Qyzanaqtyń shyǵymy - shuraıly jerdiń shyryny

ASTANA. QazAqparat - Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanynda qyzanaq ósirý qolǵa alyndy, dep jazady "Aıqyn" gazeti.

Jańaqorǵan óńiriniń agrarlyq re­sýrsy aýqymdy

 Buǵan jer jaǵdaıyn jiti zerttep, naryq nobaıyna shaqtap, daqyl ornalastyrý dáıekti sheshilgen aýdannyń aldaǵy úmitin taǵy qosyńyz. Bıyl birinshi ret aýyl sharýashylyǵy salasyna ınvestıtsııa salyndy. Aýdan­dyq aýyl sharýashylyǵy salasynyń ke­leshegi kemel ekenin osy ınvestıtsııa kórsetip otyr. ıAǵnı Jańaqorǵan úshin qadaý-qadaý qam-qarakettiń nesibesi bar. Kóneniń keremet sózi bar edi «uq­sata bilgen utylmaıdy» degen, sol negiz bizdi dala qosyna jeteledi. Іrgeli ister­di kózben kórip, qolmen ustaǵamyz ke­ledi. Keliskendeı, sársenbiniń sátinde jolǵa shyqtyq. 
Jolbasshymyz - aýdan ákiminiń orynbasary Ǵalymjan Sopbekov. Ja­nynda aýyl sharýashylyǵy bóliminiń bas­shysy Qarjybek Búrkitbaev bar. Baǵytymyz -Talap aýyldyq okrýgi.
Jol shirkin jetelegish ǵoı, keń dala­ǵa kóz tastap, tabıǵattyń tamashasyna toımaı, tebirenis tebindep tur. Oqta-tekte syr aǵytyp, suraý salamyz.
- Bıyl aýa-raıy jańbyrly boldy, dalanyń oty mol. Malǵa jaıly bolyp tur ǵoı, Ǵaleke?
-Árıne. Taý shóbi shúıgin. Mundaı kezde malshy qaýym qoraǵa jońyshqa jınap jatatyn. Sol jońyshqaǵa qazir suranys az. Ár býmasy 120-130 teńgeden aspaı tur. Eginshilerge de ońaı emes, alysqa tasymaldaýǵa týra keledi.
Kenet jol jıeginde jaıylyp júr­gen qalyń qoıdyń qarasy kórindi. Or­ta­synda qalqıyp shopan tur. Kók qýǵan qoılar shopandy jıi qozǵalýǵa ıterme­legendeı boldy.
-Oń jaqtaǵy otardyń qoıy múl­dem artyq sııaqty. Shopanǵa aýyr emes pe?
-Bul daǵdyly is. Otar qazir myń­nyń ústinde. Tamyzdyń ortasy aýǵan soń, qozyny bólip alady. Sosyn bas-aıaǵy retteledi.
-Eski kózder sý mol jyly qyryq-elý jyl shyqpaǵan shóp qaıta jań­ǵy­ryp shyǵady deıtin. Malǵa jaısyz tıip jat­qany bar ma?
-Bar. Ýaq maldyń kózine arpaboz jaısyz. Ushqyr túbi kózge qadalyp qa­lady da, orny asqynady. Esesine ol iri qara men jylqyǵa taptyrmas azyq.
Áńgime qyzyp barady. Saýal da, jaýap ta jeterlik. Ekeýi de Qazaqtyń aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitir­gen kásibı mamandar. Іs-tájirıbesi de mol. Salanyń jumysyna jetik, al egin men mal sharýashylyǵy jóninen aǵyp tur.
Biz Talap aýyldyq okrýgine jettik. Temir jol beketinen ótip, keń jazıra dalaǵa enip baramyz. Aýyldyń saf aýa­sy, samal jeli janǵa jaǵyp, eńseni tik­tegendeı. Jýsannyń jupar ıisi ańqyp tur. Shirkin, qazaqtyń jeri tek darhan emes, daýa ǵoı...
Aldymyzdan eki jas maman kútip shyqty. Biriniń esimi - Ǵanı Shera­lyuly, ekinshisi -Rysbek Ótegenov eken. Lezde til tabysyp, sharýaǵa kósh­tik.
- Assalaýmaǵaleıkým jigitter! Іske sát!
- Ýaǵaleıkýmassalam! Shúkir, etken eńbek, tókken ter esh ketpedi. Qyzanaq túınektep jatyr. Buıyrtsa, 20-40 kún­de ónim bere bastaıdy.
- Investorlar munda jıi kelip tu­ra­tyn bolar?
- Qarjyny «Evrazııa Agroholdıng» JShS men qytaılyq COFCO kompa­nııasy birlese quıady. Jalpy, kompanııa ókilderi birneshe ret kelip, jumysty kórip, naqty tapsyrma berip ketti. Qa­zir kúndelikti jumystyń nátıjesin ınternet arqyly joldap otyramyz. 
- Qupııa bolmasa, qaı jumys?
- Qyzanaqqa qansha kólemde mıne­raldy tyńaıtqysh berilgeni, sýary­-lýy, qansha paıyzy gúldegeni, túınek­tegeni jáne t.b. jaıly.
-Jer qunary qalaı eken?
- Qunary óte jaqsy. Qytaılyq mamandar tyń jerge joǵary baǵasyn berip, tyńaıtqyshty kóp qoldanbaýǵa keńes berdi.
- Tyńaıtqysh demekshi, ol qaı el­diń ónimi?
- «Barlyǵyn Qytaıdan alyp ke­lip­ti» degen pikir shyńdyqqa janaspaı­-
dy. COFCO mamandary tek qyzanaq túri­niń uryǵyn alyp keldi. Tyńaıt­qysh­tar Reseıdiki. Qalǵan ónimder jer­gilikti jerdiki.
Bul - aýdan ákiminiń orynbasary Ǵalymjan Jarqynbekuly men jas agronom Ǵanı Sheralyulynyń arasynda órbigen áńgime.
Áńgimege aýdandyq aýyl sharýa­shy­lyǵy bóliminiń basshysy Qarjybek Búr­kitbaev aralasyp:
-Bilýimshe Qytaıda qyzanaqtyń 
50-den astam túri ósedi. Munda qansha túri egildi? - dep saýal qoıdy.
- Qyzanaqtyń 12 túri egildi, - dedi jas maman. 
- Sý jetkilikti me? Qansha saǵat sýa­rylady? Jergilikti jerdiń adam­dary jumysqa aralasty ma? Qyza­naq­tyń qansha paıyzy túınektedi? - dep suraǵyn jaýdyrdy aýdannyń bas agro­nomy.
- Skvajınaǵa nasos salyp, qa­jet­-ti sý alynýda. Egistikti tamshylatyp sýa­rylyp jatqandyqtan sýdyń mól­sheri jetkilikti. Kúnine 16 saǵat sýary­lýda. Sebebi kúndiz kún ystyq bolýda. Kóshet otyrǵyzýǵa jáne aram shópten tazartýǵa aýyl turǵyndary tartyldy. Qyzanaqtyń 30 paıyzy túınektedi, - dedi Rysbek Ótegenov. 
Tórteýara órbigen áńgimege sen­sek, tájirıbe retinde 2 gektar jerge qyza­naq egilipti. Áńgime jelisin baǵyp, qy­zanaqtyń 12 sortyn egilý syryn da uq­tyq. Máseleniń máni mynada eken: Qy­­­zanaqtyń 12 túri bir ýaqytta qy­zar­maıdy. ıAǵnı ret-retimen. Demek, jazdan qara kúzge deıin qyzanaq ónim beredi. Bul zaýyt jumysy toqtaýsyz jumys jasaıdy. Al tomat ónimin shy­ǵaratyn zaýyt óz-ózin aqtaý úshin ár gektardan 60-80 tonna ónim berýi tıis. Mamandar tyń jerde 100-120 tonnaǵa deıin ónim alýǵa bolatynyn, oǵan dálel retinde «Tatý Agro» qyzanaqty gek­tary­na 100 tonnadan asa ónim alǵanyn aıtty.
Ǵanı I.Ábdikárimov atyndaǵy Qy­zylorda agrarlyq-tehnıkalyq kol­ledjin bitirse, Rysbek Qazaq ulttyq ag­­­rarlyq ýnıversıtetinde bilim alypty. Búginde ınvestor kompanııa­-lar qazaq­tyń qos azamatyna jaýap­kershi­ligi mol jumysty júktep, agro­nom mamany etip jumysqa qabylda­-
ǵan. Tipten, aldaǵy ýaqytta jigitterdi Qytaıǵa tájirıbe almasýǵa jiberip, kásibı bilim alýǵa jol ashady eken. ıAǵnı qazaqtyń qara­paıym azamattaryna daqyldyń qyr-syryn bilýge dańǵyl jol ashylmaq. Bul aýyl­sharýashylyq salasyna ınves­tı­tsııa quıyla bas­taýy­nyń ıgiligi ekeni daýsyz. Aıta ketetini, «Jas kelse iske» demekshi, kúndiz-túni mańdaı terimen alpaýyt kompa­nııanyń senim júgin ar­qa­lap, adal eńbektenip júr­gen jas­tar­dyń eńbegi kópke úlgi. 
Jalpy, astyq, maıly daqyldary jáne azyq-túlik taýarlaryn ımport­-taý jáne eksporttaý jónindegi Qytaı memlekettik korporatsııasy HH ǵasyr­dyń ortasynda negizi qalanady. 2007 jyly holdıngtiń 60000 astam jumys­shysy Qytaı, AQSh, Ulybrıtanııa, Ja­ponııa, Avtstralııa jáne Kanadadaǵy ókildiginde jumys jasapty. Kompanııa jahanda astyq óndirý boıynsha úzdik bestikke kiredi. Búginde kompanııanyń fırmalyq ónimderine suranys joǵary. Ásirese, jemis-jıdek pen kókónisten daıyndalǵan «Ýoll», Mengniu Dairy, Lohas shyryndy sýy, «Le Konte» sho­kolady, Tunhe tomat ónimderi men Zhongcha shaı ónimderi jáne t.b. aıtýǵa bolady. 
Kompanııanyń álemdik naryqtaǵy ornyn baǵamdap, bolashaqta aýdanda aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeýdi damytýǵa bolatyny aqıqat. Ol úshin alǵysharttar jasalýda. Bir sózben aıt­qanda, jyl basynda aýdan ákimi Rýslan Rústemov Talap aýyldyq okrýginde ót­ken kezekti esepti kezdesýde: «Qytaı ınvestory quny - 5 mlrd 985 mln teń­gege jyldyq qýaty - 12 750 tonna ónim shy­ǵa­ratyn zaýyt qurylysyn bastaıdy. Atalmysh joba tolyq kúshine engende 600 adamdy turaqty jumyspen qam­tıdy» degen sózi shyndyqqa ulasty.
Bıyl synaq retinde 2 ga jerden ónim almaq. Negizi 3000 gektar jer berilip otyr. Sonyń 5 gektary zaýyttyń en­shisi. Kóshpeli zaýyt ónim daıyn bol­ǵanda jet­kiziledi. Onda ketchýp, tomat pas­ta­synan basqa da azyq-túlik ónim­deri ón­delip, Qazaqstan men Qytaı jáne TMD eliniń naryǵyna taraıdy. Jalpy, qyzanaq tamshylatyp sýarý tásilimen egiledi. Aldaǵy ýaqytta bir zaýyttyń aınalasynda birneshe óndiris orny paıda bolyp, damýy da ábden múmkin. Máselen, ınvestorlar «Jan» sharýa qojalyǵyna qarasty jylyjaı júıe­sin paıdalana bastady.
Ǵanı da, Rysbek te Talap aýyldyq okrýginiń turǵyny. Aýyldyń irgesinen jumys taýyp, mol jalaqy alyp, ári eń­bekke epti, senimge myqty azamat ekenin dáleldep otyr. Mamandardyń aıtýyn­sha, ár gektardan 60-80 tonna ónim jı­nalsa onda eńbek shyǵyny tolyq aqta­latyn kórinedi. Qazirgi qyzanaqtyń shy­­ǵymy men túınegi óte jaqsy. Úmit bar. Demek, ınvestor Jańaqorǵannyń jeri jomart ekenin moıyndaýy tıis.
Biz keri qaıtýǵa qamdandyq. Aýdan ákiminiń orynbasary eki jigittiń na­ryqqa beıimdelgen yntasyna rızalyq peıilin bildirdi. Kóńilge medeý bir oı keldi: Áli osy jigitterdiń qolymen ósirgen qyzanaǵy shetel asyp, sapaly taýar Jańaqorǵannyń brendi bolýy múmkin. Oǵan ýaqyt tóreshi, al biz istiń betashar bóligin ǵana kórdik.

Qanybek ÁBDÝOV,
Álibek JARYQBAEV,
Jańaqorǵan aýdany,
Qyzylorda oblysy