Qytaıdaǵy qazirgi qazaq ádebıetiniń jaǵdaıy jaqsy– QHR Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesi Jazýshylar odaǵy tóraǵasynyń orynbasary E. Qurmanbekqyzy
Taǵdyrdyń jazýymenen irgemizdegi alyp ımperııanyń azamattary atanǵan qazaq baýyrlarymyz Otanynan jyraqta júrse de tilin umytpaı, dinin saqtap, dilin ulyqtap, ulttyq bolmys-bitimin joǵaltpady. Qazaqstan Táýelsizdikke qol jetkizgen ýaqyttan beri olardyń tarıhı Otanymen qarym-qatynasy jaqsardy. Ózara baılanystyń jaqsarǵanynyń bir nátıjesi - qazaq kıno ónerine Qytaıdan «Aqsarbas» atty salmaqty jańa fılm qosylyp, keshe Almatyda onyń tanystyrylymy boldy. «QazAqparat» tilshisi kópshiliktiń kóńilinen shyqqan osy fılmniń stsenarııniń avtory, QHR-daǵy Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesiniń Jazýshylar odaǵy tóraǵasynyń orynbasary, jazýshy, aýdarmashy Erkesh Qurmanbekqyzyna jolyǵyp, Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń, kınosynyń qazirgi kezdegi baǵyt-baǵdary, betalysy týraly surap bildi.
- Erkesh Qumanbekqyzy, Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń qazirgi hal-jaǵdaıy týraly az-kem maǵlumat berseńiz?
- Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵyqazirgi qazaq ádebıetiniń jaǵdaıy jaqsy. Bizde ulttyq ádebıet degen uǵym bar. Ol, árıne, 56 ulttan quralady. Olardyń ishinde ádebıetin óz ana tilinde jazatyndar - qazaq, qyrǵyz, mońǵol, sibe jáne uıǵyrlar. Bul ulttardyń qalamgerleriniń shyǵarmalaryn ana tilinde basyp shyǵaratyn jýrnaldary men baspalary bar. Máselen, qazaq ultynyń Shyńjań Jazýshylar qoǵamynda "Shuǵyla" degen jáne odan keıin 3 aımaqta aýdandarǵa qarasty "Іle aıdyny", "Altaı aımaǵy", "Tarbaǵataı ádebıeti" degen ádebı jýrnaldar bar. Sondaı-aq "Jastar" baspasy, "Halyq" baspasy, "Ulttar" baspasy," Іle baspasy" degen baspalar bar. Onda ádebıettiń túrli janrlary boıynsha turaqty túrde árqıly jınaqtar shyǵyp turady. Ótken aıdaǵy avtonomııaly aýdandaǵy jınalysta bizge 10 mılıon ıýan qarjy bosatyp, ana tildegi shyǵarmalardy súıemeldeýge erekshe mán berip jatyr.
- Jeke shyǵarmashylyǵyńyzdy qandaı jańalyqtar bar?
- Men ana tilimde de, qytaı tilinde de erkin sóılep, jaza alamyn. Prozamen aınalysam. Kóbine áńgimeler jazamyn. Shyǵarmalarymdy negizinen qytaı tilinde jazyp júrmin. Qazaqstandyq qalamgerlerden Saıyn Muratbekov, Rahymjan Otarbaev, Nemat Kelimbetovterdiń shyǵarmasyn aýdarǵam. Osy ýaqytqa deıin jeke 3 kitabym shyqty. Al aýdarǵan kitaptarymdy qosqanda bas-aıaǵy onshaqty bolyp qaldy. Sondaı-aq 3 fılmge stsenarıı jazyp, olarǵa qosymsha rejısser boldym. Eń alǵashqy stsenarıim osydan 15 jyl buryn jazylǵan tizbekti "Serjan" degen telefılm. Saqshy jaıyndaǵy bul fılm ekranǵa shyqty.
Odan keıingisi keshe Almatydaǵy Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynda tanystyrylymy ótken "Aqsarbas" kórkem fılmi. Onda 100 jyldyń aldyndaǵy sahara ómiri sýretteledi. Fılm Qytaıdyń ortalyq televıdenıesiniń kınofılmder ortalyǵynyń jetekshiligimen 2009 jyly 7-aıdyń 29-ynan bastap 2010 jyly 1-aıdyń 28-ine deıin túsirildi. Oǵan 7 mıllıon ıýıan jumsaldy. Ondaǵy akterlardyń eshqaısysy kásibı akter emes. Ómir boıaýy kúshti bolsyn dep dybystardyń bárin tabıǵı jaǵdaıda jasadyq. Kıno 5 saǵatqa túsirilgen bolatyn. Uzaqtyǵyn - 1 saǵat 40 mınýtqa deıin qysqartqandyqtan, kóp ýaqıǵalar kesilip ketti. Degenmen osyǵan qaramastan oılaǵanymyzdaı bolyp shyqty. Eńbegimiz aqtalyp qyrkúıekte bul fılm AQSh-ta ótken halyqaralyq kınofestıvalde 80 elden kelgen 400 kınonyń ishinen úzdik dep tanyldy. Oǵan Qytaı elinen 5 kıno aparylǵan bolatyn. Sheshýshi synda osy fılm ǵana úzdikter qataryna ilindi. Sondaı-aq onda basqa kınolar 2 márte qoıylsa, uıymdastyrýshylar kınofestıval kezinde "Aqsarbasty" 4 márte qoıýǵa ruqsat berdi. Kórsetilim kezinde kınodaǵy obrazdarǵa jan-tánimen berilgen kórermender de oǵan joǵary baǵa berdi. Sodan keıin ol Qytaıdyń ózinde Beıjińde jáne Shyńjańda qoıyldy. Al Qazaqstanda túsirilip jatqan qazirgi fılmdermen asa tanys emespin. Aqparattarǵa qaraǵanda úlken izdenister jasap jatyr eken. Baıandaý, taqyrypty taldaý jaǵynan izdenisteri jaqsy. Sondyqtan bul týyndy arqyly oǵan óz tarapymyzdan biz de úles qosamyz dep oılaımyn. Endi naýryz-sáýir aılarynda "Qaratorǵaı" dep atalatyn taǵy bir kórkem fılmniń túsirý jumystary aıaqtalady. Balalar taqyrybynda halyq áni negizdelip otyr. Shynaıy ómirdi beıneleıtin bul fılmniń jalpy ýaqıǵasy ǵalamtorǵa shyrmalyp qalǵan jas balalardy jańa tehnıkany paıdalanyp qalypty ómirge úıretýge baǵyttalǵan.
Shyǵarmashylyq jumysta 2 ret Jungo jazshylar odaǵynan beriletin memlekettik dárejedegi "Tulpar" syılyǵyn alǵanmyn. Birinshisi, aýdarmam úshin 2008 jyly berildi. Byltyr jyl qorytyndysy boıynsha qytaı tilinde jazatyn úzdik 10 avtordyń biri dep tanyldym. Ony ǵalamtorda jarııalanǵan aqparattardan estip otyrmyn, biraq syılyqty áli alǵam joq. Marapattaý rásimi endi bolady. Sondaı-aq "Jas kelinshek degen shaǵyn áńgimem boıynsha "Ulttar ádebıeti" jýrnalynyń jyldyq madaqtaýyna ıe bolyp otyrmyn.
- Shyǵarmashylyq izdenisterińizde álem, qytaı jáne qazaq ádebıetteriniń qaısysy basymdyqqa ıe?
- Olardy birinen-birin bóle jarǵym kelmeıdi. Qytaıda jan sany kóp bolǵandyqtan árqıly oı-aǵymdaryn tez qabyldaıdy. Іzdený óte kúshti. Sońǵy 50-60 jyldyń ishinde Qytaı ádebıeti erekshe kúshti qarqynmen damýda. Az sandy ulttardyń baspalarynda da álemdegi ádebı shyǵarmalar turaqty túrde aýdarylyp turady. Sonymen qatar sońǵy jyldary Qazaqstan -Qytaı arasynda da mádenıet aýysýy jıiledi. Qytaıda talaı avtorlardyń shyǵarmasy tóte jazýmen jaryq kórdi. Bul bizdiń úlken bir qaınarymyz bolyp otyr.
Shyńjań jazýshylar odaǵy Úrimjide ornalasqan. Onyń 2 myńǵa jýyq múshesi bar. Odaqta barlyq ulttyń ókilderi enip otyr. Jalpy Shyńjań avtonomııaly aýdanynda 17 mıllıonǵa jýyq halyq turady.
- Ádebıette romandardyń dáýiri ótti, oqyrmandar tarapynan zaman talabyna saı qysqa-nusqa jazylǵan shyǵarmalarǵa ǵana suranys bar degen kózqarasqa qalaı qaraısyz?
- Ár dáýirdiń óz ereksheligi bar. Aǵa býyn jazýshylardyń óz kezindegi bıigine biz jete almaıtyn shyǵarmyz. Olar sol kezdegi ómirden aqparat aldy, túsinik alyp jazdy. Ásili, ár býynda urpaqtan-urpaqqa jalǵasatyn sondaı qasıet bolý kerek qoı. Kózqarastyń uqsas bolmaýy men pikir talastyrý tabıǵı nárse.
Sońǵy jyldary Qazaqstan jazýshylar odaǵymen barys-kelisimiz oıdaǵydaı deı almaımyn. Shyńjań Jazýshylar odaǵyna basshy bolyp barǵanyma kóp ýaqyt bolǵan joq. Buǵan deıin ishkeri ólkede júrdim. Aldaǵy ýaqytta Qazaqstan jazýshylar odaǵymen baılanysty nyǵaıtýǵa kúsh salýǵa tyryspaqpyz. Bizde kásiptik aýdarmashylar joq. Bir býynan bir býynǵa jalǵasý kerek qoı. Keıde bir býynan aýdarmashylar shyqpaı qalýy múmkin. Jazýshylar odaǵynda aýdarmashylar odaǵy bar. Onyń múshelerine keıde aýdarylýǵa tıisti degen iri tulǵalardyń tizimin jasap beremiz. Avtorlardyń arasynda ózderi qyzyǵyp aýdaratyndary bar. Qalamaqysy da jyldan jylǵa ósip keledi. Shyńjań jazýshylar odaǵynyń músheleri taqyrypty negizinen shynaıy ómirden alyp jazyp jatyr. Jas qalamgerler arasynda shyǵarmalaryn Qazaqstan jurtshylyǵyna da tanytýdy qajet etetin jańa esimder jetkilikti. Olardy tizimdesek birshama uzaq tizim bolyp shyǵady. Degenmen prozada - Qumarbek, Qyrbaq, Jeńishan, Qýanysh, poezııadan - Erlan, Maqsat, Bilisbek, Serǵazy sııaqty birqatar aqyn-jazýshylardyń esimin ataı ketken artyq bolmas dep oılaımyn.
- Jumys kesteńiz tyǵyz bolǵandyǵyna qaramastan, suhbattasýǵa ýaqyt bólgenińiz úshin rahmet. Eńbekterińiz árdaıym jemisti bola bersin!.