Qytaıda tóte jazýdan latyn grafıkasyna kóshý usynylyp jatyr

BEIJІŃ. QazAqparat - Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen qazaq tili álipbıiniń latyn grafıkasyna kóshirilýine Qytaı lıngvısteri qyzý qoldaý bildirip, shyńjańdyq qazaqtar men uıǵyrlarǵa da latyn grafıkasyna kóshýdi usynyp jatyr, dep habarlaıdy «QazAqparat» HAA-nyń Qytaıdaǵy menshikti tilshisi «Jibek jolynyń jańa kókjıegi» saıtyna silteme jasap.

Basylym qytaıshadan qazaq tiline aýdarý isiniń mamany, kóp jyldar boıy QHR Ulttar isteri jónindegi memlekettik basqarmasynyń janyndaǵy aýdarma bıýrosynda eńbek etken aýdarmashy Shı Chjýnsıaonyń (Shi Zhongxiao) pikirin keltiredi. «Onyń pikirinshe, latynǵa kóshý qazaq tiline qazirgi ǵylymı-tehnıkalyq damý sharttaryna ıkemdelýine múmkindik týǵyzady, Qazaqstannyń jahandyq keńistikke meılinshe tereńirek ıntegratsııalanýyna jaǵdaı jasap, aǵylshyn tilin meńgerýdi, Internetti paıdalanýdy jeńildetedi», - dep jazady maqala avtory.

Shı Chjýnsıao qazaq tiline aýdarý isimen 1962 jyldan beri aınalysyp keledi, osy kezeń barysynda «Qazaq álipbıi translıteratsııasynyń erejeleri», «Qazaq halyq ánderiniń óleń qurylysyna qysqasha taldaý jáne olardyń jolma-jol aýdarylýy», t.b. kóptegen ǵylymı eńbekterdi jazdy.

«Qazaq tili óte beıneli til. Tipti aýyzeki sóıleý tilinde de kesteli sózderdiń moldyǵy, baı sózdik qory qazaqtardyń ómir saltymen ǵasyrlar boıy qalyptasyp kelgen jaıt», - deıdi ol. Shı Chjýnsıao jas kezinde shyńjańdyq malshy sharýalardyń aýyldaryna barǵandy, aıtys tyńdaǵandy qulaǵynyń quryshyn qandyrýdy unatatyn. Qazaq tili ony sol kezde-aq erekshe áýezdiligimen baýrap áketti.

Maqalada latyn jazýy negizindegi qytaı ıeroglıfteriniń aıtylý júıesin - «pının» (pinyin) jasaý tarıhyna qysqasha sholý jasalady.

1965 jyly Qytaıda qazaq tilin de latyn jazýyna kóshirý týraly másele qozǵalǵan, tipti latyn grafıkasy engizilgen de bolatyn. Alaıda keıinnen, 1982 jyly QHR Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq aýdanynyń halyq úkimeti qazaq tilin arab grafıkasy negizindegi tóte jazýǵa qaıta kóshirip, latyn grafıkasyn tek fonetıkalyq tańbalar kúıinde qaldyrdy.

Shyńjań saýda-ekonomıkalyq ýchılışesiniń aǵa oqytýshysy Nazarhat Mıjıt tóte jazýyna qaraǵanda latyn grafıkasynda jazýǵa úıretý áldeqaıda ońaı ekenin aıtady.

«Arab jazýyndaǵy álipbıde áripter jeke turǵanda, sóz basynda, sóz ortasynda jáne sóz sońynda - 4 túrli formada jazylady. Bul jazýǵa úıretýdi qıyndatyp jiberedi. Qazaqstanda latyn grafıkasyna kóshý bastamasynyń kóterilýi Qytaıdaǵy uıǵyr jáne qazaq álipbıleri úshin naǵyz qýanyshty jańalyq boldy», - deıdi ol.

«Jibek jolynyń jańa kókjıegi» basylymy Shyńjańnyń tanymal «Tań» qazaq ádebı jýrnalynyń bas redaktory Maqsat Nurǵazynyń da pikirin keltiredi. «Tóte jazý Shyńjańdaǵy qazaq ádebıetiniń quramdas bóligi bolǵanmen, Internet dáýirinde onyń zamanmen ilesýi qıynǵa soǵady, al latyn jazýynyń bul rette artyqshylyqtary kóp. Onyń ústine qazaq tili Shyńjańdaǵy basqa ult ókilderi arasynda da tanymaldylyqqa ıe, al jastar uıaly telefondarynda negizinen latyn grafıkasyn qoldanady. Qazaq tili álipbıi latynǵa kóshse, ony úırený aıtarlyqtaı jeńildeıtin edi», - deıdi ol.

Shı Chjýnsıaonyń aıtýynsha, Qytaıda qazaq tiliniń aqparattandyrylýy 30 jyldan beri jalǵasyp keledi. Aqparattyq tehnologııalardy arab grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıimen jasaý kezinde qıyndyq týyndamaǵanmen, tańbalar júıesin dybystyq qabyldaýda qıyndyq týyndaıdy. «Qazaq tiliniń 8 daýysty dybysy 4 pernemen jazylady, bul jaǵdaı olardy shatastyryp almas úshin muqııat bolýdy talap etedi», - deıdi qytaı fılology.