Qyzylordalyq turǵyn afrıkalyq jaıyn balyǵyn ósirip, eksportqa shyǵarady
- Tyń kásipti qalaı bastadyńyz? Afrıkalyq jaıyn balyqty qaıdan aldyńyz?
- Jaıynnyń atalǵan tuqymyn Ózbekstannan aldyrdyq. Kórshi memlekette toǵandy balyq sharýashylyǵy óte jaqsy damyǵan. Jaıyn ol jaqtan shabaq kezinde aldyrtylady. Balyq Afpıkada, Saxapa cý qoımalapyn qoca alǵanda, Iopdan ózeniniń bacceıninde, Ońtúctik jáne Ońtúctik-Shyǵyc Azııada kezdecedi. Afrıkadan basqa, ońtústik jáne ońtústik-shyǵys Azııadaǵy ózen-kólderde tirshilik etedi degen málimet bar.
- Atalǵan kásipti qaı kezden bastadyńyzdar?
- Ótken jyldyń tamyz aıynda aýdanǵa qarasty Bıdaıkól aýylyndaǵy úı aýlasyna ornalasqan arnaıy qaýyzǵa 2500 jaıyn shabaǵyn alyp keldik. Sodan beri balyq ósirýdi qolǵa aldyq. Jergilikti turǵyndarǵa bul balyq tańsyq. Al ósirem deýshilerge kól-kósir tabys. Óıtkeni, jyrtqysh balyq sanatyna keletin jaıyn tym tez salmaq jınaıdy. Kútimi men baǵýy durys bolsa, aldaǵy jaz mezgiliniń sońyna deıin ár shabaǵy 3 keli bolady. Sol kezden bastap Qytaıǵa eksporttalady.
- Afrıkalyq balyq jergilikti klımatqa jersinip ketti me?
- Aıta ketsek, ol sýyqqa tózimsiz. Shabaqtardy 22-28 gradýs aralyǵyndaǵy jyly temperatýrada ustaımyz. Ony Syr boıynda jersindirý tıimsiz. Odan da kóktem basy men jaz sońyna deıin baǵyp, syrt elderge eksporttaǵan jón degen oıdamyn. Ol sýyq sýda qyrylyp qalady. Ózbekstanda aýa raıy jyly ǵoı. Sondyqtan ol jaqta kóptep ósiriledi.
- Aldaǵy ýaqytqa josparyńyz qandaı?
- Aldaǵy sáýir aıynda 30 myń shabaq ákelsem degen oıdamyn. Tapsyrys berip qoıdym. Aýyl ákimdigimen kelise otyryp, shaǵyn toǵan sharýashylyǵyn qurmaqpyz. Kelgen shabaqtar kúzge deıin sonda ósiriledi. Negizinen afrıkalyq jaıyn basseınnen góri, batpaqty sý qoımalarynda tez ósedi. Al arnaıy balyq jemin Almaty qalasynan aldyramyz. Salmaǵy úsh kelige jetken soń eksportqa shyǵarylady. Aldaǵy ýaqytta balyq sharýashylyǵymen aınalysýǵa nıeti bar azamattarǵa afrıkalyq jaıynnyń shabaqtaryn satýǵa daıynbyz.
Toǵan sharýashylyǵy qurylǵan soń jergilikti turǵyndardy jumyspen qamtý oılastyrylyp otyr. Sondaı-aq ózbekstandyq áriptestermen arnaıy kelisimshart negizinde ýyldyryq shaıqaý tsehyn iske qosý josparlanýda. Tseh jumysy bastalsa, afrıkalyq jaıynnan bólek, basqa balyq túrlerin ósirý qolǵa alynady.
- Elimizde balyq ónimderin tutyný deńgeıi qandaı?
- Sala mamandarynyń aıtýynsha, bizdiń elde balyq taǵamdaryn tutyný óte tómen. Mysaly, bir adam jylyna 4,5 keli balyq jeý kerek bolsa, búginde árbir qazaqstandyq jarty keli tóńireginde ǵana balyq ónimderin tutynady eken.
Úkimet balyq sharýashylyǵyn damytýdyń 2020-2030 jyldarǵa arnalǵan arnaıy baǵdarlamasyn qabyldaǵany belgili. Osyǵan baılanysty Qyzylorda oblysynda da osy jyldarǵa qatysty óńirlik baǵdarlama ázirlenip, oblys ákimdiginiń 2020 jyldyń 30 qazanyndaǵy №127 qaýlysymen bekitildi.
Baǵdarlamaǵa sáıkes, óńirde 2020-2030 jyldary, ıaǵnı 10 jyl ishinde 16 sharbaqtyq jáne 12 toǵan sharýashylyǵy qurylyp, 3 tuıyq júıeli sýmen qamtamasyz etý qurylǵysy (qaýyz) iske qosylýy tıis. Sondaı-aq taýarly balyq ósirý sharýashylyqtarynyń sanyn 55-ke jetkizý josparlanǵan.
- Oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasy bergen málimetke súıensek, búginde oblysta 1 tuıyq júıeli sýmen qamtamasyz etý qurylǵysy iske qosylyp, 6 toǵan sharýashylyǵy jumysyn bastaǵan. Budan bólek, 70-ten asa kól-taýarly balyq sharýashylyǵy bar. Toǵan sharýashylyǵyn damytýǵa baılanysty oıyńyz qandaı?
- Toǵan sharýashylyǵyn damytýdyń mańyzy zor. Bul balyqty ósirý isin damytýǵa úlken septigin tıgizedi.
- Álemdegi balyq sharýashylyǵyna baılanysty birqatar derekterge kóz júgirtken edim. Azyq-túlik jáne aýyl sharýashylyǵy uıymynyń (AAU) málimetterine sáıkes, 2005 jyly álemdik jıynnyń 93 ,3 mıllıon tonnasy jabaıy balyqtyń kommertsııalyq aýlaýynan tursa, 48 ,1 mıllıon tonnasy balyq fermalary óndirgen eken. Qazirgi kezde dúnıejúzi boıynsha aýlanatyn balyq pen óndiriletin teńiz ónimderi jylyna 100 mln tonnaǵa jetip otyr. Onyń onnan toǵyzy teńizder men muhıttardan, al qalǵan bóligi tuşy sýlardan aýlanady. Balyq ónimderine suranystyń artýyna qandaı jaǵdaılar sebepshi bolyp otyr?
- Meniń oıymsha, balyqtyń jáne basqa teńiz ónimderiniń mańyzdylyǵy olardyń quramyndaǵy janýarlar nárýyzynyń (belok) mólsheri mal men qus etinen kem túspeıtindigine baılanysty. Sondyqtan qazirgi tańda dúnıejúzilik sý aıdyndarynda 20-30 myńǵa deıingi irili-usaqty balyq jáne basqa da teńiz ónimderin aýlaıtyn kemeler bar. Olardyń basym kópshiligi ǵylym men tehnıkanyń sońǵy jetistikterimen jabdyqtalǵan. Balyq aýlaýdan bastap, daıyn ónimder shyǵarýǵa deıingi (ártúrli konserviler daıyndaý, keptirilgen balyq jáne t.b.) is-áreketterdi tolyq júzege asyrady.
Álem boıynsha balyq ónimderin shyǵarýdan alda kele jatqan elder qataryna Qytaı (Gonkong jáne Taıvandy qospaǵanda), Perý, Japonııa, Amerıka Qurama Shtattary, Chılı, Indonezııa, Reseı, Úndistan, Taıland, Norvegııa jáne Islandııa jatady. Joǵaryda aıtylǵan elder álemdegi óndiristiń jartysynan kóbin óndirse, Qytaı eli jalǵyz álemdik óndiristiń úshten birin quraıdy.
- Áńgimeńizge raqmet.