Qytaıdaǵy alqaly jıyn aldaǵy onjyldyqtarǵa qandaı ózgerister engizedi
* * *
Qytaı Kompartııasynyń dástúrli sezi sózsiz uıym úshin de, Aspanasty eli úshin de tarıhı oqıǵa. Al XX sez bastalmaı turyp, qytaı aqparat quraldary sezdiń «partııamyzdyń sotsıalıstik memlekettik modernızatsııalaýǵa baǵyttalǵan jan-jaqty qurylysyna qadam jasaǵan kezeńge dóp shaqyrylǵan negizgi sát» dep jarysa jazǵan edi. Shyndyǵynda da ózi qurylǵan 1921 jyldan beri Qytaı kompartııasy qytaı sotsıýmynyń ómirinde erekshe ról atqaryp keledi.
Sonymen qatar, Qytaı kommýnıstik partııasy kóbinese qoǵamnyń saıası júıesiniń asa mańyzdy elementteriniń biri bolyp sanalatyn Aspanasty elindegi saıası mádenıetti de aıqyndaıdy. Bul rette saıası mádenıet degenniń ózi qoǵamnyń saıası tynys-tirshiligindegi kóptegen suraqtarǵa jaýap berip, baǵyt silteıtini belgili. Máselen, «ult pen memleketti qandaı ózgerister kútip tur?», «qoǵamnyń saıası ómirinde qatardaǵy azamattyń róli men mindetteri qandaı?» degen sekildi saýaldardyń bári osy - partııanyń pármenimen aıqyndalatyn saıası mádenıette qamtylady.
Beıjińde ótken Qytaı kompartııasynyń HH sezine kelsek, onda delegat retinde 2300-ge jýyq, naqtyraq aıtqanda 2296 adam qatysqanyn atap ótý kerek. Delegattardyń ishinde eń jasy úlken qarııasy 105 jasqa tolǵan Sýn Pın (1917 jyly týǵan) boldy. Mao dáýirin kózimen kórgen partııa ardageriniń prezıdıýmnyń ashylýyna da, sezdiń jabylý saltanatyna da qatysqanyn aıtsaq, aqsaqaldyń áli de tyń ekenin baǵamdaýǵa bolady.
Sharanyń basty oqıǵasy XX sez ashylýyndaǵy Qytaı kompartııasynyń Bas hatshysy Sı Tszınpınniń baıandamasy boldy. Qytaı kompartııasynyń lıderi óz baıandamasynda aldaǵy besjyldyqty sotsıalıstik memleketti jańǵyrtý qurylysyn jan-jaqty bastaıtyn negizgi kezeń dep atady. Bul rette Qytaı kompartııasy 2020-2035 jyldar aralyǵynda negizinen áleýmettik modernızatsııany júzege asyryp, 2035 jyldan bastap osy ǵasyrdyń ortasyna deıin Qytaıdy álemdegi qýatty, baı, demokratııaly, órkenıetti ǵajaıyp modernızatsııalanǵan memleketke aınaldyrý maqsat etiledi.
Alaıda, bundaı ambıtsıǵa qaýipsizdikpen baılanysty batys tehnologııalaryna qoljetimdiliktiń shektelýi, jumys iúshiniń bosańsýy, resmı Vashıngtonmen qarym-qatynastyń shıelenisýi, Eýropa, Azııa elderimen saýda, qaýipsizdik, adam quqy men aterrıtorııalyq daýlar kedergi keltirýi múmkindigi aıtylady. Osyǵan baılanysty Sı «qytaı ultynyń uly gúldenýi» jáne áleýmettik, ekonomıkalyq, mádenıe salada lıder retinde partııanyń «bastapqy mıssııasyn» qaıta jańǵyrtýdy atap ótip, bul máseleni 1949 jyly partııanyń bılikke kelgendegi altyn ǵasyryna teńegenin aıtty. Osynyń ózi-aq Qytaı kompartııasy men onyń kóshbasshysynyń jospary Qytaıdy osy ǵasyrdyń orta tusyna taman órkendegen qoǵamǵa aınaldyryp, aldaǵy onjyldyqtar ishinde Aspanasty eliniń saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı qýatty el retindegi rólin qalpyna keltirýdi kózdeıtini aıńarylady.
Sı Tszınpın qytaılyq modernızatsııanyń biregeı erekshelikterin de alǵa tartady. Máselen, onyń aıtýynsha, Kompartııa basshylyǵymen júzege asatyn áleýmettik modernızatsııa «álemniń ár elderiniń modernızatsııa sıpatyn qamtı otyryp, ózindiń ulttyq ózgeshelikterge negizdelgen qytaılyq erekshelikterdi de qamtıdy».
Baıandamasynda Sı Tszınpın Qytaıdyń aldaǵy ýaqytta da shapshań qarqynmen jańa arhıtektonıkalyq damýdy qalyptastyratynyn, bul rette joǵarysapaly damýdy qoldaýǵa barlyq kúsh-jiger jumyldyrylatynyn atap ótedi. Al bul baǵyt áleýmettik memlekettiń modernızatsııalanǵan jan-jaqty qurylysy úshin birinshi kezektegi mindetter bolyp sanalady. «Biz damýdyń jańa tujyrymyn tolyǵymen, naqty jáne jan-jaqty ómirge engizýge tıispiz, áleýmettik naryqtyq ekonomıkaǵa baǵyttalǵan reformatorlyq joldy qatań ustanyp, syrtqy álemge ashyqtyǵymyzdy joǵary deńgeıde keńeıtýdi jalǵastyramyz», deıdi Qytaı lıderi. Sıdiń bul kózderin qytaıdyń jańa arhıtektonıkalyq damýyn qalyptastyrý úrdisin kúsheıtpek dep qabyldaýǵa bolady.
Shynydyǵynda, ótken onjyldyqta Qytaı ekonomıkalyq qýatyn kúsheıtýde tarıhı serpilis jasady. Eldiń ishki jalpy ónimi 54 trln ıýannan 114 trln ıýanǵa ósti, bul shamamen 16 trln AQSh dollaryn quraıdy. Al Qytaı ekonomıkasynyń álemdik ekonomıkadaǵy jıyntyq aýqym úlesi 18,5% jetken, bul arqyly Aspanasty eli dúnıejúzindegi ekinshi orynǵa shyqty. Jan basyna shaqqandaǵy ІJÓ Qytaıda 39,8 myń ıýannan 81 myń ıýanǵa ósken, Bul da qytaı jurtshylyǵynyń ál-aýqatyndaǵy naqty kórsetkish bolyp tabylady. Sonymen qatar, 2021 jyly Qytaı úkimeti eldegi kedeıshilikti joıǵanyn, memleket kúshiniń arqasynda elde 800 mıllıon adam kedeılik sheginen shyqqanyn málimdedi. Sondyqtan da, Sı Tszınpın sońǵy onjyldyqtaǵy asa mańyzdy úsh oqıǵaǵa mynalardy jatqyzdy: «Qytaı kommýnıstik partııasynyń júzjyldyǵy»; «jańa dáýirdegi qytaılyq ereksheliktegi sotsıalızm» jáne «Qytaı kompartııasynyń júzjyldyǵy qarsańyndaǵy kedeılikti ıntensıvti joıýdyń tarıhı mindeti».
HH sez barysynda Kompartııa Jarǵysyna engen ózgerister de qabyldandy. Jalpy alqaly jıyn qorytyndysyne kelsek, partııanyń jáne eldiń basshysy retinde Sı Tszınpınniń pozıtsııasy birshama kúsheıtildi. Buny birneshe sebeptermen de baılanystyrýǵa bolady. Brinshiden, Sı Tszınpın myqty saıası pozıtsııasynan aıyrylǵan joq, onyń basshylyǵyndaǵy onjyldyq eń kúrdeli kezeńderge tap kelse de, ol Qytaıdy shyǵynǵa batyrmastan, tipti keıbir qıyn jaǵdaıda eldiń jeńisin pash etetin jetistiktermen alyp shyqty. Buǵan kezindegi Tramptyń nusqaýymen órbip, biraq eshteńe bitire almaǵan AQSh-pen saýda soǵysyn da jatqyzýǵa bolady. Jahandyq pandemııa bastalǵanda da belgili bir deńgeıde Qytaıǵa qatysty aıyptaýlar bolǵanymen, aqyrynda eshnárse naqty dáleldengen de joq, esesine Qytaıdyń ózi ulttyq karantınnen alǵashqy bolyp shyqty, sosyn túrli shekteýlerge qaramastan pandemııaǵa baılanǵan 2020 jyly Qytaı ekonomıkasy óósim kórsetti. Ekinshiden, qazirgi kedergilerge, jahandyq báseńdeýshilikke qaramastan. Qytaı ekonomıkasy báribir baqýatty kórinedi. Úshinshiden, Sı Tszınpın basshylyqta bolǵan 2012-2022 jyldary ol ulttyq lıder ǵana emes, basqarýshy partııanyń saıası ıadrosyna, ıaǵnı memleketti damytý men basqarý qurylysy jasaqtalatyniri saıası kúshke, sonyń sımvolyna aınaldy.
Qytaı kompartııasynyń 2022 jylǵy 22 qazanda ótken qorytyndy otyrysynda QKP Ortalyq komıtetiniń 205 adamnan turatyn jańa quramy bekitildi. Kútpegen jerden, bul quramǵa Qytaıdyń saıası elıtasy sanalyp kelgen kórnekti tulǵalary enbeı qaldy: Lı Ketsıan —QHR Memkeńesiniń basshysy (úkimet), Qytaı ekonomıkasynyń negizgi basshylarynyń biri; Van ıAn — Saıası Bıýro Turaqty komıtetiniń múshesi jáne Qytaı Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesi (qoǵamdyq palata) basshysy; Han Chjen — birinshi vıtse-premer, Saıası bıýro múshesi; Lıý He — vıtse-premer, Qarjy jáne AQSh-pen saýda kelissózderin basqarýshy; ıAn Tszechı — burynǵy SІM, Saıası bıýro múshesi jáne OK keńsesiniń syrtqy ister jónindegi basshysy. Al aldyńǵy 19-shy shaqyrylymnan OK jańa quramynda tek 71 adam qaldy. 205 adamnyń 169-y 63 jasqa tolmaǵan jastar, bul — olardyń saıası karerada perspektıvasy bar ekenin, alda OK 2027 jyly bolatyn XXI sezinde qaıta saılaný múmkindigi turǵanyn bildiredi.
23 qazanda QKP OK birinshi plenýmynda Saıası keńestiń de jańa quramy bekitilip, ondaǵy 24 adamnyń jeteýi jańa tulǵa bolyp shyqty. Eń qyzyǵy Qytaı basshylyǵynyń basqa múshelerine qatysty júzege asyp jatqan eki kezeńdik shekteýlerge qaramastan, Sı Tszınpın bas hatshy laýazymyn ári qaraı atqara beretin bolyp saqtap qaldy. Bul sheshim de qytaı bıliginiń qurylymyna túbegeıli ózgerister engizip otyr. Osylaısha, Mao Tszedýn dáýirinen beri QKP OK Bas hatshysy laýazymyna bir tulǵany úshinshi ret qaldyrý týraly sheshim qabyldanǵan. Al 2023 jyldyń naýryz aıynda Sı Tszınpın eldegi eń basty memlekettik laýazym – QHR Tóraǵasy bolyp qaıta saılanatyny da esh shúbásiz. Óıtkeni, 2018 jyly QHR tóraǵasy laýazymy ókilettigin eki merzimmen shekteýdi alyp tastaý týraly konstıtýtsııaǵa ózgerister qabyldanyp qoıǵan.
Jalpy alǵanda Qytaı Kommýnıstik partııasy HH seziniń qorytyndylary álemdik BAQ-ta áli talaı talqylanatyny aıtpasa da túsinikti. Degenmen, qazirdiń ózinde QKP tarıhı sezi Aspanasty eliniń damýyndaǵy jańa paraqty ashatyny týraly qorytyndy jasaı berýge de bolady.