǵarmalar jazdy. 1938 jyly ol óziniń ataqty «Sary ózen kantatasy» shyǵarmasyn jaryqqa shyǵardy. Bul Sı Sınhaıdyń shyǵarmashylyq qarym-qabileti ábden tolysyp, jetilgen kezeń edi. Qytaı jeriniń qan tamyryndaı uzynnan-uzaqqa sozylyp taramdalyp, qos qaptalynda ult urpaqtary ǵasyrlar boıy ónip-ósip kele jatqan «Sary ózendi» (Hýanhe) qytaı halqy «Ana ózen» dep qadir tutatyn. Mine, osy ataqty ózenge arnap shyǵarylǵan týyndynyń da deńgeıi joǵary boldy. Ult maqtanshyna aınalǵan bul shyǵarmany búginde bir jarym mıllıard Qytaı halqynyń bilmeıtinderi kemde-kem.
Sı Sınhaı 1940 jyly Qytaı kommýnıstik ortalyq partııa komıtetiniń tapsyrmasyn arqalap, Hýan Shýn degen laqap atpen Keńes úkimetine jol tartty. Onyń maqsaty - «Mosfılm» kınostýdııasynda «ıAnan jáne 8-shi armııa» atty derekti fılmniń mýzykasyn jazyp qaıtý bolatyn. 1941 jyly Germanııa Keńes odaǵyna qarsy soǵys ashqannan keıin Máskeýdegi jumystar toqtatylyp, fılm aıaqsyz qalady. Osydan soń Sı Sınhaı eline tezdetip ketýdiń qamyn jasady. Alǵashynda Qytaıǵa ótip ketý úshin Mońǵolııa eline barady, degenmen bul qadamy sátsiz bolyp shyǵady. Óıtkeni Qytaıda mýzykalyq týyndylaryna jaqyn adamnyń Kommýnıstik partııaǵa jaqtasyp júrýi bılik basyndaǵy Gomından partııasynyń ishki qyjylyna aınalǵan bolatyn. Sondyqtan olar mundaı qaýipti adamdy elge kirgizbeýge tyrysty. Qoldaryna tússe, tutqyndaýǵa da daıyn edi.
1942 jyly Sı Sınhaı eline ketýdiń ekinshi bir múmkindigin qarap kórý úshin Almatyǵa keledi. Munda Qazaqstan shekarasy arqyly Shyńjanǵa ótip ketpek bolǵan edi. Biraq bul joly da Shyńjandy basqaryp otyrǵan Shen Shıtsaı úkimeti kedergi jasaıdy. Keńes bıligi de kómek jasaýǵa esh qulyq tanytpaıdy. Almatyǵa bar aqshasyn jumsap, aryp-ashyp zorǵa jetken Sı Sınhaı osydan keıin barar jer, basar taýy qalmaı ábden torǵady. Sol zamanda búkil eldi soǵys úreıi bılegen, halyqtyń jaǵdaıy aýyr, jutań kúıde tirshilik keship jatqan. Bireýge bireý qaraılasýǵa dármen joq zaman. Endigi jerde Sı Sınhaıdyń basyna basqa emes, óz ómirin saqtap qalýdyń qamy muńǵa aınalǵan syn saǵaty týǵan bolatyn. Dál osyndaı qıyn sátte qazaq kompozıtory Baqytjan Baıqadamovtyń jolyǵyp, ashtyq pen panasyzdyqtan ólim háline jetken qytaıdyń ataqty mýzykantyn qutqaryp qalýy ańyzǵa bergisiz áserli áńgime arqaýyna aınalady.
Bul týraly Baqytjan Baıqadamovtyń qyzy Baldyrǵan Baıqadamova baspasózge bergen bir suhbatynda bylaı eske alady: «Ákem kósheniń boıynda chemodannyń ústinde búrisip otyrǵan, azyp-tozǵan, aryq adamdy kórip, aıap ketken bolýy kerek. Qasyna jaqyndap keledi. Jeltoqsan aıynyń ortasy bolatyn, kún sýyq. Álgi adamnyń ústinde syrt kıimi de joq eken, tońǵannan búrseń-búrseń etedi. Chemodanǵa skrıpka súıeýli tur. Aspapqa qarap, ákem birden bul jannyń mýzykant ekenin túsingen. Jón suraıyn dese, mýzykant ne orys, ne qazaq tilinde sóıleı almaıdy. Aǵylshyn, frantsýz tilderinde birdeńe aıtpaq bolady. Al bul tilderdi ákem bilmeıdi. Ekeýi birshama shúldirlesedi. Jalpy, mýzykanttyń tilin mýzykant biledi degen túsinik bar ǵoı. Eń bastysy, ákem ózin Hýan Shýn dep tanystyrǵan janǵa kómek kerek ekendigin túsinip, úıge birge ala keledi. Aldyna as qoıyp, ústine kıim-keshek beredi».
Ol kezde óz aýzyna as taba almaı otyrǵan, kedeıshilik pen joqshylyqtyń qamytyn aıtpaǵan kúnniń ózinde, Keńes úkimetiniń qylyshynan qan tamǵan, qaharly shaǵynda shetel azamatyn úıine ákep qondyrý bas ketetin qaýipti qylmys sanalatyn.
«Ákem muqtaj janǵa kómek kórsetý úshin qandaı táýekelge baryp tur deseńshi? Bir jaǵynan, ákem Baqytjan Baıqadamov áıgili Alashorda qaıratkeri, 1930 jyly atý jazasyna kesilgen Baıqadam Qaraldınniń uly emes pe? Halyq jaýynyń uly bolǵany úshin ákemdi úsh márte ınstıtýttan shyǵarmaq bolǵan joq pa? Ony eshqashan pıoner, komsomol qataryna qabyldamaı qoıdy emes pe? Tipti, Otan qorǵaý mártebesin de alyp qoıdy ǵoı. Biraq osynyń birine qaramastan, ákem álgi qytaı azamatyn alyp kelip, barynsha jaǵdaıyn jasaýǵa tyrysty», - deıdi Baldyrǵan Baıqadamova sol ýaqyttardaǵy qıyn kúnderdi esine alyp.
Sı Sınhaı Baqytjan Baıqadamovtyń otbasynda bir jyldaı turdy. Qazaq pen qytaı halqynyń talantty uldarynyń taǵdyr sergeldeńimen birge júrýi násip bolǵan osy kúnderi olardy rýhanı jaqtan úndes, syrlas jandarǵa aınaldyrdy. Biraq Almatyda Sı Sınhaıdyń jumys istep, óz kúnin ózi kórýine múmkindik bolmady. Tipten, syrtqa shyǵyp, erkin júrip-turýynyń ózi qaýipti boldy. Sondyqtan Sı Sınhaı 1944 jyly jaqyn dosy Baqytjan Baıqadamovtyń kómegimen Qostanaıdaǵy jańadan ashylyp jatqan oblystyq fılarmonııaǵa jumysqa turýǵa attandy. Ol saparǵa shyǵar aldynda eline endi kete almaıtynyn sezip, dosy Baqytjan Baıqadamov pen onyń balalaryna sońǵy tilegin jetkizedi. Densaýlyǵynyń nasharlap júrgenin, Qytaıda turatyn otbasyna, artta qalǵan jalǵyz qyzyna óziniń bul jaqtaǵy jaǵdaıyn baıan etýdi, keleshekte múmkindik bolsa jaqyn aralasyp turýdy amanattaıdy.
Sı Sınhaı qazaq jerinde júrgen kúnderinde otanyna degen saǵynyshyn, eline degen súıspenshiligi men maqtanysh sezimin sińirgen «Ulttyń azat etilýi» jáne «Qasıetti soǵys» atty sımfonııalyq tyń týyndylaryn jaryqqa shyǵardy. Sondaı-aq qazaq eliniń keńpeıil, meımandostyǵyna alǵys retinde «Amankeldi Imanov» sımfonııalyq poemasyn, «Búkil ózen qyzyl tartty» shyǵarmalaryn jazdy. Ol Qostanaı jerinde júrip te oblystyń aýyl-aımaqtaryn aralap, qazaq ánderin jınap, zertteýmen aınalysty. Qazaq halqynyń ánderine, dombyra, qobyz aspaptaryna degen qyzyǵýshylyǵy men yntasy arta tústi. Áıtse de dara talanttyń jasyn ǵumyry tym qysqa boldy. Ol osynaý qıyn kúnderde densaýlyǵyn kúte almaı, týberkýlez aýrýyna shaldyqqan edi. Soǵys bitken soń Sı Sınhaı Máskeýge emdelýge barady. Biraq aınaldyrǵan aýrý almaı qoımaıdy, 1945 jyldyń qazanynda Máskeý Kremliniń aýrýhanasynda 40 jasynda qaıtys bolady. Onyń qaraly habary gazet betterine shyǵyp, Qytaıdyń belgili kompozıtory qaıtys bolǵany jarııa etilip, shyn aty atalǵanǵa deıin «Hýan Shýn» degen búrkenshek esimmen júrgenin Baqytjan Baıqadamovtyń otbasy da bilmegen bolatyn.
Sı Sınhaı qysqa ǵumyrynda 300-den astam shyǵarma jazdy. Oǵan qosa ol 35 maqala jarııalady, sonyń ishinde «Nıe Er - Qytaıdyń jańa mýzykasyn jaratýshy» jáne «Qytaı mýzykasynyń ulttyq stılderi týraly» atty maqalalary bar. Qytaı mýzykasyna jasaǵan yqpaly úshin ol Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Halyq kompozıtory ataǵyna ıe bolǵan.
Qytaıdyń kórnekti kompozıtoryna 1999 jyly Almaty qalasynyń Bostandyq aýdanynda kóshe aty berilip, eskertkishi ornatylǵan. 2000 jyly Baqytjan Baıqadamovtyń murajaıy ashylyp, sol úıge Sı Sınhaıǵa arnap eskertkish taqta qoıylady. Osy murajaıdyń ashylý saltanatyna Elbasy N.Á.Nazarbaevpen birge Qytaı tóraǵasy Tszıan Tszemın de qatysty. Memlekettik saparmen júrgen Qytaı tóraǵasy sol joly ózimen birge Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Halyq kompozıtory Sı Sınhaıdyń jalǵyz qyzy Nınany ilestire keledi. Nına budan buryn da, 1987 jyly qazaq eline kelgen bolatyn. Onda da ákeleriniń uly dostyǵyn qadirlegen Baqytjan Baıqadamovtyń balalary áýejaıdan aldynan shyǵyp emen-jarqyn qarsy alǵan eken.
Baqytjol Kákesh