Latyn álipbıi máselesinde «kósh júre túzeledi» degen qaǵıdany ustanǵan durys
* * *
Jaqynda Ázerbaıjan halqynyń bizdiń Buqar jyraýmen zamandas bolǵan uly aqyny Molda Pánah Vagıftiń 300 jyldyq mereıtoıynda osy eldiń Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy, áıgili jazýshy Anar Rzamen, halyq jazýshysy, premer-mınıstrdiń orynbasary Elchın Efendıevpen jáne mádenıet mınıstri Abýlfas Garaevpen kezdesip, birer aýyz bolsa da pikirlesýdiń oraıy keldi.
Memleket jáne shyǵarmashylyq uıym bıliginde júrgen ádebıet pen ónerdiń beldi ókilderiniń qaı-qaısysy da qazaq eliniń latyn álipbıine kóshýge qadam jasaǵaly jatqanynan habardar bolyp shyqty. Tamyry bir týysqan el retinde bizdiń nıetimizdi quptap, ózderi de soǵan múddeles, tilektes ekenin bildirdi. Men Anar aǵamyzdan «Ázerbaıjan elin latyn álipbıine kóshirýdiń basy-qasynda bolǵan, istiń búge-shigesine deıin biletin maman bar ma?» dep suraǵanymda, ol meni Baqy qalasyndaǵy Túrik ortalyǵynyń prezıdenti, Mıllı Medjılıstiń depýtaty, akademık Nızamı Jafarovpen jolyqtyrdy. Óziniń Ázerbaıjannyń Molda Pánah Vagıf, Samed Výrgýn, Bahtııar Vagafzade syndy uly aqyndary shyqqan Qazaq aýdanynda týǵanyn maqtanyshpen tilge tıek etken akademık sóziniń álqıssasynan-aq Qazaqstannyń latyn álipbıine esh irkilmesten kóshkeni durys qadam bolatynyn aıtty.
- Latyn álippesine respýblıka da, halyq ta kóshpeıdi - ulttyq til kóshedi! Osyny umytpaý kerek! - dep qadaı sóıledi ol. Ázerbaıjanda táýelsizdik alǵan bette, sonaý 1991 jyly latyn álipbıin qabyldamaq bolǵan tusta, eń aldymen, basqa tildermen birge túbi bir túrik eliniń de tájirıbesimen tanysyp, álipbıin ábden zerttegen eken. Túrikterdiń álipbıinde 29 árip bolsa, ázerbaıjandar óz erekshelikterine baǵyp 32 qaripti engizipti. Akademık Nızamı Jafarovtyń aıtýynsha, Ázerbaıjan álipbıin latynǵa kóshirý úsh kezeń boıynsha júzege asyrylǵan. Birinshi kezeńiniń ózi on jylǵa sozylǵan kórinedi. Latyn álipbıine kóshken soń josparly isti birden mekteptegi birinshi synyp oqýshylaryn úıretýden bastaıdy, al ekinshi synyptan bastap barlyq oqýshylar burynǵysha kırıllıtsamen oqytyla bergen eken, al latyn álippesi olarǵa tek qosymsha pán retinde engizilipti.
Sóıtip bul elde on jyl boıy eki álipbı qatar júrgizilgen. On jyldan soń kırıllıtsa óz-ózinen yǵysyp qalyp qoıǵan. On jyldan keıin, 2001 jyldan bastalǵan ekinshi kezeńde latynǵa búkil buqaralyq aqparat quraldary kóshirilipti. «Bul kezeń de óziniń qıyndyqtarymen este qaldy. Sebebi alǵashqy jyly búkil gazet-jýrnaldardyń taralymy kúrt túsip ketti. Jurtty senimsizdik bılegen kezeńder de bastan ótti. Latyn álippesine qarsylar da masaırap baqty. Biraq bunyń bárin biz tabandylyqpen jeńip shyqtyq», degen akademık. N.Jafarov eń aýyr, eń aýqymdy, eń jaýapty mindetti úshinshi kezeńniń arqalaǵanyn aıtty. 2004 jyldan bastalǵan úshinshi kezeńde búkil oqýlyqtar, klassıkalyq, kórkem, ǵylymı ádebıetter latyn tilinde jaryq kóre bastaıdy. Ázerbaıjan eli de syn saǵatynda tolqý, ýaıym, ekiudaı dúdámaldyq sekildi san túrli sezim kúılerin bastan keshirgen eken. Qaripke baılanysty reforma jasaýda qajyrlylyq tanytyp, qyrýar jumys atqarǵan akademık aǵamyz: «Kóshetin bolsańdar, tezirek kóshkenderiń jón. Tarazy-talqy, talas eshqashan túgesilmeıdi, aıtys-tartys bitpeıdi. Oǵan qarap otyra berseńder, qolbaılaý bolatyn sharýa kóbeıip, kóshý qıyndap ketedi. Bul iste «kósh júre túzeledi» degen sózdi qaǵıdaǵa aınaldyryp, kózdi jumyp, birden kóship alǵandaryń durys. Sátsiz áripter qabyldanǵan jaǵdaıda kelispeýshilikter bolýy múmkin, ol zańdy da. Árip máselesinde «Aıttym - bitti, kestim úzildi» dep qasarysyp qatyp qalýǵa bolmaıdy, keıbir áripterge baılanysty túsinbeýshilik týyndap, sátsizdigi, qolaısyzdyǵy dáleldenip, kózge kórineý kórinip tursa, onyń bárin de keıin arnaıy qaýlylar arqyly túzep alýǵa bolady. Kelisip pishken tonnan tońbaısyń, degen keńesin de berdi. Búginde ázerbaıjan eli klassıkalyq ádebıetin túgelge jýyq latynshaǵa kóshirip alǵan. Qalǵan ádebıetteri de shetinen aýdarylyp jatyr. Ózime akademıktiń «eń aldymen birinshi synypty jańa álippege kóshirý kerek, odan joǵary synyptaǵylardy ázirge qınaýdyń qajeti joq» degen pikiri unap, kókeıime qondy. El bolyp, memleket bolyp iske asyratyn úlken sharýa bolǵandyqtan, belgili bir júıege keltirip, kezeń-kezeńge bólip, jumysty josparly túrde bastaǵanymyz jón eken dep túıdim.
Latyn qarpine kóshirý úshin qurylǵan jumys komıssııasynyń keshegi kúni Elbasymyzǵa tanystyrǵan jobasy aldyńǵy jobaǵa qaraǵanda, kóptegen kemshilikterinen arylǵany anyq baıqaldy. Mańyzdy másele bolǵandyqtan, dál qazir kóziqaraqtynyń bári bul jobanyń árqaısysyn qalt jibermeı qadaǵalap otyr. Sol sebepti, qazaqy daýysty dybystarymyzdy tańbalaýda qabileti tómen dıgraftardan qutylǵanymyzǵa qýanbaǵan adam kemde-kem. Burynǵy jobamen salystyrǵanda keıingi usynylǵan joba qalaı bolǵanda da kósh ilgeri. Óz basym áleýmettik jeliden birqatar oryndy pikirler oqyp, qýana oılanyp qaldym.
Halyqtyń keleshegine tikeleı qatysy bar taǵdyrly máselege jastardy da aralastyrý kerek-aý degen pikir maǵan da oı saldy. Til bilimine, til ǵylymyna eńbegi sińgen jasy úlken, aldyńǵy tolqyn tilshi aǵalarymyz jobalap berip jatqanymen, álippeni negizinen paıdalanatyn keıingi býyn jastar. Solardyń oqýyna, jazýyna jeńil bolýyn qadaǵalaý durys bolar edi. Shetelden «Bolashaqpen» oqyp kelgen jastardy, óz elimizde oqyǵan bilikti jas mamandardy da álippeni jetildirý isine aralastyrǵan jón.