Qymyzǵa qyryn qaraǵansha, araqty nege azaıtpaımyz?
Adam basyna shaqsa, elimizdegi árbir azamatqa jylyna orta eseppen 5,5 lıtr taza etıl spırti nemese 11 lıtr araqtan keledi. Sóıtip, Qazaqstan Ortalyq Azııa óńirindegi araq ishýden «chempıon» atanyp otyr. Osyndaı, keleńsiz qubylystyń qoǵam boıyna etene enip ketpeýine alańdaǵan Memleket basshysy Úkimetke tapsyrma júktep, arnaıy zań jobasy arqyly etıl spırti men alkogol óniminiń óndirilýin jáne aınalymyn memlekettik retteýdi júktegen bolatyn. Búgin osy zań jobasy Májiliste birinshi oqylymda maquldandy.
Zań jobasy tutastaı alǵanda birqatar mańyzdy máselelerdi sheshýge baǵyttalady. Atap aıtqanda, birinshiden, kúshtiligi joǵary alkogoldiń baǵasyn birtindep kóterý, ekinshiden, satý oryndary men satylý ýaqytyn shekteý, úshinshiden etıl spırti men alkogol ónimin óndirý men aınalymyna memlekettik baqylaýdy kúsheıtý qarastyrylady. Eń bastysy kóleńkeli ekonomıkaǵa qarsy baǵyttalǵan jekelegen is-sharalar qamtylmaq. «Zań jobasyna sáıkes, kúshti alkogol ónimderin satý ýaqyty on bes saǵatqa deıin, ıaǵnı meıramhanalardy, dámhanalar men barlardy qospaǵanda, keshki saǵat 21-den bastap, kelesi kúngi 12-ge deıin jumys jáne demalys kúnderine bólinbesten satýǵa tyıym salynady. Bul negizinen 30 gradýstan joǵary bolatyn spırtti ishimdikterge baılanysty bolyp tabylady. Al kúshtiligi budan tómen alkogolderge ýaqyttyq shekteýler burynǵysha túngi 23-ten tańǵy 8-ge deıin tyıym bolady», - deıdi QR Premer-Mınıstriniń orynbasary - Qarjy mınıstri Baqyt Sultanov. Budan bólek, zań jobasynda spırtti ishimdikterdiń satylý oryndaryn shekteý máseleleri de kózdeledi. Toqtala ketetin jaıt, búgingi kúni bazarlarda, kóterme saýda bazarlarynda, dúńgirshekterde, sondaı-aq belgilenbegen oryndarda alkogol ónimderin satýǵa tyıym salynǵan. Al jańa zań jobasymen buǵan densaýlyq saqtaý, bilim berý, balalar mekemeleriniń ǵımarattarynda, dene shynyqtyrý-saýyqtyrý, sport jáne sporttyq-tehnıkalyq qurylystarda tyıym salynatyn bolady. Sonymen qatar avtojanarmaı quıý stansalarynda tyıym salý belgilenedi. Budan basqa, zań jobasynda bıznes sýbektilerin kontrafaktilik jáne zańsyz alkogol ónimin satyp alýdan saqtandyrý maqsatynda alkogol ónimine arnalǵan eseptik-baqylaý tańbalarynyń tólnusqalyǵyn aıqyndaıtyn quraldardy engizý kózdeledi. Osylaısha, tutastaı alǵanda, zań jobasy elimizdiń ekonomıkalyq múddelerine, ekonomıkalyq qaýipsizdigine, azamattardyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵaý qajettigine jumys istemek. Bul rette memleket etıl spırti men alkogol óniminiń óndirilýi jáne aınalymy protsesinde týyndaıtyn quqyqtyq qatynastar salasyndaǵy qatysýshylarǵa yqpal etýdiń tıimdi tetikterin ıelenetin bolady.
Qujatty talqylaý barysynda alýan-alýan pikirler aıtyldy. Solardyń biri «balalar mekemelerinde, bilim berý uıymdarynda jáne olarǵa irgeles «100 metr» radıýstaǵy aýmaqtarda alkogol satýǵa tyıym salý» týraly qoldanystaǵy normany alyp tastaýǵa qatysty bolyp otyr. Qoldanystaǵy zańnamada atalǵan norma negizinen balalardy alkogol óniminiń qaýpinen saqtaý úshin engizilgen bolatyn. Alaıda sarapshylardyń pikirinshe, bul norma máseleni sheshpedi. Onyń ústine bundaı tyıym salý bıznes júrgizýge de kedergi bolyp tabylady. Osylaısha, Qarjy mınıstrligi buǵan deıin shekteý salynǵan «100 metrlik aýmaqty» alyp tastap, onyń esesine balalarǵa alkogol ónimin saýdalaǵandarǵa aıyppuldy eselep kóterýdi usynǵan bolatyn.
Degenmen, ondaı shekteýdi alyp tastaýǵa qarsylyq tanytqandar da joq emes. Máselen, «osy 100 metrlik shekteýdi alyp tastasaq kásipker isi dóńgelep ketedi degenge esh senbeımin» degendi alǵa tartady depýtat Aldan Smaıyl. Sonymen qatar, depýtat atqarýshy bılik ókilderine «ult saýlyǵyn oılasańdar araq-sharap demeı, qymyz ben shubatqa qatysty zań jobasyn ákelińder» degenge saıatyn naz aıtty. «Ortalyq Azııadaǵy eń kóp ishetin el Qazaqstan eken. Bul kúldiretin emes, jylatatyn másele. Bizde araqtyń kesirinen qanshama shańyraq shaıqaldy. Qanshalyqty urpaq araq kesirinen aýrýshań, qabiletsiz bolyp jatqany týraly birde-bir zertteý joq. Muny zertteıtin túrimiz de joq», - dedi depýtat. Sonymen qatar, zań jobasyna toqtala kele A. Smaıyl kásipkerlerdi araq satý arqyly paıda tabýǵa ıtermelemeı, olardy halyqqa, ekonomıkaǵa paıdaly kásipter ashýǵa jaǵdaı jasaý kerektigin sóz etti. «Kásipkerler úshin araqty osynshama qasterleımiz be endi? Jalpy, urpaǵyn oılaǵan elderde zań basqasha. Norvegııada boldyq, ol elde demalys pen meıram kúnderi meıramhana men dúkenniń eshqaısysynda araq satylmaıdy. Eger satatyn bolsa, lıtsenzııadan birjolata aırylady. Sonda Norvegııa araqtan túsetin paıdany oılamaı otyr ma? Oılaıdy. Biraq, olar urpaq úshin osyndaı áreketke baryp otyr», - deıdi A. Smaıyl. Onyń aıtýynsha, Reseıdegi araqtyń zardabyn týva, ıakýt sekildi elderde «araqsyz aýyl», «araqsyz aýdan», «araqsyz qala» degen qozǵalysty jandandyryp, birshama nátıjege jetip otyr. Al Qazaqstan nege osyndaı ıgi qadamdarǵa bara almaıdy? Osyǵan oraı, depýtat araqtan góri ulttyq taǵamdy damytý máselesine den qoıýy kerektigine nazar aýdardy.
«Biz talaı usynys berdik, biraq soǵan qulaq túrgen eshkim joq. Araq-sharaptyń ornyna ulttyq taǵam qymyz ben shubatty kóbeıtý týraly aıttyq, eshkimniń qaperine kelmedi. Túsiniksiz. Nege araqtyń tóńiregine úıirile beremiz, paıdaly iske nege jumylmaımyz. Men soǵan oraı, Úkimetke tilegim bar: araq-sharap týraly zańdy qabyldadyńyzdar, endi ulttyq taǵamdar týraly zań jobasyn ázirleńizder. Biz ultqa kereksiz dúnıeni qabyldaı bermeı, ózimizge qajetti zańdardy qabyldaıyq. Úkimet istemese depýtattar ondaı zańdy ózimiz jazaıyq», - dedi depýtat.
«Araqty tyıyp, qymyzǵa basymdyq bereıik» degendi jalpy depýtattardyń basym bóligi qoldaıdy. Degenmen, kez kelgen máseleniń ekonomıkalyq qaýipsizdik turǵysyn oılaýdy alǵa tartqandar da boldy. Aıtalyq depýtat Tursynbek Ómirzaqov «qymyzdy qoldaýǵa men de eki qolymdy kóteremin, alaıda araq pen qymyzdy bir orynǵa qoıyp salystyrýǵa esh bolmaıdy», - deıdi.
«Bul eki túrli ónim. Olardy ártúrli baǵytta paıdalanýǵa bolady ári alynatyn tabysty da deńgeıge qaraı saralaýymyz kerek. Biz agrarly memleketpiz. Bizde bıdaı joq bolsa, bul - problema, al bizde bıdaı kóp bolsa, bul da - problema. Shıkizatty keıde josyqsyz shiritip jatatynymyz sondyqtan», - deıdi depýtat Tursynbek Ómirzaqov.
Sóıtip, araq saýdasy týraly pikirtalaspen bastalǵan zań jobasy qymyzǵa baryp bir-aq tireldi. Al ondaı ulttyq taǵamdy zańnama deńgeıinde ulyqtaýdyń qajettiligin depýtat Aldan Smaıyl buǵan deıin de dúrkin-dúrkin kótergen bolatyn. «Ult tárbıesiniń bir ushy onyń ulttyq tamaǵynda. Eger ulttyń óziniń tarıhı taǵamy joǵalatyn bolsa ol ult aýrýǵa ushyraıdy dep Ál-Farabıdiń ózi aıtyp ketken eken. Osyny 18 ǵasyrda Frantsııanyń genetıkteri de dáleldegen. Ulttyq taǵam joǵalyp barady, sony oraltý kerek, ult qurıdy dep jazýshylary da aıǵaılaǵan. Qymyz týraly zań kerek deýimizdiń bir máni de osynda», - degen edi Aldan Zeınollauly. Endeshe osynaý mańyzdy máseleni Úkimet qup kórse ıgi.