«Qyzyl oba» qorymy Qazaqstan úshin sensatsııa – tarıhshy
- Qazaqtardy kóshpendi dep keldik. Al «Qyzyl oba» qorymynda tabylǵan keseneler bul qalyptasqan pikirdi joqqa shyǵarǵandaı.
- Qazaqtar kóshpendi emes. Men ol jaıynda burynnan aıtyp kelemin. Bedýınderdi kóshpendi deımiz. Qazaqtardyń qystaýy, jaılaýy bar. Kópshilik aıtady, qazaqtar soltústikten ońtústikke kóship otyrǵan dep. Kim, qaıda kóshken, ne úshin? Kim muny oıdan shyǵarǵan? Men osydan shamamen on jyl buryn «Nomad» ınstıtýtynyń shaqyrtýymen Qazaqstannyń soltústik óńirlerine shyqqan ekspedıtsııaǵa jetekshilik ettim. Biz soltústik aımaqtardaǵy qazaq «kóshpendilerin» zerttedik. Halyq «qystaý áne, anaý ormannyń artynda, jaılaý ana kólden keıin» deıdi. Sondaǵy baıqaǵanym, qystaý men jaılaýdyń ara qashyqtyǵy shamamen 3-5 shaqyrym ǵana. Tek bireýinde ǵana jaılaý men qystaýdyń arasy 20 shaqyrym boldy.
«Qyzyl obada» bir emes, birneshe jyl jumys istemekpiz. Baza qurý qajet bolady. Jumys kóp. Qazaqstan úshin úlken sensatsııa. Jalpy Qazaqstannyń soltústiginde buǵan deıin orta ǵasyrlarǵa jatatyn eskertkishter bolǵan joq, olardy qazbaıtyn. Óıtkeni, 1944 jyly jazyq dalalarda orta ǵasyr dáýirine jatatyn eskertkishterge qazba jumystaryn júrgizbeýge Jarlyq shyqqan edi. Eldiń ońtústiginde qala sáýleti zertteldi. Al mal sharýashylyǵymen aınalysqandardyń mádenıetin zertteýge Keńes dáýiri ydyraǵanǵa deıin tyıym salyndy. Arheologııalyq ujymdar dástúr boıynsha erte temir, qola, tas dáýirlerin zerttedi, al orta ǵasyrlar qalyp qoıdy. Táýelsizdik alǵannan keıin bul jumystar qolǵa alynyp, arheologııalyq nysandar, eskertkishterge ekspedıtsııalar uıymdastyryla bastady.
Pavlodardan kelgen ǵalymdardyń bastamasymen «Qyzyl obada» qazba jumystary byltyr bastaldy. Mavzoleıdiń bir buryshyn ashtyq. Biraq, jerlengen oryn – qabirge tıisken joqpyz. Biz ony bıyl ashý úshin qaıta jaýyp kettik. Óte qyzyqty jumys kútip tur. Ol jerden kóp nárse tabamyz degen úmittemin. Jalpy meniń pikirim, mundaı jerlerdi kópshilik kóre alatyndaı mýzeıge aınaldyrý qajet. Bizdiń aýmaǵymyz úshin bul – sırek kezdesetin eskertkishterdiń biri. Óıtkeni buǵan deıin SQO-da bul dáýirge jatatyn eskertkishter joq dep esepteldi. Kemel Aqyshevtiń «Qazaqstannyń arheologııalyq kartasy» 1960 jyly jaryq kórdi. Onda Soltústik Qazaqstannyń arheologııalyq qazbalar júrgizý úshin keleshegi joq dep kórsetildi. ıAǵnı, arheologııalyq nysandar az, bar bolsa da olardyń mańyzy shamaly dep aıtyldy.
1967 jyldan bastap bizdiń ekspedıtsııa jumys isteı bastady. Men olardyń qataryna bir jyldan keıin qosyldym, basynda otrıadty, keıin ekspedıtsııany basqardym. Tas dáýirine jatatyn Atbasar mádenıetin ashyp, ǵalymdardyń nazaryna usyndyq. Keıin Botaı mádenıetin, Petrov mádenıetin, qola dáýirine jatatyn Sarqara mádenıetin ashyp, bul óńirdiń arheologııalyq qundylyqtarǵa baı ekenin kórsettik. Qazir endi orta ǵasyrǵa jatatyn biregeı nysanmen jumysty bastaımyz. Ol týraly dál qazir biz eshteńe de bilmeımiz. «Qyzyl oba» Qazaqstan tarıhyndaǵy jańa uǵym bolmaq.
- «Qyzyl obanyń» ereksheligi nede?
- Qorym tabylǵan kezde mavzoleılerdiń biriniń buryshyn ashtyq. Kúıdirilgen kirpishten qalanǵan eken. Eger kúıdirilgen kirpishti qoldansa, ol kezde kirpish óndirisi jaqsy jolǵa qoıylǵan. Mundaı úlken mavzoleılerdi salý úshin úlken kirpish zaýyty bolýy qajet. Biz ol jerde tek jaqyn ornalasqan ǵana jeti mavzoleıdi taptyq. Olardyń árqaısysynyń alyp jatqan aýmaǵy eni 20 metr bolsa, uzyndyǵy 30 metr. Onyń kúmbezin shyǵarý úshin shamamen 30 metr kóterý qajet, ıaǵnı 9 qabatty úıdiń bıiktigindeı. Oılaı berińiz qanshama kirpish qajet?! Al ǵımarattyń astyńǵy jaǵyndaǵy qabyrǵasynyń qalyńdyǵy 2 metr shamasynda. Barlyq alańqaı da kúıdirilgen kirpishpen qalanǵan. Oǵan deıin jáne odan keıin de sabannan jasalǵan kúıdirilmegen kirpishter qurylysqa qoldanylyp keldi. Sol sebepti osynshama kirpishti shyǵarý úshin úlken zaýyttar bolǵan dep esepteımiz. Sondaı-aq, kirpish jasaý úshin balshyq, sý qajet. Al sýdy shelekpen tasymaǵany túsinikti. Sol úshin qysh ydystary bar shyǵyr ornatyp, sýdy aryq arqyly jetkizgen. Bul jerdiń halqy otyryqshy bolǵan. Jer óńdeýmen aınalysqan. Buǵan deıin tabylǵan erte temir dáýirine jatatyn eskertkishterde halyqtyń daqyl egýmen aınalysqany anyqtaldy. Sol sebepti bizdiń arǵy atalarymyzdy kóshpendi deý qate.
- Qazaqstannyń soltústik óńirlerinde osyǵan uqsas arheologııalyq eskertkishter bar ma?
- Qazaqstannyń ońtústiginde jáne ońtústik batysynda orta ǵasyrlarǵa jatatyn uqsas eskertkishter bar. Al soltústik aımaqta birinshi ret tabylyp otyr. Bul qonys jaı, mal baqqan adamdarǵa emes, qolynda bıligi bolǵandarǵa tıesili. Onyń taǵy bir dáleli – qorymnyń janynda kól bar. Onyń ataýy – Tóre. Bul kezdeısoq emes, óıtkeni eldi mekenderdiń ataýlary sol jerde turǵan halyqpen de tyǵyz baılanysty.
- Bıyl aty álem ǵalymdaryna tanymal Botaı qonysynyń tabylǵanyna da 40 jyl tolmaq. Siz ol jerde qazba jumystaryn júrgizdińiz be?
- 1980 jyly shilde aıynda biz Taıynsha aýdanynyń túbinde tas dáýirine jatatyn qonystaǵy qazba jumystarynan Botaıǵa aýystyq. Sol kezde alǵashqy qolǵa úıretilgen jylqy týraly aıtyla bastady. Biraq sol kezde ǵalymdar bul jańalyqqa shúbá keltirdi. Keıbiri ájýalap, kúldi de. Qazir bul máselemen aınalysatyn álemdik ǵalymdar bul jańalyqty qabyldady, ıaǵnı Qazaqstannyń jazyq dalasynda jylqy alǵash ret qolǵa úıretilip, keıin búkil dúnıejúzine taraǵanymen kelisedi.
Men únemi stýdentterime «eger jylqy bolmasa, tarıhymyz múlde basqasha qalyptasar edi», dep aıtyp otyramyn. Óıtkeni jylqynyń arqasynda geografııalyq ashýlar jasaldy, jylqynyń arqasynda jańa jerler jaýlandy. Jylqy minseń kólik qana emes, ishseń - sýsyn, terisi – kıim, jeseń – et. Súıeginen túrli buıym jasaýǵa bolady. Sol sebepti bul biregeı janýar. Mysaly, iri qara maldy nemese qoı-eshkini alatyn bolsaq, olardy qolǵa úıretkende súıekteri, qańqasy birden ózgeriske ushyraıdy. Al jylqy tipti qazirgi ýaqytta da óziniń taǵylyǵynan aıyrylǵan joq. Tabynda júrgen jylqyny birden ustap minip kete almaısyń, ony qolǵa úıretýiń qajet. Al jylqy tabynyn jylqyshy emes – aıǵyr baǵady. Qajet bolsa ıt-qustan da qorǵaıdy.
Qazir Botaımen bizdiń zerthana aınalyspaıdy, bizge basqa maqsat-mindetter qoıyldy. Al Botaı qonysynda Vıktor Zaıbert 40 jyl nátıjeli jumys istep jatyr. Áli kúnge deıin Botaı qonysynyń qalaı tabylǵany esimde. Biz Vıktor Fedorovıch ekeýmiz zerthanada sóılesip otyryp, qaı jerde qazba jumystaryn júrgizýge bolatynyn aqyldastyq. 1969 jyly Vıktor Fedorovıch toppen Aıyrtaý aýdanynda barlaý jumystaryn júrgizedi. Biraq Botaıǵa shamamen 100-200 metr jer qalǵanda, toptaǵy bir qyz aýyryp qalyp keıin ketedi. «Sol jerde birdeńe bolýy múmkin. Sol jaqty qazyp kórý kerek», - dedi ol. Oleg Martynıýk pen Vladımır Zaıtovty sol jaqqa jiberip kórýge sheshtik. Olar bir sómke oljamen oraldy.
- Botaı qonysynda tabylǵan erekshe ashýlardyń biri jaıynda aıtyp berseńiz?
- Halyqaralyq sımpozıým uıymdastyrylyp, soǵan oraı úshtik qabir ashyldy. ıAǵnı, bir jerge úsh adam jerlengen, aınala eki qatar jylqynyń bas súıekteri qoıylǵan jáne bul adamdar eski, ıesiz qalǵan turǵyn úıde jerlengen eken. Sol joly trepanatsııa jasalǵan bas súıek te tabylǵan edi. Birinshiden ol metıs boldy, bul – Máskeý antropologııa ınstıtýtynyń qorytyndysy. Bes myń jyl buryn onyń bas súıeginde 7-8 mm eki tesik jasap, oǵan bylǵary baý taqqan. Osyndaı basyndaǵy sol ashyq tesigimen taǵy 15 jyldaı ómir súrgen. Sol baýdy qozǵaǵan kezde gallıýtsınatsııa paıda bolǵan, ıaǵnı ony kóripkel retinde ustaǵan.
Meniń pikirimshe, ol jerde negizgi ashýlar jasaldy. Endi zertteýlerde zamanaýı tásilderdi, tehnologııalardy qoldanyp, túrli saraptamalar júrgizý qajet. Vıktor Zaıbert qazir sol jumystarmen aınalysyp jatyr da. Ol jerde Botaı murajaıy paıda boldy. Bul – eń basty atqarylǵan jumystardyń biri dep esepteımin. Botaıdy jurt bilýi tıis, týrısterdi tartý úshin de qajet.
- Áńgimeńizge kóp rahmet!