Qytaı Afrıkaǵa dendeı enip barady - AQSh alańdaýly
2011 jyly AQSh memlekettik hatshysy Hılları Klınton Zambııada Afrıka qurlyǵyna tónip kele jatqan «jańa bodandyq» týraly eskertkeni de sonyń bir aıǵaǵy bolar. «Bodandyq kezinde qarjyny tek memleket basshylaryna berip, tabıǵı resýrstardy jeńil jolmen sypyra alyp ketkenderdi sizder bastaryńyzdan ótkizdińizder»,-degen edi ol óz sózinde, atap aıtpasa da Qytaıdy meńzep. Árıne, álem ýysynan shyǵyp bara jatqan AQSh-tyń saıasattaǵy bul da bir qyr kórsetýi shyǵar.
Keıbir sarapshylardyń pikirin baǵamdasaq, bul AQSh-tyń taryla bastaǵan strategııalyq keńistiginiń ornyn toltyrady. Al eýropa elderiniń kózqarasyna qaraǵanda, Qytaıdyń qara qurlyqqa kelýi - bul «artqy esikti» buzyp kirý. Al álemdegi iri saıasatkerlerdiń biri Laýrens Brahm: «Qytaı men Batystyń uly básekelestigi Afrıkada bolady»,- degen pikir bildirip otyr.
Keıbir aýzy dýaly sarapshylardyń paıymdaýynsha, túbinde Shyǵys pen Batystyń bolashaǵy Afrıkaǵa táýeldi bolmaq. Buǵan birinshiden, orasan mol tabıǵı baılyqtary, ekinshiden geosaıası jaǵynan, ıaǵnı teńiz kóligi men qurǵaqta qolaıly ornalasýy negiz qalamaq. Endeshe Afrıkanyń bolashaqta álemdik saıasattyń mańyzdy býynyna aınalatyn túri bar. Al ózge iri memleketter ekonomıkalyq daǵdarystan es jııa almaı jatqan qazirgideı óliara shaqta qytaıdyń qulashty alysqa sermeýi, qara qurlyqty ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy jaǵynan basty áriptesine aınaldyrýǵa umtylýy suńǵyla saıasat. Bul qadamdy qıyndyqtan kóz ashpaǵan, ınvestıtsııaǵa sýsap otyrǵan afrıkalyqtar da qup kórgendeı.
Birikken Ulttar Uıymyna múshe 50-den astam memleketi bar Afrıkada tabıǵı baılyqtarymen qosa jumys qoly da jeterlik (1 mlrd adam). Al elderiniń basym bóligi (51 eldiń 35-i) syrtqy kómekke zárý, endi ǵana damý jolyna bet burǵan memleketter. Sondaı-aq bul aımaqta negizgi ınfraqurylym álsiz, tehnologııanyń jáne mamandardyń jetispeýshiligi aıqyn seziledi. Mine osynyń bárin saralap, ekonomıkalyq jaǵynan tıimdiligin elep-ekshep otyrǵan Qytaı ońtaıy kep turǵan múmkindikti qoldan shyǵara qoıar ma eken.
Bul baǵytta aspan asty eliniń basshylyǵy uıymdastyrǵan Qytaı-Afrıka yntymaqtastyǵy forýmynyń alar orny salmaqty bolyp otyr. 2006 jyly Beıjińde syrtqy ister mınıstrleri bas qosqan alqaly jıynnyń alǵashqy sammıti ótti. Sodan beri tórt ret forým uıymdastyryldy. Bárinde de ózek bolǵan máseleler: saýda-sattyqty odan ári keńeıtý, ınvestıtsııalyq yntymaqtastyqty arttyrý, áriptestikti tereńdetý, jańa óndiris oryndaryn ashý, san salada qurylys nysandaryn salý, aýyl sharýashylyǵyn kóterý,taǵysyn taǵylar. Bárine de qarjy bólý Qytaıdyń enshisinde.
Osy arada aıta keter jaıt, qytaıdyń syrtqy kómegin álemniń 161 el paıdalanǵan bolsa, sonyń 53-i -afrıkalyqtar. Aspan asty eliniń jalpy syrtqy kómegi (1950-2010 jyldar aralyǵy) 39,27 mlrd. dollar bolǵan. Onyń ishinde grant (16,29 mlrd. doll.), paıyzsyz zaımdar (11,8 mlrd. doll.) jáne tómen paıyzdy zaımdar (11,28 mlrd. doll.) túrinde berildi. Osy qarjylandyrýdyń 50 paıyzyna jýyǵy afrıkalyq memleketterdiń úlesine tıesili. Keıbir beıresmı derek kózderine qaraǵanda, Qytaı tarapynan Afrıka ekonomıkasyna salynǵan árbir dollar bes esege jýyq ústememen, ıaǵnı 4,97 dollarǵa aınalyp oralýda. «Beregen qolym alaǵan» degen mine osy bolar.
Al ashtyqtan eńse kótere almaı jatqan elderdiń azyq-túlik problemasyn sheshý baǵytynda Qytaı 30-dan astam memlekettiń 142 aýyl sharýashylyǵy jobalaryn iske asyrýǵa kómektesti. Qazirgi kúni afrıkalyq elderdiń bárinde derlik aýyl sharýashylyǵy kásiporyndary jumys isteýde. 2007-2009 jyldar aralyǵynda osy aımaqtaǵy 33 memleketke 16 topqa bólingen 104 tehnıkalyq maman jiberildi. Olar 874 jergilikti turǵyndy daıarlap shyǵardy. Sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy salasyna 700 maman attandyryldy. Aýyl sharýashylyǵy ónimderi basty tirshilik kózi bolyp otyrǵan afrıkalyqtar sol fermalarda jumys isteýde. Bul úrdis jalǵasyp jatyr.
Qytaılyqtarǵa berilgen jeńildikter de az emes. Olar jerdi jalǵa da, satyp ta ala alady, qaıtarymsyz paıdalanýǵa da ruqsat berilgen. Keıbir derekterge qaraǵanda, 130 myń qytaılyq qara qurlyqqa qonystanyp ta úlgergen.
2009 jyly aspan asty eli AQSh-ty basyp ozyp, Afrıkanyń eń iri saýda áriptesine aınaldy. 2003 jyly tikeleı ınvestıtsııasy 100 mln. dollar bolsa, 2011 jyly 12 mlrd.-qa jetkenin qaıda qoıasyz. Tek ótken 10 jyldyń ishinde Qytaıǵa afrıkalyq eksport 2 mlrd.-tan 93 mlrd.-qa artty. Árıne, shıkizat esebinen. Al Qytaıdyń Kommertsııalyq banki túrli saladaǵy jobalarǵa 7 mlrd. ınvestıtsııa quıdy. Atalmysh qarjy qurylymy ońtústikafrıkalyq Standard Bahktyń 20 paıyzdyq úlesin satyp aldy. Qytaıdyń Hýaıveı telekommýnıkatsııalyq kompanııasy 2008 jyldan beri 1,5 mlrd. ınvestıtsııa saldy, búgingi tańda olardyń arzan smartfondary afrıka qurlyǵyndaǵy naryqty jaýlap aldy.
Qytaı afrıkada óndiriletin munaıdyń úshten birin satyp alýda. Qara qurlyqtyń kedeı elderine Dúnıejúzilik bank qarjysynan artyq kredıt berip otyr. Olar munymen toqtap qalmaq emes.
QHR basshysy Hý Tszıntao aldaǵy úsh jyl ishinde afrıka elderine 20 mlrd. dollar kredıt berýdi usyndy. Bul eki aradaǵy baılanysty odan ári tereńdete túsedi, ári ekonomıkalyq jaǵynan álemdegi ekinshi el bolyp otyrǵan qytaıdy shıkizattyń túr-túrimen qamtamasyz etýge zor múmkindikter týǵyzbaq. Bul usynys batys tarapynan qatty synǵa ushyrady. Hý Tszıntao óziniń Ońtústik Afrıka Respýblıkasynda osy qurlyq elderi kóshbasshylarymen bolǵan kezdesýinde aıyptaýdyń negizsiz ekendigin ashyp aıtty. «Kredıt ınfraqurylymdardy, agroónerkásipti, shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa baǵyttalady»,-dedi ol tótesinen qaıyryp.
Osy oraıda ótkenge kóz júgirtken artyqtyq etpes, QHR men Afrıka arasyndaǵy qarym-qatynasty eki kezeńge bólgen oryndy tárizdi. Birinshisi - Afrıkanyń Batystyń bodandyǵynan qutylyp táýelsizdik alǵan jyldar. Bul qytaı ekonomıkasynyń birtindep qalpyna kele bastaǵan kezeńin qamtıdy.
Osy oraıda Mysyrdyń Qytaımen alǵashqy áriptes-afrıkalyq el bolǵanyn aıta ketken oryndy. 1955 jyly Indonezııada ótken Azııa jáne Afrıka elderiniń konferentsııasy barysynda Egıpetpen «dıplomatııalyq qatynas ornatý» jónindegi Kelisimge qol qoıylǵan bolatyn. Sodan beri memleketter qatary edáýir ósti. Bir aıta keterligi, Afrıka men Qytaıdyń taǵdyry uqsas- ekeýi de kezinde batystyń bodandyǵynda boldy. Erkindikke qoly jetken Qytaı Afrıkanyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresine erikti túrde esh qaıtarymsyz kómektesti de. Qara qurlyqta mektepter, temir joldar salyndy (olardyń ishindegi eń irileri - uzyndyǵy 1800 shaqyrymdy quraıtyn Tanzan temir joly birlesken jobasy), dárigerler jiberildi.
Ekinshi kezeń -1990 jyldardan. Biraq kómek basqasha sıpat ala bastady. Óıtkeni jyldam qarqynmen damyp jatqan Qytaı ekonomıkasyna asa mol shıkizat qajettigi týyndady. Al Afrıkada qazba baılyqtyń qory orasan zor. Buǵan qosa qara qurlyq AQSh pen Frantsııadan keıingi taýar ótkizetin iri naryqqa aınalady. Strategııalyq maqsattaǵy iri jobalardyń shuǵyl júzege asyryla bastaýynyń túp-tórkini osynda jatqan sııaqty.
Sarapshylar AQSh-tyń soǵystan keıingi Eýropaǵa kórsetken kómegin eske ala otyryp, Beıjińniń Afrıkaǵa degen saıasatyn «Marshall jospary» dep jıi atap ta júr. Qytaı túrli saladaǵy qurylys jumystarymen qatar jyl saıyn Afrıkaǵa 100 myń muǵalim, dárigerlerin attandyrady. Al áriptes elderdiń jastaryn óz ýnıversıtetterinde tegin oqytady.
2000 jyl men 2008 jyldar aralyǵynda saýda aınalymy 45 paıyzǵa joǵarylady, al 2010 jyly 114 mlrd. dollardan asty. Al ońtústik afrıkalyq Standard Banktiń baǵalaýy boıynsha 2015 jylǵa qaraı QHR-diń afrıka elderine quıatyn tikeleı ınvestıtsııasy 50 mlrd. dollarǵa jetpek.
Osy arada azdap derekterdi qaýzasaq. Sýdannyń munaı qory orasan. 1998 jyly osy eldiń munaı ónimderiniń eksportynyń 50 paıyzy tórt memlekettiń: Saýd Arabııasynyń (23,4 5%), Italııa jáne Ulybrıtanııa (10%), Germanııa (5,4%) enshisinde bolatyn. Qazir múldem basqasha sıpat aldy, eksporttyń 50 paıyzynan astamyn Qytaı jutyp jatyr. Afrıka aspan asty eliniń munaı ımportynyń úshten birin qamtamasyz etýde.
Aıta keterligi, Afrıkada mektep, aýrýhana, iri óndiris oshaqtaryn salyp jatqan qytaılyqtar bul qurylystarǵa óz elinde eki qolǵa bir kúrek taba almaı júrgen jumyssyzdaryn tartady. Al jergilikti turǵyndardyń ornalasýy tym sırek. Mysaly, Zambııada araqatynas 13-1.
Taǵy bir toqtalar jaıt, qytaılyqtar qara qurlyqqa ózderiniń álemdik kózqarastaryn ornyqtyrýda jáne ózderinde qalyptasqan oqytý júıesin engizýde. Sodan da bolar, aǵylshynnan soń qytaı tilin negizgi etip oqytatyn mektepter sany da kúrt arta tústi. Al alpaýyt qytaılyq fırmalar afrıkalyq shaǵyn bıznesti tikeleı aıtqanda «jutyp» jatyr, ıaǵnı jergilikti turǵyndar tarapynan týyndaýy yqtımal básekeni besikten beli shyqpaı jatyp tunshyqtyrýda.
Toqeteri, qara qurlyq birtindep qytaılanyp barady. Budan týar oı, bizge de alyp kórshimizdiń ár qadamyn saralap, baǵamdap otyrý artyqtyq etpes...