Qytaı qazaqtarynyń turmys-tirshiligi qandaı

ASTANA. QazAqparat - Táýelsizdik alǵaly elimizge sum jyldary ártarapqa shashyrap ketken qandastarymyz orala bastady. Elbasynyń bastamasymen júzege asyrylyp otyrǵan Uly kóshtiń nátıjesinde búginde mıllıonǵa jýyq baýyrlarymyz Atamekenine keldi. Osy oraıda qazaqtardyń kóp turatyn aımaqtarynyń biri - Qytaıdaǵy Shyńjań ólkesi. Osy aımaqta mekendeıtin qytaı qazaqtarynyń turmys-tirshiligi týraly Jádı Shákenulynyń maqalasyn usynamyz.

Qytaı qazaqtarynyń negizgi mekeni - Shynjańnyń sol­tústik aýmaǵy bolyp, tabıǵaty erekshe kórkem óńir sanalady. Sýy bal, topyraǵy maı, "tasy altyn, taýy kúmis, aǵashy jez" shuraıly qonys. Aınalasy kók tiregen zeńgir taýlar Altaıdyń, Tıan-Shannyń, Tarbaǵataıdyń qarly shyńdary qorshaǵan Jońǵar oıpaty men Іle oıpaty soltústik Shyn­jańnyń "astyq qambasy", "jemis-jıdek baǵy", "ken qoıma­sy", "mal yrysy", "munaı teńizi" degen atpen álemge áıgili.

Jońǵar oıpatynyń jıeginde on eki saladan toǵysqan áıgili Ertis ózeni, Manas jáne Emil ózeni aǵady. Іle oıpatynda Tekes,Qas, Kúnes ózenderinen quralǵan Іle darııasy bar. Tıan-Shan, Altaı taýlarynyń asqaryndaǵy qalyń qar men máńgilik muzdar saı-salaǵa sarqyraǵan bulaqtar syılap, baýraıy jasyl jelek jamylǵan jannat baǵyndaı elesteıdi. Oıpattyń erneýine jaınaǵan tákappar taýlardyń aýasy jupar, shóbi shúıgin, sýy tunyq bolyp maldyń ósip-ónýine asa tıimdi qolaılyqtar jaratqan.

 "Qoǵaly kólder, qom sýlar", "balyǵy taıdaı týlaǵan, baqasy qoıdaı shýlaǵan" jabaǵyly tý mekendegi qońyr adyrlar, jerinde jut júrmeıtin túńkeli aımaqty uıa qylǵan, jaz jaılaý, qys qystaý-bári de mal men eginge arnalǵan asyl ólke sanalady.

Jalpy Shynjań jeriniń jer aýmaǵy bir mıllıon 600 myń sharshy kılometr bolyp, búkil Qytaı jeriniń altydan bir bóligin ustaıdy. Onda 47 ultty quramyna alǵan 20 mılıonnan astam halyq turady.

Al, osynyń ishinde qazaqtardy ózek etken Іle qazaq avtonomııaly oblysynyń jer aýmaǵy 884 myń 800 sharshy kılometr shamasynda bolyp, halyq sany 4 mıllıon 83 myń 300 adam.

Mal sharýashylyǵy

Ata-babalarymyz bolǵan saqtar, ǵundar, uly júzder, úısinder, qańlylar, alandar sekildi kóptegen kóshpendi taıpalar mal baǵýdy negizgi tirshilik tiregi etkeni belgili. Sóıtip qazaq halqynyń ata kásibi - malsharýashylyǵy bolyp, neshe myń jyldardan beri jylqy, sıyr, túıe, qoı-eshkiden quralǵan tórt túlik maldy baǵyp-qaǵyp, "minsek at, jeksek kólik, kısek kıim, ishsek as etip" keldik.

Bizdiń zamanymyzdan burynǵy VІІ ǵasyrdan ІІ ǵasyrǵa deıin dáýrendegen saqtardyń jylqy, sıyr, qoı túlikterin ósirgeni, qymyz ishetini týraly derekter, al bizdiń zamanymyzdan burynǵy ІІІ-ІІ ǵasyrlardan bizdiń zamanymyzdan bergi V ǵa­syrǵa deıin dáýrendegen úısin elindegi baılardyń aldynyń 4-5 myń jylqysy bar ekeni, Han patshalyǵynyń hanshasy úısin eliniń bıleýshisi Eljaý Kúnbıge uzatylǵanda, úısin­derdiń qalyńmal úshin myń jylqy bergeni, úısin tulpar­larynyń ataqty ekeni týraly "Hannama" men "Tarıhnamada­ǵy" derekter qazaq halqynyń ata-babalarynyń ata zamannan malsharýashylyǵymen shuǵyldanǵanyn kórsetedi. Jylqy ósirý erekshe damyǵandyq­tan, tarıhı derekterde jazylýyn­sha, bul elderdiń atty jasaqtary kóp jáne asa aıbyndy bolǵan.

Qytaıdyń uly júz taıpasy jónindegi jazba derekterinde olardyń turmys salttarynyń ǵundarmen uqsas bolǵanyn aıtady, ári olardyń kóptep mal ósirgendigin, "tulparlar eli" atalǵanyn aıtady. Qytaıdyń eń eski tarıhı áńgimeler jınaǵynyń biri "Taý, ózen shejiresinde" (Shań-Haı-Jın) "uly júzder taıpasynyń elinde neshe júz myńdaǵan minis kóligi retinde qoldanylatyn jaqsy attary bar" dep jazyl­ǵan. Qytaıdyń VІІ ǵasyrda jasaǵan ataqty tarıhshy Shúı Sún jazǵan "Han handyǵy tarıhynyń batys óńirler jaıly bólimine eskertpeler" atty kitapta da, eski uly júz taıpasy­nyń jaqsy attary men asyl tuqymdy túlikteri, tegene quıryq qoılary, álemge áıgili asyl sıyrlary sóz bolady. "Hannamada" uly júzderde jalǵyz órkeshti túıelerdiń bolǵany aıtylady.

Ejelgi taıpalar ózderi ósirgen jylqy tuqymdaryn "Saq jylqysy", "Ǵun jylqysy", "Úısin jylqysy", "Qańly jyl­qysy", "Alan jylqysy", "Perǵana jylqysy" - dep ataǵan. Aıtalyq, "Móde (Baqtuq)" Táńirquty tusynda ǵundar jylqyny úıirli kóbeıtýge den qoıyp, jylqy basyn mıl­lıonnan asyrǵan, kók, qara, qan jıren, tory jylqy ósirip, túsine qaraı tabyndastyrǵan, "er qunyn, jesir qunyn jylqy sanymen ólsheýdi zańdastyrǵan. Ǵun eli 400 myń sar­baz ustaǵan, ár júz myńyna biryńǵaı tústi at mingizgen" (37).

Joǵaryda aty atalǵan taıpalardyń qazirgi Qytaıdyń batys óńiri - Dunhýań, Chılan taý aralyǵy, Altaı-Tarbaǵataı, Іle óńiri men Qazaqstandy óz ishine alǵan Orta Azııanyń ulan baıtaq dalasyn ózine qonys, malyna óris etip kelgendigi málim. Bul týraly Qytaıdyń qazaqtanýshy ǵalymy Sý Bıhaı: "qazaq halqy Altaı taýynan Kaspıı teńizine deıingi ulan baıtaq qazaq saharasynda ejelden beri, negizinen, malsharýashylyǵymen shuǵyldanyp keldi" deıdi.

"Qytaı arheologtary 1960 jyldardan beri Altaı men Іle óńirinen talaı-talaı asyl qazbalar tapqan. Sonyń ishinde erte zamanǵy qazaq jylqy sharýashylyǵy tarıhyna baıla­nysty Ertistiń oń qanat óńirindegi muralardan qazyp alyn­ǵan saq sarbazdarynyń tabyty, mingen tulpary, júgeni; Kúnesten tabylǵan shoshaq bórikti saq sarbazdarynyń músini, ejelgi jartas sýretteri, Sanjynyń Altynkól qystaǵy Kendirjurt mańyndaǵy moladan saq sarbazdarynyń tulpa­rynyń múrdesi men er-turman, júgen, taǵy basqada asyl muralardy tapqan. Ǵalymdar bul muralardy munan 2 myń jyl ilgeri jasaǵan saq jurtynyń murasy dep dáleldegen"(38).

Shynjańnyń Shaǵantoǵaı aýdanynyń Qyzylbastaý degen jerindegi jartas sýretinen, Qaba aýdanynan tabylǵan jartas sýretterinen, Kóktoǵaı aýdanynyń tańbaly tasynan tabylǵan sýretterden, Mıshýan aýdany Terekti aýyly Dińgek qysta­ǵyndaǵy jartas sýretinen mal baǵyp júrgen adam beınesi jáne ár túlik mal sýretteri tabylǵan. Muny zerttegen ǵalymdar bizdiń malsharýashylyq tarıhymyzdy óte arydan izdeıdi. Demek ata-babalarymyzdan qalǵan sol dástúr kúni búginge deıin jalǵasyp keledi.

Qytaıdaǵy qazaqtar óziniń baıyrǵy mekeni Іle, Tarbaǵataı, Altaıǵa qaıtadan baýyr basqanda da sol tórt túlik malymen birge kóship kelgen. Ári maldy ómiriniń ózegine aınaldyryp otyrdy.

Shynjańdaǵy qazaqtardyń mal baǵý dáýiri tórt kezeńdi bastan keshirdi. Birinshi kezeń 1949 jylǵa deıingi kezeń bul jyldar shetelge kóship ketkender nemese kóship kelgender sanynyń kóp bolýy nemese ártúrli alasapyran jaǵdaı mal basyn turaqty ustaýǵa múmkindik bermegen ótpeli dáýir boldy. Ekinshi 1949 jyldan 1966 jylǵa deıingi kezeń bolyp, qolda bar mal sany 10 mıllıon 380 bastan 26 mıllıon 970 myń basqa kóbeıdi. Úshinshisi 1966 jyldan 1977jylǵa deıin "mádenıet tóńkerisin" qamtyǵan kezeń bolyp mal basy 24-25 mıllıon aınalasynda boldy. Tórtinshi kezeń, 1977 jyldan qazirge deıingi aralyq (2005 jyly) bolyp, mal basy 53 mıllıonǵa jetti. Mal qajeti úshin paıdalanylatyn 700 mıllıon mýlyq jaratylystyq jaılymy bar.

1952 jyly Shynjań ólkelik ókimet tóraǵasy Burhan "mal sharýashylyq raıon qyzmeti týraly" baıandamasynda kommý­nısterdiń mal sharýashylyǵyna degen ashyq kózqarasyn jetkizgen edi. Onda jartylaı kapıtalıstik ıdeıany dáripte­gen bolatyn. 1954-1956 jyldarda Shynjań bıýrosynyń birinshi sekratary Ýańynmaý "malsharýashylyq óńirlerine sotsıalıstik ózgeris jasaý, ujymdastyrý" uranyn kóterdi.

"Asha tuıaq qalmasyn, asyra silteý bolmasyn" deıtin baıaǵy keńestik ımperııanyń kebinin kıgen Qytaıdaǵy qazaqtar 1958 jyly jańa qurylǵan kommýnanyń ortaq qazanyna telmirip, maldy kollektıvtiń (ujymnyń) birtutas ıeligine ótkizdi.

1978 jylǵy Qytaıdyń 11-kezekti jalpy májilisi kúlli qytaı ulty qataryndaǵy qazaqtardyń da esin jıdyryp, eńsesin kótertti.1984 jyldan bastap, "maldy baǵaǵa syndy­ryp, jekelerge kóterege berý, birjolata satyp berý, jaıylym jerlerdi jeke sharýalarǵa bólip berý" deıtin saıasat qazaq qaýymyna da kóptegen tıimdilikter ákeldi.

Malsharýashylyǵy qurylymyna júrgizilgen batyl ózgerister qapasta otyrǵan qalyń halyqqa jan baǵýdyń jańa jolyn kórsetti. "Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq" dep biletin qazaqtar tórt túligi aldyna túskende tóbesi kókke jetkendeı qýandy.

Qazaq sharýalary malsharýashylyǵymen qanattas san-salaly sharýashylyqty jolǵa qoıyp, otbasynda eń aldymen qoı, sıyr, jylqy, túıe túlikterin ósirýden syrt, qonys­tanǵan jeriniń yńǵaıyna qaraı bireýler buǵy ósirse, bireýler jemshóp mánerlep bazarǵa shyǵardy. Bireýler balyqshylyq­pen aınalyssa, bireýler taýyq, qaz, úırek baqty. Endi bireý­ler atasynda kórmegendi botasynda kórip, ártúrli jemis-jıdek, maqta egý, kókónis ósirýmen aınalysty.

Birikken Ulttar Uıymynyń dúnıejúzilik astyq jospar­laý mekemesi kirisi tómen, astyǵy az elderge tegin kómek berip otyratyn halyqaralyq organ. 1985 jyly Altaı aımaǵy sol organnyń Pekındegi basqarmasy arqyly Altaıdaǵy malshy qaýymǵa kómek berýin ótingen bolatyn. Dúnıejúzilik astyq jobalaý mekemesi (WFP) qaıta-qaıta adam jiberip tekserý arqyly 1987 jyly maýsymda Altaı aımaǵyna kómek berýdi bekitti. Osy kómek óziniń estelikke alynǵan retine qaraı "2817 qurylys" dep ataldy.

1987 jyly qyrkúıekte WFP - Qytaı úkimeti "2817 qury­lys" jumysyn atqarý kelisim shartyna Pekınde qol qoıdy.

Alǵashqy jospar boıynsha ıgeriletin 600 myń mý tyń jerdiń 460 myń mýyna shóp (jońyshqa) egiletin, 68 myń mýyna aǵash egiletin boldy. Qalǵan bóligin malshylardyń turǵyn úı, mal qoralary jáne atyz-aryq, sý qurylysy ıeleı­di dep eseptelindi. Osy aıbyndy qurylystyń kóp bó­li­mi 1990 jylǵa deıin oryndalyp, osy mezgil ishinde 350 myń mý tyń jer ıgerilip, onyń 200 myń mýdan astamyna jo­ńyshqa egildi. Keıbir malshylar ony jylyna eki ret shaýyp ıgiliktendi. 23 myń mý jerge aǵash egildi. Eki myńnan astam qazaq malshy otbasy kelip, úı-jaı salyp otyryqtandy.

2000 jyldarǵa kelgende Shynjań boıynsha 115 myń malshy otyryqty orynda otyryp mal baǵýdy júzege asyrdy. Maldy otyryqty orynda otyryp baǵýdyń qajetine qaraı jaıylym sapasyn ósirý, qorshamaly jaıylym jasaý isteri de kórnekti ónimdilikke qol jetkizdi.

Mal baǵýǵa ǵylym kózimen qaraý etek alǵandyqtan ártúrli tehnıkalardy jalpylastyrý isi keńinen júrgizildi. Mal tuqymyn sapalandyrý, asyl tuqymdardy suryptaý, etti sıyr, etti qoı baǵý, sút-jumyrtqa ónimderin shyǵarý, kóp tóldilik, jemshóp mánerleý sekildi shyǵyndy azaıtyp, paıdany kóbeıtýge arnalǵan túıinder malsharýashylyǵynyń damýyna kóptep úles qosty.

Mal tuqymyn asyldandyrýǵa mán bergendikten sońǵy birneshe jyl ishinde Shynjańǵa Avstralııa, Kanada, AQSh sekildi elderden 11 myń 760 bas asyl tuqymdy saýyn sıyr kirgizgen. Shynjańdaǵy kúndelikti óndiriletin sút ónimde­riniń ózi 3 myń tonnadan asqan.

Qytaı qazaqtary maldanyp kelgen túlikten tarıhtan beri ataqtylary Іle jylqysy men Altaı tegene quıryq qoıy boldy. Іle jylqysy - budan eki myń jyldyń ar jaǵynda "Hannama" men "Tarıhnamaǵa" aty túsken úısin jylqysy­nyń tuqymy bolsa kerek. Qazirdiń ózinde áskerı saıgúlikte Іle aty men Barkól aty óte ataqty bolyp otyr. Olar qazaq qoıyn ósirýden syrt, bııazy júndi, násildi merınos qoıyn da molynan ósiretin boldy. Memleket tanyǵan asyl tuqym­dardan Shynjań bııazy júndi qoıy, Juńgo merınos qoıy­nyń Shynjań sorty, Іle jylqysy, Shynjań qońyr sıyry sekildi tańdaýly tuqymdar bar.

 "Aqty satpa" deıtin eski ádetti qaıyryp tastaǵan qazaq qyz-jigitteri teri-tersek, jún-jurqa, qurt-maı, etten tartyp bazarǵa shyǵaryp satatyn jańa aýqym qalyptastyrdy.

Sonyń nátıjesinde tórt túlik mal baqqan qazaq malshy­larynyń kún kórisi jaqsara tústi. Bir kezderi "baılardy qurtamyz, kedeılerdi jarylqaımyz" dep aıǵaı-súrenge basqan qoǵam endi "bermese de baı jaqsy, jemese de maı jaqsy" degendi qaıtadan aıta bastady.

Mal baǵýdy ózek etken Altaı aımaǵynyń 1949 jylǵy mal basy 348 myń bolsa, 2005 jyldarǵa kelgende 5 mıllıon 283 myń basqa jetti.

Eginshiligi

Qazaq halqy malsharýashylyǵymen birge eginshilikpen de shuǵyldanǵan, qazaqtar basty ónimderden: bıdaı, arpa, tary, júgeri, kúrish, qonaq, kartop sekildilerdi ósirip otyrǵan.

"Saqtar mal ósirýden syrt eginshilikpen de aınalysqan. Keńes Odaǵy arheologtary 1954 jyly Іle ańǵary óńirinde júrgizgen arheologııalyq tekserý-qazý jumystary barysyn­da     úısinderdiń molalarynan dándi daqyl men egis qural-jabdyqtaryn (shańtas, dıirmen tasy, mys oraq, t.b.) tapqan. Grek tarıhshylarynyń jazyp qaldyrýynsha, úısinderden ilgeri tarıh betine "saq", "skıf" degen atpen atalǵan qazaq­tyń ata-babalary malsharýashylyǵymen ǵana emes, egin­shilikpen de shuǵyldanǵan. Olar tary, arpa, bıdaı ege bilipti.

Úısinder Han patshalyǵymen saıası sıpatty qudalyq baı­la­nys ornatyp, ǵundarǵa qarsy jeńisti joryqtar jasaǵannan keıin, úısin astanasy Shyǵý qalasyna kelip turǵan Han pat­shalyǵy áskerleriniń tyń ıgerip, eginshilikpen shuǵylda­nyp astyqpen ózderin qamdaýy úısin elinde eginshiliktiń kóle­mi keńeıýine, damýyna yqpal kórsetken dep aıtýǵa bolady.

Qytaıdyń tarıhı kitaptarynda jazylýynsha, qazaqtyń tegine tyǵyz qatysty ǵundarmen, úısindermen qatar jasaǵan uly júzder ózen alqaptarynda eginshilikpen aınalysqan. Al olardy qonystarynan yǵystyryp jibergen úısinder Іle - Jetisý óńirine kelip qonystanǵan soń, jartylaı eginshilikpen shuǵyldanǵan.

 1962-1963 jyldary Muńǵulkúre aýdanynyń Shaty de­gen jerindegi arheologııalyq tekserý tusynda úısin eliniń molalarynan qoladan jasalǵan oraqtyń, temir soqanyń (salmaǵy 3 kılogramm) tabylýy úısinderdiń otyryqtanyp, eginshilik mádenıtin edáýir damytqanyn kórsetedi. Qazaq­standaǵy Aqtas qystaý qonysynan 11 qol dıirmen tutas kú­ıinde tabylǵan. Olardyń bári kezinde uzaq paıdalanǵan­dyqtan ábden tozyp ketipti. Al úısinderdiń molalarynda qol dıirmen jıi kezdesedi. Úısinder sýarmaly eginshilikpen de aınalysa bilgen. Arheologtardyń Aqtas qystaý qonysynan egin sýaratyn aryqtar sorabynyń tabylýy da muny dálel­deıdi"(39).

Qytaı derekterinde aıtylýynsha, 1772 jyly Shı-annyń tekserýshi ákimi Ýyn Shý Batysqa saparlaı ketip bara jatqan jolynda qazirgi Barkól saharasyn basyp ótedi. Qaıta oralǵan tusta jolshybaı kórgen-bilgenderin Chıan Luń patshaǵa bylaı dep ańyz etedi: "Keń baıtaq Barkól dalasynda bitik ósken altyndaıyn sary bıdaı jaıqala tolqıdy. Kórkem óńirdiń osy bir kóz tartarlyq kórinisinen toqshylyq nyshany baıqa­lady. Qala qorǵanynyń ishi-syrty ıin tiresken úı, dúken. Kótermeshi, saýdager, jaıyn buqara degeniń qaıshalysyp jol bermeıdi".

Qazaqtar tarıhyndaǵy "Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama" sekildi qandybalaq jyldar bir mezet eginshilikpen arnaıy aınalysýǵa múmkindik bermese de, jońǵarlar tynysh­talyp óz mekenderine qaıta oralǵan soń qosymsha kún kóris retinde eginshilikpen de aınalysqan. Eginshilikpen aınalys­qandardy ol kezderde "jataq" dep ataǵan.

Tarıhı derekterge negizdelgende sol "jataqtar" jalań egin ǵana egip qalmastan ártúrli jemis aǵashtaryn ósirý, balyqshylyq jáne basqa da jumystarmen aınalysa bilgen.

Qunanbaı qajy Ór Altaıǵa barǵanda aldyna shyqqan áıgili baı Shákýdiń jas kezinde temeki egip, qosymsha ańshy­lyqpen shuǵyldanǵany ańyz etiledi.

Qytaıdaǵy qazaqtardyń eginshilik óndirispen aınalysýyna kelsek, keıingi jyldary olardyń ata-babasynan jer emshegin emip ósken qytaı ultynan kóp nárseler úırengeni jasyryn emes.

Altaı jerinde toǵanshy Kenshin Qııaqbaıulynyń (1788-1881) tartqan aryq, toǵandarynyń eski soraptary áli bar. Keıbireýi qazirge deıin paıdalanylyp keledi.

1867 jyly "Qyzylaıaqtar shapqynshylyǵy" tusynda Altaı jerine baryp qolǵa túsken qytaılardy Mámı beısiniń ákesi Jurtbaı bı qazirgi Altaı qalasynyń Tulty (Qyzyltas) degen jerinde egin ekkizedi. Ári qazaqtardy olardan úırenip, egin egýge shaqyrady.

Іleniń Tekes aýdanynyń Qaradala degen jerinde 1916 jyly Oralbaı Moldajanuly toǵan alyp, eldi eginshilikke bastaǵan.

1950 jyly Qytaı qyzyl armııasy Shynjań jerine kir­gen­nen keıin baǵynyshty bolǵan Gomındań armııasyn qura­myna alǵan arnaıy on tórt eginshilik dıvızııasy (185 polk) jer-jerde tyń ashyp, eginshilikpen aınalysty. Osy qatarda qazaq qaýymy da eginshilikti qosymsha kásip etti. 1950 jyl­dardyń aqyry men 1960 jyldardyń basyna kelgende Maý Zyduńnyń "Astyqty mol jınaý, úńgirdi tereń qazý" deıtin baǵytyna baılanysty astyq egý barynsha etek aldy. Biraq alynǵan astyqty halyqqa jegizbeı qoldan jasalǵan ashtyq eldi barynsha turalatty. Ashtyqtan ólgen qazaqtardyń ózi birneshe myńǵa jetti. 1962 jyldan bir ǵana mysal aıtar bolsaq, sol jyly Altaıdyń Jemeneı aýdanynan Býryltoǵaı aýdanynyń Qaramaǵaı jerine aıdap aparylyp, eńbekke jegilgen 275 adam jáne jumysqa qýylǵan aýyl turǵynda­rynyń 90 sábıi ashtyqtan, azaptan derlikteı qyrylǵan.

1966 jyldan 1976 jylǵa deıingi on jyldy eseptemegende 1978 jyldan keıin Qytaıdaǵy eginshi qaýymnyń tirshiligi qaıtadan jandana bastady. 1984 jylǵa kelgende jerdi jeke­lerge kóterege berý, josparly sharýashylyq, ónimdi artty­rý baǵyty jer emshegin emýshilerge jańa serpin baǵyshtady.

Arnaıy eginshilik óńir sanalmaıtyn bir ǵana Altaı aımaǵyn aıtar bolsaq, 1949 jyly búkil aımaqtaǵy egilgen jer 119 myń mý bolyp, onyń jyldyq ónimi 6735 tonna ǵana bolǵan. Al 1990 jyldarǵa kelgende egistik jer kólemi 1 mıllıon 391 myń mýǵa, budan alynatyn jyldyq ónim 127 myń tonnaǵa jetken.

Al "astyq qoımasy" atalǵan Qulja aýdanynyń 67 myń gektar egindigi, 280 myń gektar jaıylymy, 20 myń gektar jazǵy toǵaıy bar. Іle ózeniniń eki jaǵalaýy 50 neshe myń sharshy kılometrlik qunarly alqapta kúrish pen bıdaı jaıqala ósedi. ShUAR boıynsha iri astyq óńiri bolyp, ónimderi Qytaıdyń ishki qalalarynan qalsa shet elderge deıin shyǵarylady.

Qytaı eliniń jerge baǵyshtalǵan saıasatynyń memleket jáne jekege tıimdi eki salasy bar. Reformanyń alǵashqy jyldary (1984-1985 jyldary) jerdi jekege birjolata bermeı, alǵan ónimniń málim paıyzyn úkimetke tapsyrý túzimin atqarǵan edi, jekeler jer óniminiń qyr-syryn bilgennen keıin ǵana jerdi qysqa merzimdik jalǵa berýdi jolǵa qoıdy. Biraq, qandaı jaǵdaıda da jer jekeniń ıeligine túbegeıli ótpeıdi. Meıli egistiktik, meıli qurylystyq jerlerdiń bir ǵana ıesi - memleket sanalady.

Jerge ónim ekken jaǵdaıda úkimet kóktemgi egistikten buryn kúzgi ónimdi qalaı jınap alý, ony qalaı bazarlaýdyń josparyn kún ilgeri usynyp otyrady. Ári eginshilerge kók­temde ósimsiz qaryz taratyp, kúzgi ónim jınaǵan kezde qaıta­rý qolaılyǵyn jaratyp beredi. Joǵarydaǵy qolaılyqtar eginshilerdiń belsendiligin arttyryp, olardy súıemeldeýge jaǵdaı jaratqan. Sol paıdalanylǵan jerge jyl saıyn salyq tapsyrady. Bul memlekettiń paıdasyna sheshilgen.

Saýdasy

"Qazaqtyń tegine tyǵyz qatysty ertedegi úısin eli bizdiń zamanymyzdan buryn-aq kórshiles eldermen saýda qarym-qatynasyn jasaǵan. Shalǵyn shóp, tunyq sý qýalap mal baǵatyn, kóshpeli el jóninen alǵanda, kıim-keshek, ydys-aıaq jaqtaǵy qajeti úshin otyryqty eginshilikpen, qolóner kásibimen aınalysatyn halyqtar (ertedegi taıpalar, ulystar) ara aıyrbas jasasyp otyrý tabıǵı qajettilik edi.

"Hannama" men "Tarıhnamadaǵy" derekterge qaraǵanda, Han patshalyǵy men úısin arasynda barys-kelistiń kúsheıýine ilesip ekonomıka jáne mádenıet jaqtaǵy qatynastar da kúsheıip otyrǵan. Elimiz ben ertedegi batys elderi arasyndaǵy saýda kerýen joly - "Jibek joly" osy úısinder mekeninen ótetin. "Jibek joly" saýdasy Han patshalyǵy dáýirinen kóp buryn bastalǵan da, odan keıin burynǵydan da damı túsken. Jań Chııannan bastap batys óńirge, sondaı-aq úısinderge kelgen elshiler kerekti azyq-túlikti, at-kólikti ózderi alyp júrgen buıymdaryna aýystyryp otyrǵan. Han patshalyǵy­men, ózge eldermen aıyrbasta úısin jylqysy erekshe oryn ustaǵan. Úısinderdiń baılarynda tórt-bes myń jylqy bolatyn. Olar ózine qajetti azyq túlikti, kıim-keshek, ydys-aıaqty jáne sol sııaqty basqa da buıymdardy, árıne, jylqyǵa aıyrbastap alatyn. Bul tusta úısinder mekeninen ótetin "Jibek jolynyń" róli óte úlken bolǵan.

Ertedegi úısinder mekenindegi túrki taıpalar Túrik handyǵy dáýirinde batys túrikter quramynda bolǵan edi. Batys túrikterdiń qaǵany Estemı Qytaıdyń ishki ólkelerin­degi jibektiń syrtqa shyǵarylýyna jol ashqan. Ol jol ortada ırandyqtar jasaǵan kedergini buzyp tastaý úshin 567 jyly Rımge elshi jiberip, baılanys ornatty. Rım bıleýshisi de Túrik handyǵyna elshi jiberedi. Olar Estemı qaǵanmen kezdesti. Osylaısha "Jibek joly" saýdasy toqtaýsyz júrip jatty.

Túrkeshterdiń, qarlyqtardyń ishki Qytaıdaǵy jáne Orta Azııadaǵy egin salatyn eldermen jylqy, basqa da mal saýdasy toqtap kórmegen. Túrkesh handyǵynyń astanasy Sýıab kezinde úlken saýda ortalyǵy bolǵan. . .

HVІІІ ǵasyrdyń 60-jyldarynan bastap qazaqtyń orta júz ben uly júzge qarasty kóptegen rý-taıpalary óziniń ejelgi atamekenine qaıta oralýyna baılanysty saýda qarym-qatynasy onan ary damydy.

1851 jylǵy "Іle - Tarbaǵataı saýda erejesi", 1862 jylǵy "Qurlyq joly arqyly saýda jasaý erejesi", 1881 jylǵy "Qaıta jasalǵan qurlyq joly arqyly saýda jasaý erejesi" degen teńsiz sharttar arqyly jasalǵan Qytaı men patshalyq Reseı arasyndaǵy saýda qarym-qatynasynda qazaqtar Reseımen bolǵan saýdaǵa tikeleı (nemese janamalaı) aralasyp otyrdy"(40).

1758 jyly qyrkúıekte Abylaı han Qabanbaıǵa jylqy aıdatyp Úrimjige jiberdi. Sóıtip Chıń úkimeti men qazaqtar arasyndaǵy saýda bastaldy. Chıń úkimetiniń qazaqtarmen bolǵan saýda isterin basqarýǵa jaýapty Nýsan Chıń ordasyna: "qazaqtyń Qabanbaıy 300-den artyq jylqy aıdap, saýda jasaý úshin 17 qyrkúıek kúni Úrimjige keldi"(41) dep habarlady.

"Іledegi Chıń áskerleriniń tyń ıgerýine oraı egis kólik­terine degen muqtajdyǵy arta túskende Іleni de qazaqtarmen turaqty saýda jasaıtyn bazar etip belgileıdi. Іledegi saýda bastalysymen-aq qazaqtan Qudııar (endi bir derekterde Qudaıaly Qabanbaıuly delingen. J.Sh.) qatarly 180 adam bir jolda 500 den astam jylqyǵa saýda jasady. 1763 jyly Chıń úkimeti Tarbaǵataıǵa ásker ornalastyryp, Jar qalashy­ǵyn salysymen qazaq malshylary art-artynan saýda jasady. Іle, Urjar qatarly jerlerden saýda bazarynyń ashylýy qazaqtardyń Chıń handyǵymen bolǵan saýda-sattyǵyn jan­dandyra tústi. Biraq qazaqtardyń malǵa aıyrbastaıtyn buıymdary kóbinese torǵyn-torqa qatarly qymbat baǵaly buıymdar bolǵandyqtan qarapaıym malshylardyń oǵan qoly jetpeýshi edi. Sondyqtan qazaq saýdagerleri kóbinese Qashqar qatarly jylqy baǵasy qymbattaý, matasy arzandaý jerlerge baryp saýda jasady"(42).

"1776 jyly qyrkúıekte áskerı ambylardyń málimdeme­sin­de: "Іlede aıyrbastalǵan qazaqtyń jylqysy taıaý jyldardan beri kóbeıip keledi, Agýı jıańjúnniń (genaraldyń)maquldaýy boıynsha, malshylyq alańnan suryptap alynǵan eki myń atty Úrimji, Barkól jáne Qumyl qatarly jerlerdegi áskerı oryndardaǵy kem attardyń ornyn toltyrý úshin jiberdik" delingen(43).

"HVІІІ ǵasyrdaǵy Chıń patshalyǵy men qazaqtardyń saýda­synda Chıń úkimeti "eki jaq teń paıda tabý" syndy saýda prıntsıpin qoldanǵandyqtan, ári saýda barysynda baıqalǵan máselelerdi úzdiksiz sheship otyrǵandyqtan, Chıń úkimeti men qazaqtardyń saýdasy sátti damyǵan. Qazaqtar Chıń úkimetimen saýda barys-kelis qımyldaryn óristetý arqyly toqyma buıymdary qatarly turmysqa qajetti buıymdarǵa qol jetkizip, ekonomıkalyq turmystaryn baıyta túsken. Al, Chıń úkimeti qazaqtarmen saýda jasaý arqyly áskerlerge jáne tyń ıgerýge qajetti at-kólikterdi sheshim etip, Shynjań óndirgish kúshteriniń damýyn jáne sharýashylyqtyń qalpyna kelýin tezdetti. Belgili dárejede ishki ólkelerdi de qamtamasyz etip otyrdy"(44).

Ótken ǵasyrdyń sońy, osy ǵasyrdyń basynda Shynjań­da­­ǵy "shetel dúkenderiniń ımport buıymdarynda kezdeme, temir, kúrek shaı, qaǵaz shaı, qant, maqta jip, munaı, papı­ros, sirińke jáne basqa da kúndelikti tutyný buıymdary negiz etildi. Eksport buıymdarynda mal, qoı júni, qoı terisi, qoı ishigi, maqta, keptirilgen zat, ań terisi qatarlylar negiz etildi", "osy ǵasyrdyń basynda, patshalyq Reseı elindegi saýdagerler arqyly Úrimjiden Reseıge jyl saıyn 500 qansha myń rýbl turatyn qoı júni, 5 myń 600 qansha rýbl turatyn qoı ishegi tasyp áketilip turdy"(45).

Qytaı jazbalaryndaǵy tarıhı derekterge qaraǵanda, Іle men Tarbaǵataıdan Reseı men Qytaı ortasyndaǵy saýda torap­tarynyń ashylýynan jáne 1884 jyly Shynjańnyń ólke bolyp qurylýynan keıingi erkin saýda joldarynyń keńeıýi nátıjesinde qazaq halqy qonystanǵan óńirlerde saýdamen shuǵyldanatyn úı sany molaıa túsken. Chıń patsha­ly­ǵynyń sońǵy dáýirindegi bir málimette, Qulja, Súıdin, Jyń jáne Sháýeshek qalalarynda saýdamen aınalysatyn úıler 3864-ke jetken. Qazaqtardyń elimizdiń ishki ólkelerimen jasaıtyn saýdasy úsh jolmen júrip otyrǵan. Soltústik jol - Tııanjyn, Hanký, Hohhot qalalary arqyly kelip Shonjydan ótip Іle, Tarbaǵataı, Altaımen tutasatyn. Orta jol - Hanký, Lanjý, Qumyl, Úrimji arqy­ly ótetin. Ońtústik jol - ońtústik Shynjańdaǵy uıǵyr saýdagerler­men jasalatyn saýda joly edi.

Qazaqtardyń patshalyq Reseımen jasaıtyn saýdasynyń soltústik joly - Semeı, ońtústik joly - Ferǵana arqyly bolyp otyrǵan. Qazan tóńkerisinen keıin Qytaı qazaq­tarynyń Keńester Odaǵynyń Orta Azııa respýblıkalarymen, óte-móte Qazaqstanmen saýdasy úzilmeı júrip otyrǵan edi. Burhan Shahıdıdyń jazýynsha, Shynjań men Reseı arasyndaǵy saýda barysynda "ár jyly buıym kóptep tasylatyn kóktem men kúz maýsymdarynda kerýen qońyraýy Úrimji - Tarbaǵataı - Semeı jolyn jańǵyryqtyryp turǵan"(46).

 Tarıhı jazbalardaǵy naqtyly sandarǵa júginer bolsaq, "Shynjań syrtqy saýdasynyń tarıhı jazba derekterinde 1840-1851 jylǵa deıin Qorǵas, Baqty ótkelderi arqyly Reseıge eksport etilgen normasy 3 mıllıon 168,1 myń kúmis rýbl bolǵan. Import saýda normasy 2 mıllıon 255,8 myń rýbl bolyp, ımport normasy 1 mıllıon 556,5 myń. 1886-1991 jylǵa deıin Reseı Shynjań ekonomıkasyna aralasyp, sheńgeldep alǵandyqtan kóptegen ónerkásip ónimderi Shynjańǵa kirip, 6 jyl ishinde ımport 5 mıllıon kúmis rýblı, eksport normasy 600 myń kúmis rýbl bolyp, passıv balans normasy 88 paıyzǵa jetken. 1892-1914 jylǵa deıingi 22 jyl ishinde Shynjańnyń batys bóligindegi Qytaı - Reseı saýda-sattyǵy ornyqty boldy. Eksport jalpy normasy 24 mıllıon 236,3 myń sári kúmis, ımport jalpy normasy 29 mıllıon 849 sári kúmis bolǵan. 1923-1927 deıin Shynjańnyń batys bóliginde Keńes odaǵynda bolǵan saýda-sattyq norma­sy­nyń eksport normasy 24 mıllıon 820 myń rýbl ımport normasy 19 mıllıon 397 myń rýblge jetken. 1928-1945 jylǵa deıin elimiz ishki bylyqpalyq pen Japonǵa qarsy soǵys órtin basynan keshirse de, Shynjań men Keńes shekara saýdasy qalypty júrgizilip turǵan. Shynjańnyń Batys bóliginiń Keńes odaǵyna eksport etken taýarlarynyń jalpy normasy 390 mıllıon 100 myń rýbl, ımport etilgen taýar normasy 312 mıllıon 765 myń rýbl bolǵan. 1949 jyly saýda-sattyq normasy 72 rýblge jetip, Mıngonyń saýda-sattyq birshama joǵary jyly boldy. 1946-1949 jylǵa deıin Іle, Tarbaǵataı, Altaı úsh aımaǵynyń Keńes odaǵynan ımport etken taýar normasy 112 mıllıon 300 myń rýbl, eksport normasy da 112 mıllıon 300 myń rýbl bolǵan. 1949 jyly jańa Qytaı qurylǵannan keıin Qytaı-Keńes odaǵy qalypty ekonomıkalyq saýda qarym-qatynasyn ornatyp, Shynjań Keńes odaǵynyń saýda-sattyǵy birshama damyp, 1950-1960 jylǵa deıingi on bir jyl ishinde Іle qazaq avtonomııalyq oblysyndaǵy úsh ótkelden (Qorǵas, Baqty, Jemeneı) Keńes odaǵyna eksport etken taýardyń jalpy normasy 697 mıllıon 172 rýbl bolǵan"(47).

Meıli qaı dáýirde bolmasyn Shynjańdaǵy qazaqtar ózderiniń kún kórisi men turmystyq qajeti úshin túrlishe deńgeıde saýdamen shuǵyldanyp kelgen. Ásirese, 1978 jylǵa deıingi 20 jyl ýaqyt tomaǵa tuıyq kúıinde ómir súrgen Qytaı qoǵamy endigi jerde "esikti ashyq ustaý", "álemdi betke alý baǵytyn" ustanyp sheteldermen saýda jasaýdy erekshe dáriptedi, el ishinde bazar sharýashylyǵy barynsha óris aldy.

 "1983 jyly Qytaı - Keńes odaǵy qarym-qatynasynyń qalpyna kelýine baılanysty memlekettik keńestiń bekitýimen sol jyly 16 qarashada Qorǵas ótkeli qaıta ashyldy. Qorǵas ótkeli qaıta ashylǵannan tartyp, 1991 jyldyń sońyna deıin ımport-eksport etilgen shekara zattardyń normasy 753 myń 653 tonnaǵa jetip, ımport-eksport taýarynyń jalpy quny 699 mıllıon 490 Sheveıtsarııa frankine jetken.

1991 jyly 31 shildede ShUAR ókimetiniń bekitýimen Qul­ja qalasy TMD kórshi elderimen saýda-sattyq jáne saıahat isterin júrgizip, sol jyly qabyldaǵan zat satyp alýshy saıahatshylar reti 6593 adamǵa jetip, 1 mıllıon 300 AQSh dollaryndyq shetel aqshasyn kirgizgen. Saıahat­shylardyń satyp alyp shekaradan ótkizgen taýarlarynyń quny 10 mıllıon ıýanǵa jetken"(48).

Saýda jasaýǵa onsha boıusynǵysy kelmeıtin qazaqtar jappaı bazarǵa bet aldy. Usaq dúkender ashý, egin jáne malsharýashylyq ónimderin bazarlaýdan bastap Mońǵolııa jáne Qazaqstan elderimen syrtqy saýda jasaýǵa deıin aralasty. Bul úrdis Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıin tipti de keń qanat jaıdy.

Qazaqstan Respýblıkasyna Qytaı jaǵynan tasymaldana­tyn kıim-keshek, ishpek-jemek, qurylys materıaldary, elektr saımandary sekildi ártúrli zattardyń 60 paıyzy Qytaı qazaqtarynyń dáneker bolýymen kirdi.

Búginde Almatynyń "Baraholka" atalatyn bazarynda, Qytaı - Qazaqstan birlesken seriktestikterinde kóptegen qytaılyq qazaqtar jumys atqarady jáne ártúrli saýdamen shuǵyldanady.

Qolóner kásibi

Qytaı derekterinde: "Saqtar bir túrli shoshaq bórik kıe­di, tymaqtary tik ári qatty, tóbesi úshkir bolady. Shalbar kıedi. Óz elinde jasalǵan sadaq pen qysqa qylyshtaryn asynyp júredi" degen joldar kezdesedi. Demek olar temir tektes ár alýan metaldardy balqyta bilgen, ári temirden qanjar, pyshaq, júgen jáne basqa metaldardan kıim-keshekke taǵylatyn túıme, áshekeı buıymdaryn da ózderi jasaı bilgen.

Bul týraly Sý Bıhaı bylaı dep baıandaıdy: "ertedegi qazaq dalasyna bizdiń zamanymyzdan burynǵy VІІ-VІІІ ǵasyrlarda túrlishe taıpa atymen saqtar bytyraı qonystandy. Olar qural-jabdyq, kıim-keshekterine haıýanat beınesin oıyp órnektedi jáne kesteledi. Keń dalanyń jer-jerine jartas­tarǵa sýret syzyp qaldyrdy" - deıdi. Ol taǵy da mynadaı derekter aıtady: saqtar soǵysqa aıbalta, naıza, semser, sadaq, jebe istetti, Qytaıdyń Tıan-Shan Alǵuı saıy aýzynan saqtar­dyń mynadaı buıymdary: altyn, kúmis, qola, temir, farfor, aǵash, jibek, syrly buıymdar, temir jebe ushy, pyshaq shyqty...

Úısin qabirlerinen bıdaı, qonaq, tary syqyldy egis daqyldary, dıirmen tas, qol oraq, temir soqa tabyldy. Egin, malsharýashylyǵymen birge jaryqqa shyqqan kúnnen-kúnge órkendegen qolóner kásibi óndirisi úısin qoǵamynda asa mańyzdy orynda turdy. Zertteýler olardyń metall qorytý, toqymashylyq, saz balshyq ydystar jasaý, súıek múıiz mánerleýmen aınalysqandyǵyn dáleldedi. Ejelden Altaıdyń shyǵysyndaǵy Tola, Orhon ózeni boıynda kóshpendi malsha­rýashylyǵymen shuǵyldanyp kelgen kereı taıpalarynyń Shyńǵyshan Deshti qumynyń teristigin baǵyndyrýdan buryn qolóner kásibi edáýir damyǵan. Olarda saqtar, úısinder sııaqty kereılerdiń batys jaǵyndaǵy Ertis ózeni óńirin óris etken Qımaq qaǵandyǵyna qarasty qazaq taıpalarynyń otbasylyq qolóner kásibi edáýir órkendedi"(49).

Ata-babalarymyzdyń qolóneri damyǵanyna taǵy bir bir dálel - Іleniń Nylqy aýdanynyń aýdan qalashyǵynan ońtústikke qaraı 3 kılometr shalǵaıdaǵy Urasaı degen jerinen tabylǵan kóne mys keni bolyp otyr. Ǵalymdar onyń 2500 jyl buryn ashylǵanyn mejeleýde. Ken ornynan tabylǵan balqytylǵan mystyń tazalyǵy 60 paıyzǵa jetken. Qas ózeni mańynan tabylǵan kóptegen kóne qolóner týyndylary mine, osy kezdiń týyndysy bolyp otyr..

"1962-1963 jyldary Muńǵulkúre, Tekes, Toǵyztaraý, Kúnes óńirlerindegi arheologııalyq tekserýlerde tabylǵan altyn júzik jáne kóptegen ejir ydystar sol tustaǵy úısin mádenıetin, qolónerin zertteýde baǵaly materıal, óte-móte altyn júzik erekshe názik jasalǵan.

1981 jyly Qytaı arheologtary Muńǵulkúredegi 3-nómirli úısin molasynan tolyp jatqan temir-qola quraldar, jibek toqyma buıymdar tapty. Temir quraldardan: pyshaq, shot, balta, qashaý, ara jáne qyrǵysh, t.b. qol quraldardan: shelek, sháýgim, tabaq, tostaǵan, t.b. tabyldy. Jahut ornatylǵan altyn júzik, syrǵa, taǵy basqa altyn bólshekterinen jasalǵan ásem buıymdar, sondaı-aq jibek jippen órnektelgen túskıiz, jibek toqyma buıymdar úısinderde sonaý erte zamanda qolóner kásibiniń damyǵanyn dáleldep otyr"(50).

 Qazaq qolóneriniń baıyrǵy úlgileri tirshilik qajeti men kúndelikti tutyný buıymdaryn áshekeıleý qajettiliginiń jemisi bolyp otyrǵan. Qytaılyq qazaq ǵalymy ıAsyn Qumaruly Qytaıdyń eski jazbalaryn aqtaryp qazaq qolóneriniń tórkinin tym arydan izdeıdi. Onyń jartas sýretteri men kóne qazbalardan kórsetken dálelderimen qosa óz oıyn bylaı jetkizedi: "Іshki mońǵoldyń orta bóligindegi Shuǵaı taýy, Nıńshadaǵy Hlanshan (bul bálkim túrki tilde­rinshe - Qyran taý shyǵar) jáne Altaı, Tıan-Shan taýla­ryn­daǵy jartas sýretterinde buǵy múıizi jáne basqa keıbir janýarlardy beıneleýde ásireleý, oıý-órnekke beıimdelý kórinisi baıqalady. Qazirgi bizge belgili qazaq oıý-órnegine eń jaqyn jartas sýreti Tıbettiń eń batysyndaǵy Rtýdan tabylǵan jyrtqysh ań-qustardan úrikken buǵylardyń kórinisi (sýreti) jartasqa óte ásemdep oıylǵan. Mamandar bul jartas sýretterin osydan 2 myń jyldyń aldyna týra keletinin turaqtandyrady. Sondaı-aq bul jartas sýretteri soltústiktegi Shuǵaı, Hlanshan, Altaı, Tıan-Shan taýlaryn­daǵy jartas sýretteri stılin qabyldaǵandyǵyn aıtady. Rtýǵa birtaban jaqyn Úndistan jáne Ońtústik Azııanyń jartas sýretteri munan múlde ózgeshe ekendigin uǵyndyrady. Sonymen biz izdeıtin qazaq oıý-órneginiń arǵy soraby jáne de sonaý Azııanyń shyǵysyndaǵy keń-baıtaq ólkede qalady.

Qazirgi qazaq oıý-órneginiń arǵy tórkini dep qaraýǵa bolatyn aıdahar men samuryqtyń bult aralas kórinisi beınelengen, ásemónerlik tús alǵan sýret túsirilgen, osydan 6 myń jyl burynǵy qysh ydys qaldyqtary Іshki Mońǵoldyń shyǵys ońtústigine ala ornalasqan Ohanchıinen tabylǵan. Osydan qýalaı otyryp qazaq oıý-órneginiń júlgesin Shań dáýirindegi orta jazyq qola quraldarynyń betine salynǵan, ásem oıý-órnekterge ákelýge bolady. Mamandar dúnıeniń basqa aımaqtarynan tabylǵan qola quraldarynda mundaı aıshyq bolyp kórgen emes desedi. Osy órnektiń eń bir tamasha túri, onyń tolyq qalyptasqan nusqasy osydan 3 myń jyldyń arǵy jaǵynda jasalǵan Hýnannyń Nıńshań aýdanynan ta­bylǵan qola dańǵaranyń betine salynǵan haıýanat bet pishini qazirgi qazaq oıý-órnegine erekshe uqsaıdy. Osy mezgilde, ıaǵnı osydan 3 myń jyl ilgeri Azııanyń shyǵysynda qazirgi qazaq oıý-órnegi qalyptasyp bolǵandyǵyn uǵyndyrady. Dál osy óńirde turyp, osydan buryn Qytaıdyń batys ońtústigine aýyp ketken, mııaýzý ultynda da qazaq oıý-órnegi sııaqty órnek qazir de bar. Oıý-órnektiń mundaı qalyptasý, damý barystary kórgen adamdy qaıran qaldyrady.

Qazaq kıiz úıi óziniń qurylymdyq ereksheligimen dala mádenıetiniń tańdaýly úlgilieriniń biri sanalady. Onyń arǵy soraby men kórinistik ereksheligin Qytaıdyń orta jazyq óńirindegi jáne oǵan qanattas óńirlerde osydan 4000 - 7000 jyl burynǵy jappaı paıdalanylǵan shyǵystyq qurylys úlgilerinen baıqaýǵa bolady. Onyń eń sońǵylarynyń biri retinde Hynannyń Anııań qalasy mańynan tabylǵan, osydan 4100-4800 jyl aralyǵyndaǵy jasalǵan, Luńshan mádenıe­tine tán 11-nómirli aǵashtan jasalyp, balshyqpen sylanǵan, syrty aqtalyp kıiz úıdiń beınesine keltirilgen kórinisinen baıqaýǵa bolady(51).

Qytaı derekterinen sonyń ishinde búginderi qytaılardyń ata qonysy sanalyp kelgen ishki Qytaıdyń orta jazyq óńirinen ata-babalarymyzdyń izin izdestirgen ıAsyn Qumaruly qazaq ultynyń túp-tórkinin zertteıtin ár qandaı ǵalymnyń osy óńirlerden attap kete beretindigine qaıran qalady. Qazaqtar ózderinen shyqqan qolóner sheberleriniń qudiretin "aǵashtan túıin túıetin", "temirdi qamyrsha ıleıtin" degen tektes teńeýlermen asyra baǵalap otyrǵan.

Altaı kún betine ustalyǵymen tanylyp, qara temirdi qamyrsha ılep, altynmen aptap, kúmispen kúpteıtin, ataqty zerger Seıitqamza Bıdáýletuly (1908-1984) qazaq ustalary­nyń sońǵy muragerleriniń biri edi. Ol altyn, kúmis, mys, alıýmınıı, temirlerdi balqytyp attyń bes turmany, ártúrli ańshylyq quraldary, túrli pyshaqtar, áıelderdiń áshekeı buıymdary sekildi kóp túrli qolóner buıymdaryn jasaı bilgen. Tipti óndiris quraldarymen birge synaq retinde qarý-jaraqqa deıin jasaǵan.

1958 jyly Qytaıdaǵy kommýnalasýǵa baılanysty Seıitqamza bastaǵan 40 sheber Shemirshek aýylynda arnaıy sheberhana qurady. Olar temirshilik, aǵashshylyq, bylǵary óńdeý, maı tartý, temeki jasaý, etikshilik, tiginshilik, er jasaý sekildi alýan ónermen aınalysqan. Búginde olardyń urpaqtary ata ónerin jalǵastyryp keledi. Ondaǵy qazaqtar óz qoldarynan keletin kilem, qazaqy úı jıhazdary, ulttyq kıim-keshek, pyshaq, arba, keste temir qural-jabdyq jasaý sekildi usaq óndiristi damytýdy birshama meńgergen. Mysty, qolany naqyshtaý nemese jasandy jahutpen jasalǵan súıek sapty pyshaq, órnektep jasalǵan ertoqym men qamshy, tústi metalmen órnektep jasalǵan aǵash sandyq, besik t.b lardy jasap bir jaǵynan qolóner buıymdarynyń kórgizbelerine qoısa, endi bir jaǵynan turmys qajeti úshin saýda aınaly­myna salyp, kúnkóris kózi etti.

 Shynjań qazaqtarynda qazaqtyń baıyrǵy oıý-órnek­teriniń kóp túrleri saqtalǵan. Ol kıiz úıdiń ishindegi barlyq jıhazdardy áshekeıleýmen erekshelenedi. Sondaı oıý-órnek­terdiń alǵashqy jınaqtalǵan túri 1980 jyly Shynjań halyq baspasynan "Qazaqtyń oıý-órnekteri" degen atpen arnaıy kitap bolyp shyǵaryldy.

Jeke sharýashylyqtary

Qytaı qazaqtaryndaǵy barlyq sharýashylyq túrleri jekelerdiń óz enshisine berilgennen keıin egin, mal, saýda, qolóner túrlerinen syrt olar kúnkóris kúıbeńi úshin ártúrli usaq sharýashylyqtarmende aınalysa bastaǵan.

Bastylarynan: balyqshylyq, buǵy baǵý, qaz, úırek, taýyq baǵý, omarta sekildi kásipterdi ataýǵa bolady.

Qazaqtyń qara óleńderiniń ishinde "balyq óleń" degen bar. Onda alyp kıtterdiń ózin tilge tıek etip: "...balyqtyń eń úlkeni nahan balyq"- dep jyrlaıdy. "Barar jeriń Balqan taý, ol da bizdiń barǵan taý"- dep máteldep, Balqan túbegine deıin at izin salǵan halqymyz balyqtyń san túrin óleń jyrǵa qosady, ári "ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy"- dep tirlik nesibesin sýdan izdeıdi. Qoıshyǵa uzatylǵan balyqshynyń qyzynyń: "bekire men shortandy jemeıtin qaıran basym, qoı sasyqtyń etine qor qyldyń-aý" deıtin ázilge jaqyn ańyzy da talaı nárseni ańǵartady.

Munyń bárinen qazaq halqynyń ejelden-aq balyqshy­lyq­pen aınalysqanynyń aıqyn dálelin kóre alamyz.

Qytaı qazaqtary qonystanǵan óńirlerde balyqtyń bekire, qyzyl, shortan, aq balyq, alabuǵa, qara balyq, zańbar(ıt balyq), sazan, taban, aqqaıran, alaqanat, mıti, kókserke atalatyn túrleri bar.

Shynjań jerinde balyq ósetin Úlińgir, Qanas sekildi áıgili kólder bar. "Úlińgir kóli - aýmaǵy jaǵynan Qytaı­daǵy ataqty on kóldiń biri sanalady. Kól boıynda Shynjań boıynsha eń úlken memlekettik balyqshylyq orny bar. Onyń jyldyq balyq óndirý qýaty 4500 tonnaǵa deıin jetedi. Bul búkil Shynjań boıynsha aýlanatyn balyqtyń 70 paıyzyn ustaıdy"(52).

"Qanas kóliniń tereńdigi 188,5 metr bolyp, 1984 jyly Shynjań ýnıversıtetiniń bıologııa fakýltetiniń ustazdary men stýdentteri odan uzyndyǵy 17-18 metr keletin alyp qyzyl balyqty baıqaǵan"(53). Bir qyzyǵy Qanas kóliniń tereńi áli zerttelip bolǵan joq.

Ókinishke oraı, sońǵy jyldary qytaılardyń betaldy balyq aýlaýyna baılanysty Іle, Ertis sekildi uly ózenderde úlken balyqtar derlik quryp ketti.

"Qazaq halqy mekendegen jerlerde tabıǵattyń taýsylmas keni, san alýan ań-qustar bar. Bulardyń bastylary - qaraquıryq, taýeshki, arqar, buǵy, elik, bóken, qulan, qodas, aıý, qasqyr, túlki, qabylan, sileýsin, bulǵyn, sýsar, tıin, qundyz, sýyr, borsyq, málin, qaz, úırek, qyrǵaýyl, ular, qur, t.b."(54).

Іshki Qytaı jerinen Shynjańǵa kóship kelýshilerdiń kóbeıýine baılanysty zańsyz ań aýlaýshylardyń kesirinen atalǵan ań-qustardyń bir bólimi quryp joǵalyp ketse, kóp bólimi múldem azaıyp ketti.

Qazaq halqy ejelden ańshylyqty ata kásibi etse de, olardyń "obaly, kıesi bolady"- dep qurtyp-joǵaltýǵa jol bermeıtin edi. Sońǵy kezderi qazaqtardyń ańshylyq kásibine eshqandaı óris qalmady. Dese de memlekettiń arnaıy ruqsa­tymen dalanyń ań-qustaryn asyrap baǵýdy jeke kúnkóris etken otbasylar da paıda bola bastady. Arqardy ustap, ony qoımen uryqtandyrý, taýeshki men qoldaǵy eshkini uryq­tandyrý alǵashqy qadamda jaqsy ónim berdi.

Іle, Altaı taýlarynyń qoınaýyndaǵy keıbir malshylar buǵy baǵýdy arnaıy kásip etedi. Qytaı jerinde buǵy múıizi asa baǵaly bolǵandyqtan onymen aınalysýshylar sol múıizdi satyp kún kóredi.

Jazıraly jasyl dalalar men gúl kómkergen kórikti me­kenderde ara baǵýmen aınalysyp otyrǵan omartashylar da bar.

Úırek, qaz, taýyq baǵyp, onyń ózin nemese jumyrtqasyn paıda kózine aınaldyrýshylar da tabylady.

Úsh aımaqty quramyna alǵan Іle Qazaq avtonomııaly oblysy - jer asty qazba baılyǵy mol yrysty ólke. Onda kómir, temir, altyn, kúmis, tuz, ák, shyrymtal jáne tústi metall men sırek kezdesetin metaldyń san alýany bar. Jurtqa áıgili Qaramaıly, Orqy, Maıtaý munaı alaptary bar.

Shynjańnyń Jońǵar, Tarym, Turpan-Qumyl osy úsh oıpatynda munaı, gaz baılyǵy tótenshe mol bolyp, Qytaı memleketi boıynsha aldyńǵy orynda turady.

Jońǵar oıpatynyń kólemi 130 myń sharshy kılometr bolyp, munaı-gaz baılyǵy shamamen 15,9 mıllıard tonna dep mejelengen.

Shynjańnan shyǵatyn jer asty baılyǵynyń jergilikti ulttar enshisine tıetini bir paıyzǵa jetpese de, Qaramaıly, Maıtaý, Kúıtin sekildi qalalarda turatyn kóptegen qazaq otbasylary ónerkásip oshaqtarynda ártúrli jumys isteıdi. Іle, Altaı, Tarbaǵataı jerindegi tústi metall kenderi men kómir kenderinde jumys istep kúnkóris aıyratyn qazaqtar da az emes.

Úrimji qalasynda qazaqtar ashqan "Úısin", "Aqbulaq", "Aǵajaı", "Aqjaıyq", "Altynorda" sekildi restorandar men "Álııa", "Medeý", "Orda", "Jańa áýen", "Óren", "Shoq juldyz" sekildi kıim-keshek, kompıýter, óner-bilimdi ózek etken shaǵyn jumys oryndary bar.

Qytaıdyń memlekettik jumyskeri bolǵandarǵa jumys ornynyń jasaıtyn kómekteri kóp bolady. Baspana, zeıne­taqy, emdelý jaǵynda kóptegen qolaılylyqtar jaratylǵan. Zeınetke joǵary eńbek aqymen shyǵatyndyqtan turmystyq jaqtan asa qıynshylyq kórmeıdi