«Qytaı qazaq munaıyna asa zárý» - baspasózge sholý

ASTANA. 27 qyrkúıek. QazAqparat - «QazAqparat» agenttigi respýblıkalyq basylymdarda 27 qyrkúıek, juma kúni shyqqan ózekti materıaldarǵa sholýdy usynady.

*** Elbasy Qyzylorda oblysyna sapary kezinde kúrish sharýashylyǵyna qatysty naqty tapsyrmalar berdi. Máselen, aımaqta kúrish óndirý barysynda áli kúnge burynǵy tehnologııalardyń qoldanylatynyn aıtty. Kúrishtiń ózindik quny nelikten qymbat ekenine de toqtaldy. Osyǵan sáıkes sharýashylyqta jańa tehnologııalardy paıdalaný kerektigin eskertti. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti «Bergen - alady, ekken - orady» atty maqalasynda jazyp otyr. Basylymnyń atap ótýinshe, jalpy, aımaqta 19 iri, 24 orta, 328 shaǵyn sharýashylyqtar egin egip jatyr. Árıne, olardyń barlyǵy óz jumystarynda zamana jetistikterin qoldanyp jatyr desek, ábestik bolar edi. Degenmen, olardyń arasynda da sońǵy tehnologııalardyń ıgiligin kórip jatqandar jetkilikti. Solardyń biri - «Maǵjan jáne K» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi. Avtordyń málmetine súıensek, bıyl atalǵan seriktestik 4826 gektar alqapqa dán septi. Egin táýir shyqty. Ónimdiligi de jaman emes. Osy kúnderi kúrish orylyp bolyp qaldy. Sharýashylyq gektarynan 65 tsentnerden ónim jınap jatyr. Salystyrmaly túrde aıtar bolsaq, bul buǵan deıingi naýqandardan joǵary. Jyl saıyn kúrishtiń molynan orylyp jatqanyna qolymyzdaǵy derekter kýá. Aıtalyq, 2008 jyly gektarynan 54 tsentnerden ónim alǵan eken. Odan beri jyl saıyn nátıje artyp otyrǵan. «Aıtqandaı, Elbasymen kezdesýde mynandaı bir jaǵdaı boldy. Bir kásipker «osydan jıyrma jyl buryn qaltada dıplom ǵana, aqsha joq» deı bergen. Prezıdent Nursultan Ábishuly «qazir qaltań tolǵan aqsha, dıplomyń qaıda?» dep áńgimege ázil aralastyrdy da ári qaraı «Memleket senderdiń kásipkerlikpen aınalysýlaryńa barlyq jaǵdaıdy jasady. Endi sender halyqqa qarasyńdar. Bıznestiń áleýmettik jaýapkershiligin arttyra berý kerek» dedi. Aıtaıyn degenimiz, atalǵan sharýashylyq - «Abzal jáne K» tolyq seriktestiginiń bir qurylymy. Al «Abzal jáne K» - óńirdiń damýyna ınvestıtsııa salyp otyrǵan kompanııa. Bıyldyń ózinde Naǵı Іlııasov aýylynyń órkendeýine 100 mıllıon teńge bólipti. Bul da elge bolsyn degen nıetten týǵan tirlik bolsa kerek», - dep jazady avtor. Oral qalasynda Kapýstın ıAr jáne Azǵyr polıgondarynyń ekologııalyq jaǵdaıy men ekologııalyq zalalyn anyqtaıtyn respýblıkalyq komıssııanyń kóshpeli otyrysy ótkizildi. Oǵan Qorshaǵan ortany qorǵaý vıtse-mınıstri, atalmysh komıssııanyń tóraǵasy Bektas Muhamedjanov tóraǵalyq etti. Onda Kapýstın ıAr jáne Azǵyr áskerı polıgondarynyń áseri aımaǵyndaǵy ekologııalyq jaǵdaılar jónindegi máseleler qaraldy, dep jazady «Egemen Qazaqstan» búgingi sanyndaǵy «Taǵy da Kapýstın ıAr jáne Azǵyr polıgondary týraly» atty maqalasynda. Avtordyń málimetinshe, atalǵan polıgondarǵa jaqyn ornalasqan oblystyń Aqjaıyq, Bókeı ordasy, Jánibek, Jańaqala, Qaztalov jáne Qaratóbe aýdandarynda 150 myńnan astam halyq turady. Synaq alańdaryndaǵy jarylystar men áskerı synaqtardyń qorshaǵan ortaǵa jáne jergilikti halyqtyń densaýlyǵyna keri áser etkeni anyq. Muny anyqtaý maqsatynda polıgondarǵa jaqyn ornalasqan aýdandarǵa 1994 jyldan 2005 jylǵa deıin 13 ǵylymı-zertteý jumystary júrgizildi. Sońǵy ret 2005 jyly 6 aýdandaǵy ekologııalyq jaǵdaıdy anyqtaý úshin ǵylymı-zertteý jumystary júrgizildi. Alaıda másele túpkilikti sheshimin tapqan joq. «Óıtkeni, aýdandardyń turǵyndary keshendi medıtsınalyq tekserýden ótkizilmedi. Sondyqtan 2008 jyly Elbasy óńirimizge kelgen saparynan keıin Úkimetke osy aýdandardyń ekologııalyq jaǵdaıyn zertteý jóninde bergen tapsyrmasy boıynsha qurylǵan komıssııa osyndaı keshendi tekseris ótkizetin aýdandardy, olardyń radıýsyn anyqtaýy kerek. Osy maqsatta respýblıkalyq komıssııa aımaqtardyń turǵyndarymen, basshylyǵymen kezdesip, onyń qorytyndylarymen tıisti bıýdjettik baǵdarlamalarǵa engizý úshin qarjynyń mólsherin anyqtap, Úkimettiń aldyna másele etip qoıýdy kózdeıdi», deıdi maqala avtory. Komıssııa otyrysyn qorytyndylaǵan Qorshaǵan ortany qorǵaý vıtse-mınıstri, komıssııa tóraǵasy Bektas Muhamedjanov basqosýda aıtylǵan usynys-pikirlerdiń eskeriletinin, ulttyq ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymen polıgondardyń aımaqtarǵa, adamdardyń densaýlyǵyna áserin zertteýge baǵyttalǵan úsh baǵdarlama daıyndalyp, tıisti zertteý jumystary bastalǵanyn jáne zertteý jumystarynyń qorytyndysyna oraı naqty sheshim qabyldanatynyn jetkizdi. *** «Aspanasty eli» qansha qazaq munaıyn astyna basty? Ultjandy azamattardyń bárin osy másele tolǵandyrsa kerek. Sarapshylardyń baǵalaýynsha, shyǵystaǵy alpaýyt kórshimizdiń úlesi 40 paıyzǵa jetip qalypty. Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Qytaı qazaq munaıyna asa zárý» atty maqalasynda jazyp otyr. Basylymnyń sózderine súıensek, biraq el resmı derekti bilgisi keledi. Qaırat Mámıdiń tóraǵalyǵymen ótken Senattyń keshegi jalpy otyrysynda senator Qojahmet Baımahanov Munaı jáne gaz mınıstrine osy suraqty tótesinen qoıdy: «Qytaıdyń Qazaqstannyń munaı salasyndaǵy úlesi búgingi kúnde qansha bolyp tur?» - Búginde Qytaıdyń bizdiń Qazaqstandaǵy munaı óndirisindegi úlesi 24 paıyzǵa jaqyndap keledi, - dedi Munaı jáne gaz mınıstri Uzaqbaı Qarabalın. - Qytaı kóbinese, Qyzylorda, Aqtóbe oblystaryndaǵy ken oryndarynda jumys jasaýda. Endi eseptep qaraǵanda, ol ken oryndarynyń munaı óndirý qabiletteri tómendep keledi. Sonyń ishinde Qyzylorda oblysyn alsaq, eski ken oryndar, 30-40 jyl bolǵan, onyń barlyǵynyń óziniń mólsheri bar, sol munaıy alynyp bolyp jatyr. Jaqynda «Shyń eli» «Qashaǵan» ken ornyndaǵy 8 paıyzdan astam úlesti satyp alǵandyǵy málim. Soǵan qaramastan mınıstrlik keleshekte QHR-dyń úlesi 7-8% tómendeıdi dep boljaýda. Mınıstr senatordyń bul jerde qazaqstandyqtardyń kókeıin tesken máseleni sezdirip otyrǵandyǵyn túsingenin bildirdi. Sosyn óz ustanymyn jetkizdi: «Shynyn aıtqanda, dúnıejúzinde ekonomıkasy ekinshi orynda turǵan osyndaı alyp el qasymyzda bolǵanda, onyń munaıdy satyp alý qabiletin paıdalanǵan jón. Búgingi tańda QHR-diń munaı ımportynyń mólsheri jylyna shamamen 250 mıllıon tonnaǵa deıin jetýde. Bul qazirgi Qazaqstan óndirip otyrǵan barlyq munaı kóleminen 3-4 ese úlken. Sondyqtan osyndaı úlken naryqtyń qasymyzda turǵany bir jaǵynan jaqsy dep esepteımin! Muny paıdalanbaı qalsaq, ony durys emes dep sanaımyn». Al senator Ikram Adyrbekovti eki el arasyndaǵy Kelisimdegi taǵy bir másele mazalady: «Myna máseleni aıtpasqa bolmaıdy, - dedi ol. - Sońǵy kezde iri bıznes qurylymdaryn Qazaqstannyń memlekettik satyp alýlar týraly zańy aıasynan shyǵaryp alý qalypty qubylysqa, eshqandaı suraq týdyrmaıtyn sheshimge aınalyp barady. Ol endi sheteldik kásiporyndarǵa taralýda. Sonda saýal týyndaıdy, Qazaqstannyń bul zańy bızneske qolaısyz ba? Álde, bul ınvestorlardyń qysymynan týyndap otyrǵan jaǵdaı ma?» Bul jerde Kelisimde qubyr salýshylar taýarlar, jumystar jáne qyzmettiń keıbir túrlerin óz betterimen alatyndyǵy bekitilipti. - Jalpy, Qytaı memleketi osy qubyrǵa asa zárý, - dedi senator. - Óıtkeni QHR úshin Qazaqstannan munaı tasymaldaý eń qaýipsiz, eń tóte, ári tıimdi. Osy jaǵdaıda qujattyń 9-babyna sáıkes, Qazaqstan - Qytaı munaı qubyry ıelerin Qazaqstannyń «Memlekettik satyp alý týraly» zańynyń sheńberinen tys qoıý, shynyn aıtsaq, túsiniksiz sheshim. Sebebi, el ekonomıkasynyń negizgi tiregi - shaǵyn jáne orta bıznes. Іri kásiporyndar orta bıznestiń damýyna qozǵaý bolýy qajet. Al biz bolsaq, kóptegen iri kompanııalardy zań sheńberinen shyǵaryp alyp jatyrmyz. Nátıjesinde, endi olar kimnen qandaı taýar, jumys jáne qyzmet satyp alatyndyǵyn ózderi belgilep, ózderi iske asyrady. Sodan kelip, iri ınvestorlar tipti ishetin sýyn da shetelden tasýda. Kishi jáne orta bıznestiń damý ornyna, kemip bara jatqany da osydan. I.Adyrbekov derek keltirdi: «mysaly, iri munaı-gaz kompanııalary shoǵyrlanǵan Atyraý oblysynda shaǵyn jáne orta bıznestiń óńirlik ishki ónimdegi úlesi 2010 jylǵy 8,1 paıyzdan qazir 7 paıyzǵa tómendegen. Al Mańǵystaý oblysynda kezindegi 16 paıyzdan 11 paıyzǵa azaıdy». Qazaq tiliniń halyqaralyq qyzmettegi róli artyp kele jatqandyǵyn aıtty Syrtqy ister mınıstri Erlan Ydyrysov mınıstrliktiń Qazaqstan halqy tilderiniń kúni qarsańynda ótkizgen qazaq tiline arnalǵan keshte. Halyqaralyq qujattar qazaq tilinde me? Bul máseleni «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Mınıstrlikte memlekettik tildiń aıasy keńeıedi» degen maqalasynda kóterip otyr. «Memlekettik tildiń qoldanys aıasyn aıqyndaıtyn bir sala - dıplomatııa. Syrtqy ister mınıstri Erlan Ydyrysov Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstannyń bolashaǵy - qazaq tilinde» degen sózin tilge tıek ete otyryp, «memlekettik tildiń qoldanys aıasyn keńeıtý - barsha qazaqstandyqtardyń basty boryshy» ekendigin atap ótken. «Qazir qazaq tiliniń halyqaralyq qyzmettegi róli jyl saıyn artyp keledi» dedi mınıstr. Memlekettik tildiń halyqaralyq qyzmettegi ornyn keńeıtý Tilderdi damytýdyń memlekettik baǵdarlamasynda mindet retinde qoıylǵan», deıdi basylym. Syrtqy ister mınıstrliginiń jaýapty hatshysy Asqar Mýsınovtiń aıtýynsha, mınıstrlik júıesinde barlyq hat-habarlar memlekettik tilde jasalady. Notalar qazaq tilinde ázirlenip, qajet bolǵan jaǵdaıda basqa tilderde daıarlanady. Qazaqstanda tirkelgen 50-den astam dıplomatııalyq mıssııa men halyqaralyq uıym ókildikteri notalaryn qazaq tilinde joldaıdy. Alaıda, qazaq tilinde ázirlenetin resmı qujattarǵa qatysty kemshiliktiń áli bar ekendigin Prezıdent Іs-qaǵazdar keńsesiniń basshysy, «Nazarbaev ortalyǵy» jetekshisi qyzmetin atqarýshy Mahmut Qasymbekov ashyq kórsetti. «Qazaq tilinde kóp qujattar daıarlanbaıdy. Qazir ózderińiz bilesizder, sizder aldymen oryssha jazasyzdar, biraq olardy Prezıdent ákimshiligi men Úkimet qabyldamaıtyndyqtan, qazaqshaǵa aýdarasyzdar. Kóp mınıstrlikter qujattardy aýdartatyn kóp adamdardy qoıyp qoıǵan. Áńgimeniń tórkini - osynda jatyr» dedi Qasymbekov. Ol osy kúnge deıin qazaqsha jazylǵan bir-eki zań ǵana bar ekendigin, al jylyna júzden asa zań orys tilinde daıarlanatyndyǵyn aıtyp, muny «úlken kemshilik» dep kórsetti. Sonymen birge Keńse jetekshisi «keıbir sátterde qujattardyń qazaqshasy qalaı bolsa, solaı qatemen jazylyp, ózimizdi aldap júrgendeı kórinetindigimizdi» de jasyrǵan joq.