Made in Kazakhstan - ekologııalyq taza ónimniń brendine aınalýy kerek
Rasynda álemdik saýda qyzý túrde sapyrylysyp jatyr. Nátıjesinde qazir kez kelgen memleket ózine qajetti barlyq taýarlardy ózderi shyǵaryp jatpaı, ony basqa elden arzan baǵamen satyp alýdy jolǵa qoıdy. Esesine, ózi de basqa elge dál sondaı basqa taýardy arzan baǵamen shyǵarýǵa mashyqtanyp, tyrmysyp jatyr. Mundaı sapaly, arzan ónimderdi halyqaralyq naryqqa shyǵarý, shyǵarǵanda da ony kóptep, suranysyn arttyra otyryp shyǵarý qandaı da bir eldiń basty muratyna aınalýda. Jahandanǵan zamannyń qazirgi halyqaralyq saýdasynyń talaby osy.
Qazaqstanǵa kelsek, elimizdiń halyqaralyq naryqtaǵy negizgi pozıtsııalary - munaı, ýran, túrli metalldar, bıdaı jáne taǵy osy sekildi shıkizat. Shıkizatty syrtqa satyp, turmysqa qajetti kóptegen zattardy shetelden ákelemiz. Tipti azyq-túliktiń ózin de belgili bir deńgeıde eksporttap jatyrmyz. Alaıda, mundaı jaǵdaıdyń zardaby jeńil bolmaıtyny da belgili. Sondyqtan da, aǵymdaǵy jylǵy Joldaýynda Elbasy Nursultan Nazarbaev Úkimetke 2025 jylǵa qaraı shıkizattyq emes eksportty 2 ese ulǵaıtý mindetin júktedi.
Bul baǵyttaǵy jumysty jandandyrý úshin Elbasy eksportty damytý men ilgeriletý tetikterin bir vedomstvoǵa shoǵyrlandyrýdy, eldiń eksporttaýshylaryna «bir tereze» qaǵıdaty boıynsha óńirlerde de qoldaý kórsetý kerektigin alǵa tartty. Úkimet janynan Eksport saıasaty jónindegi keńes qurý tapsyrylyp, oǵan bıznes qoǵamdastyǵynyń ókilderin tartý júkteldi. Budan bólek, Prezıdent 1 qyrkúıekke deıin Úkimetke ákimdermen jáne bıznes ókilderimen birlesip Biryńǵaı eksport strategııasyn ázirleýdi tapsyrdy. «Biz taýar óndirý men ótkizý, qyzmet kórsetý isin jahandyq jelige beıimdeýimiz kerek. Muny, eń aldymen, transulttyq kompanııalardy tartý arqyly jasaǵan jón», - dedi N.Nazarbaev.
Qazaqstan qazirgi kúni álemdegi eksporttaýshylar sanalatyn 50 eldiń qataryna kiredi. Halyqaralyq naryqta Qazaqstannyń ýran eksporty birinshi orynda tur. Unnyń eksportynan - 2, tıtan eksportynan - 3 oryndamyz. Munaı, gaz, kómir men temir sekildi shıkizattan basqa eksporttalatyn taýarlar qatary da artyp keledi. Sonyń biri sońǵy kezderi Qazaqstanda shyǵarylǵan elektrovozdar men teplovozdar Túrkimenstanǵa, Tájikstanǵa, Ázerbaıjanǵa, Qyrǵyzstanǵa eksporttaldy. Taldyqorǵanda shyǵarylatyn akkýmýlıatorlar Afrıkaǵa jol tartty. Elimizdegi akkýmýlıator qurastyratyn jalǵyz kásiporyn - «Qaınar-AKB» byltyr 1 mln 884 myń akkýmýlıator qurastyryp, Qazaqstan naryǵynyń 90%-yn otandyq akkýmýlıatorlarmen qamtamasyz etken. «Kainar» jáne «Bars» akkýmýlıatorlaryna rebrendıng jasalyp, olar Qytaıǵa jetkizile bastady. Jaqyn arada kásiporyn Eýropa naryǵyna shyǵýdy josparlap otyr. Buǵan deıin Polsha Respýblıkasymen saýda kelisimin jasaǵan. Al qazaqstandyq kilemder Germanııada, Anglııada, Ýkraınada, sondaı-aq, IKEARUSSIA jelisiniń 52 sýpermarketinde usynylǵan. Telekommýnıkatsııa jabdyqtary Iranǵa, Túrkimenstanǵa eksporttalǵan. Taýyq jumyrtqalary Aýǵanstanǵa, Arab Ámirlikterine shyǵarylady, qoı men sıyr eti Iranǵa saýdalanady. Jalpy 2016 jyldyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstannyń taýar aınalymy 58 mlrd dollardy qurasa, onyń 32 mlrd dollary eksporttyń, 26 mlrd dollar ımporttyń úlesinde. Alǵa jyljý bar.
Taǵy bir dálel, eksportty damytý men jyljytý jónindegi «KAZNEX INVEST» AQ málimetterine súıensek, byltyr eksport úlesindegi óńdelgen taýar úlesi 24-ten 35 paıyzǵa ulǵaıǵan. ıAǵnı, Qazaqstanda óńdelgen taýar túrleri de syrtqy naryqqa jol sala bastady degen sóz. Bunymen qosa, qazaqstandyq eksporttyq taýarlardyń nomenklatýrasy 969 pozıtsııaǵa deıin ósken, syrtqa shyǵatyn baǵdarlar da keńeıip, Qazaqstan álemniń 117 eline taýar eksporttaı bastady.
Aıta keterligi, memleket otandyq eksportty jandandyrý úshin birshama kúsh te, resýrs ta sarpyp jatyr. Máselen, ındýstrııalandyrý baǵdarlamasynyń sheńberinde jańa óndirister iske qosyldy, otandyq óndirýshilerdi eksporttyq qoldaý tetikteri qamtyldy. Byltyrdyń ózinde qazaqstandyq 40 kásiporyn sheteldik kórmelerge qatysqan. Qazaqstandyq ónimdi tanystyrý boıynsha álemniń 20 elinde 70-ten astam is-shara uıymdastyrylyp, onda saýda mıssııalary júzege asty, salalyq kórmeler, ulttyq stendter uıymdastyryldy.
«KAZNEX INVEST» qoldaýymen óndirýshiler 200 mln AQSh dollaryna dári-dármek, medıtsınalyq buıymdar, tuz, qurylys materıaldary, erlerdiń kostıými, balalar kıimi, makaron, un, shyryn, sýsyn, kondıterlik buıymdar jetkizýge eksporttyq kelisimsharttar jasasypty. Aıta keterligi, otandyq kompanııalardy eksportqa jyljytýǵa jumsalǵan bıýdjettik 1 teńgeniń eksporttyq kelisimsharttar túrinde qaıtarymy 59 teńgeni quraǵan.
Árıne, mundaı statıstıkany tizbekke sala berýge de bolady. Alaıda, statıstıka qur ásheıin statıstka úshin emes, osy baǵyttaǵy tıimdi qazaqstandyq pozıtsııalardy anyqtap, otandyq ónimniń basymdyqtaryn aıqyndaý úshin qajet. Degenmen, Qazaqstannyń eksporttyq áleýetine qatysty negizgi basymdyq agrarlyq sektorda bolýy kerek.
Agrarlyq sektor ekonomıkanyń jańa draıverine aınalýy kerek
Joldaýda Prezıdent Qazaqstannyń agroónerkásip kesheniniń bolashaǵy zor ekendigin aıta kele, elimiz kóptegen pozıtsııalar boıynsha álemdegi iri agrarlyq eksporttyq ónim óndirýshilerdiń birine aınala alatynyn atap ótti. «Bul, ásirese, ekologııalyq taza taǵamdarǵa qatysty. «Made in Kazakhstan» brendi sondaı ónimderdiń etalony bolýǵa tıis», - dep atap ótti Elbasy. Osyǵan baılanysty Prezıdent Úkimetke aýyl sharýashylyǵyn ártaraptandyryp, 2021 jylǵa qaraı azyq-túlik taýary eksportyn 40%-ǵa kóbeıtýdi tapsyrdy.
Shyndyǵynda, elimizde agrarlyq sektordyń áleýeti zor. Tipti Qazaqstanǵa Elbasy aıtqandaı Eýrazııanyń «nan sebeti» bolyp qana qoımaı, álemdik deńgeıde taza ekologııalyq ónim shyǵaratyn memleket retinde tanylatyn múmkindigi de jetedi. Sosyn azyq-túlikke degen suranys aldaǵy ýaqytta da álem boıynsha arta beretini de belgili. Boljamǵa súıensek, 2050 jyly Jer turǵyndarynyń sany 8-10 mıllıard shamasynda bolýy múmkin. Al mundaı jaǵdaıda álem úshin basty problema - jahandyq azyq-túlik qaýipsizdigi bolatyny sózsiz. Osy turǵydan alǵanda, aldaǵy ýaqytta halyq úshin, ásirese, sapaly, qaýipsiz azyq-túlikke degen suranys arta túsetini belgili. Endeshe, osy iske agrarlyq áleýeti zor Qazaqstannyń da belsene aralasatyn kezi keldi.
Halyqta «Aýrý - astan» degen sóz bar. Sońǵy jyldary sapaly ári qaýipsiz azyq-túlikpen qamtamasyz etý aıasynda osy danalyqtyń ózektiligi de barǵan saıyn arta túsken tárizdi. Dúken sórelerinde qospalarsyz, boıaýsyz, GMO-syz, sıntetıkalyq agrohımıkattarmen ýlanbaǵan, gormondar qosylmaǵan taza organıkalyq ónimniń yǵysýy da baıqalady. Olardyń ornyn baǵa jaǵynan básekesi basym, alaıda sapasy kúmán týdyratyn ónimder basýda. Osynyń ózi bir jaǵynan halyqtyń azyq-túlikke degen suranysy shapshań ósip otyrǵanyn bildirse, ekinshi jaǵynan sapaly ónimniń jetispeýshiligin ańǵartady emes pe?
Qazirdiń ózinde sarapshylar búkil álemde ekologııalyq taza ónimge suranys jyl saıyn orta eseppen 20-30 paıyzǵa artyp otyrǵanyn alǵa tartady. Al organıkalyq ónimdi kóp paıdalanatyn memleketter qatarynda Eýropalyq Odaq pen AQSh, Kanada sekildi elder tur. Degenmen, sońǵy jyldary tutyný baǵytynda Ońtústik Amerıkanyń biraz elderi, Afrıka elderinde, Qytaı, Úndistan men Indonezııada belsendilik artyp keledi. Al mundaı jaǵdaı aýyl sharýashylyǵynyń áleýeti zor, agrarlyq sektorynda organıkalyq ónim keleshegi úlken úmit kúttiretin Qazaqstannyń óz múmkindikterin paıdalanbaýy esh qısynǵa syımaıtyny anyq.
Organıkalyq taza ónimdi damytý áleýeti turǵysynan alǵanda Qazaqstannyń ata-babadan jalǵasyp kele jatqan dástúrli aýyl sharýashylyǵy men geografııalyq ońtaıly ornalasý máselesine de nazar aýdarǵan lázim. Shyndyǵynda, Qazaqstan taǵam ónimderine suranys únemi artyp otyratyn Qytaı, Reseı, Orta Azııa jáne Taıaý Shyǵys pen Eýropa sııaqty negizgi naryqtardyń ortasynda ornalasqan. Bul aýqymdy aýyl sharýashylyǵy jerlerin ıemdenip otyrǵan memleket úshin úlken múmkindik. Sonyń ishinde keıingi jyldary sarapshylar, ásirese, Qytaı baǵytyna Qazaqstannan sapaly organıkalyq aýyl sharýashylyǵy ónimin ımporttaýǵa erekshe kóńil bólip otyrǵanyn ańǵarý da qıyn emes.
Túıindeı aıtsaq, Qazaqstannyń jaılaýy men jaıylymy mal sharýashylyǵyn, darhan dalasy egin sharýashylyǵyn damytýǵa asa qolaıly. Bul úshin jerden kóp ónim alýdyń sońyna túsip, ony ýlaýdyń da, hımııalyq qospalarmen búldirýdiń da esh qajeti joq. Qospasyz taza ónim - Qazaqstannyń basty ereksheligi. Eń aqyr aıaǵy Qazaqstan óziniń álemdik arenadaǵy organıkalyq, ekologııalyq taza taǵam óndiretin el retinde ımıdjin qurý kerek. Qazirdiń ózinde buǵan mol múmkindik bar. Óıtkeni, Eýropada, Iranda, Arab Ámirlikterinde, Qytaıda, Koreıada Qazaqstan ekoónimderimen tanymal bola bastady. Bul is ary qaraı jalǵasyn tapsa, oǵan memlekettik deńgeıde mán berilse ıgi. Sonymen qatar, ekologııalyq taza, qospasyz organıkalyq ónimdi ishki naryqta da qoldap, halyq saýlyǵy úshin de, ekonomıka úshin de óz naryǵymyzdy osyndaı ónimmen toltyrylǵany lázim.