Qydyrbek Ryspek: Syrttan sportshy shaqyrý – ózińde bardy baǵalamaýmen teń
- Aldymen, ózińiz týraly aıtyp ótseńiz: qansha Olımpıada, álem, Eýropa, SSSR jáne Qazaqstan chempıonattarynda jýrnalıst retinde boldyńyz? Qansha elde sporttyq jarystardy kórdińiz? Qansha maqala jáne kitap jazdyńyz? Shetel tiline aýdarylǵany bar ma? Shetel jýrnalısterinen qansha dostaryńyz bar? Kimdermen aralasyp turasyz?
- Allanyń qalaýymen 1992, 1996, 2000, 2004, 2008 jyldardaǵy (Barselona, Atlanta, Sıdneı, Afıny, Pekın) jazǵy Olımpıadalarda, 2014 jylǵy qysqy Sochı olımpıadasynda boldym. 1992 jylǵy Barselona Olımpıadasyna azattyq alǵan Qazaq elinen eń alǵashqy sapta Nesip Júnisbaıuly, Denderbaı Egizov, Ermurat Bapı jáne men – tórteýmizdiń jolymyz tústi. Biz barǵan álem chempıonattaryn sanap shyǵý ońaı emes. Eń este qalǵandary 1993,1995, 2019 jyldary Shvetsııa men Chehııada, Astanada kúresten ótken álem chempıonattary. Dzıýdo, mototsıkl, basqa sport túrlerinen kýá bolǵan álem chempıonattary jadymyzdan óshe qoımasa da, kún sanap alystap barady. 1998, 2002, 2009, 2010, 2014 jyldary Taıland, Ońtústik Koreıa, Sıngapýr, Qytaı, jazǵy Azııa oıyndaryna bardyq. Toqsanynshy jyldary Japonııadaǵy, Fılıppındegi, Gýanjoýdaǵy, Bishkektegi, Tashkenttegi, Almatydaǵy Azııa chempıonattaryn kórdik. Odan beride Taýly Altaıda qazaq kúresinen bolǵan Azııa chempıonatyna qatystyq. Saýd Arabııasynda Islam oıyndaryna jol tústi. Qansha elde bolǵanymyzdy qazir sanap shyǵý qıyndaý. Buıyrǵan eldiń dámin tattyq. Keıingi onshaqty jylda Olımpıada oıyndaryna, álem chempıonattaryna kóp bara qoıǵan joqpyn. Eseıgendiki me, myna dúnıeniń jalǵandyǵyn uqqandyqtan ba, qyzyldy-jasyldy, ý-dýy mol jerlerden qashyqtaý júretin boldyq.
Jazǵan maqala, ocherk, suhbattardy sanaǵan emespin. Jınaqtasa, kemi eki tom bolary anyq. Al kitaptarǵa kelsek, ár jyldary «Dáýlet» (2 ret basyldy), «Berikqazy» (2 ret basyldy), «Bekzat», «Manap mektebi» derekti hıkaıattarym jáne «Tulpardyń tuıaǵy» atty ocherkter jınaǵym jaryq kórdi. 1996 jyly «Qazaq balýandary» atty 50 balýannyń tarıhyn jınaqtap shyǵardym. 1999 jyly 75 qazaq boksshysynyń tarıhyn qamtıtyn «Qazaq boksshylary» tarıhı, derekti jınaǵy ómirge keldi. 2009,2011 meniń uıymdastyrýymmen eki tomdyq «Qazaq olımpıadashylary» jaryq kórdi.
Kitaptarymdy shetel tilderine aýdartýǵa tyrysqan emespin. Sheteldik jýrnalısterden biraz áriptester bar. Túrik baýyrlar Ulyǵ Ynshal men Álı Kúmis, malaızııalyq kógaldaǵy hokkeı bilgiri Mustafa Kamarýddın, kúrestiń maıtalman jýrnalısi, shved Sege Berglýnd, qyrǵyzdyń ataqty sport jýrnalısi Qabyl baýyrymyzben álemdik aıtýly dodalarda birge júrdik. Shyny kerek, keıingi jyldary sport jarystaryna jıi barmaǵandyqtan keıingi tolqyn jastar jaǵyn bile bermeımin.
- Qazaq elinen shyqqan sportshylardyń tamasha antologııasyn jasadyńyz, jalǵastyryp ta jatyrsyz. Bul estelikter qalaı jazylady? Sportshylardyń birqatarymen dos ekenińizdi bilemiz. Estelikter kózben kórgen, qulaqpen estigen jáıtterden tursa derekti. Sportshylar týraly týyndy jaza júrip olarmen dostasyp ta ketken bolarsyz. Jalpy aldaǵy maqsattaryńyz qandaı?
- Qaı sharýaǵa bolsyn, shyn peıilmen, mahabatpen kirispeseń, túpki nátıje jaqsy bolmaıdy. Allaǵa shúkir, ultqa degen mahabbat, óz kásibime degen adal nıet meniń sporttyń óz adamy retinde qalyptasýyma zor yqpalyn tıgizdi. Qazaq sportynyń ardagerleri Qabden Baıdosov, Ǵusman Qosanov, Ámın Tuıaqov, Ábdisalan Nurmahanov, Ábilseıit Aıhanov, Jánibek Saýranbaev, Áljan Jarmuhamedov,Eńsebek Imanǵalıev, Shora Jumashev, Vladımır Muhamedjanov, Amanjol Buǵybaev, Oleg Túsimhanov, Amankeldi Ǵabsattarovtardan bastap orta býyn, bizdiń qatar, keıingi tolqyndaǵy aıtýly tulǵalardyń bárimen derlik syılastyqta boldym. Murat Jeksenbekov, Saıan Shaımerdenov, Tımýr Dosymbetov, Jaqsylyq Úshkempirov, Serik Qonaqbaev, Serik Nurqazov, Dáýlet Turlyqanov, Qanat Baısholaqov, Almas Musabekov, Aıtjan Shańǵaraev, Marat Satybaldıev, Asqar Shaıhıev, Asylbek Qulmaǵanbetov, Bostan Jańbyrbaev, Asylbek Qılymov, Kárimjan Ábdirahmanov, Ermahan Ibraıymov, Bolat Jumadilov, Baqtııar Artaev... Ultymyzdyń maqtan tutar azamattarynyń birine ini, birine zamandas, endi birine aǵa bola júrip, Allaǵa shúkir, osy salada 36 jyl tabandap eńbek etippiz. Bul azamattardyń birazynyń otbasymen jaqsy tanyspyn. Kópshiligimen dospyn. Bul baýyrlardyń bapkerlerimen syılastyq bir kitapqa júk bolatyn tarıh.
Sonaý Amansha Aqbaevtan bastap Zańǵar Járkeshov, Qarataı Turysov, Temirhan Dosmuhambetov, Anatóli Qulnazarov, Baqytbek Tájibaı, Dáýlet Turlyqanov, Talǵat Ermegııaev, Tastanbek Esentaev sekildi respýblıka sportynyń tizginin ustaǵan azamattarmen tyǵyz qatynasta boldym.
Alla qalasa, qazaq sportynyń tarıhyna qatysty biraz derekterdi júıelep, ultymyzdyń sporttyq tarıhyn bir júıege keltirýge úles qossam degen maqsatym bar.
- Bıyl Japonııada Olımpıada bolmaıtyn boldy. Pandemııa saldarynan qansha sport jarystary toqtady, sol týraly málimetińiz bar ma? Olımpıadany bir jylǵa shegerý sportshylarǵa qanshalyqty áser etýi múmkin.
- Tokıo Olımpıadasynyń koronavırýsqa baılanysty keıinge shegerilýi adamzat balasynyń ımany álsirep, bes qurlyqtyń ár qıyrynda Allanyń paryz etken buıryqtaryn oryndamaı, azǵyndyqtyń bel alýy, ishimdik ishýdiń keń taralýy, zınanyń qanat jaıýy, jemqorlyqtyń asqynýy, aǵaıyndyq qatynastyń úzilýi tárizdi kúnáli isterdiń tereń tamyr jaıyp, keń taralýynan dep bilemin. Ár sportshy mańdaıyna jazylǵan taǵdyryna táýeldi. Bul shegerý bir sportshylarǵa sátti, endi bireýlerine sátsiz tııýi múmkin. Pandemııa saldarynan Eýropadaǵy mıllıondaǵan adamdy arbap alǵan fýtbol jarystarynyń ózi ýaqytsha toqtap tur. Bir Qazaqstannyń ózindegi keıinge shegerilgen jarystar men jattyǵý jıyndaryn sanap shyǵýdyń ózi ońaı emes.
- Ótkende sporttyń kommertsııalyq bızneske aınalýy týraly aıtyldy. QR Prezıdeni Qasym-Jomart Toqaev ta bul týraly pikirin Tvıtter paraqshasyna jazdy. Soǵan qaraǵanda úlken jarys jeńimpazdaryna beriletin syıaqy mólsheri azaıatynǵa uqsaıdy. Mysaly damyp ketken AQSh, Germanııa, Ulybrıtanııa elderinde Olımpıada, Álem chempıondaryna aıtarlyqtaı gonorar tólemeıdi. Sebepteri týral aıtyp ketseńiz.
- AQSh sekildi óndirisi ozyq eldiń Ulttyq Olımpıada komıteti memleketten aqsha almaı, jarnama, teletranslıatsııa arqyly ózderin ózderi asyrap otyr. AQSh, Norvegııa sekildi elderde sport negizinen jeke klýbtar, assotsıatsııalar, stýdentter lıgalary arqyly damyp otyr. Eger biz sol júıege birte-birte kóshetin bolsaq, qazirgideı myqty mamandar syrtta qalmas edi. Qazir Úkimettiń daıyn aqshasyn emip otyrǵan mekeme basshylar bilimdi ári bilikti bapkerlerdiń qadirine jetip otyrǵan joq. Al isker, beldi azamat jeke klýbyna darynsyz, bilimi taıaz mamandy shaqyrmaıdy. Aldaǵy ýaqyttarda elimizde jeke klýbtar men bilimdi ári uıaty bar azamattar tizginin ustaıtyn nátıjeli, berekeli ujymdar paıda bolýy múmkin. Biz keıingi shırek ǵasyrda sport ǵylymyn sý túbine jiberdik. Sporttyń klassıkalyq túrlerinen bir qazaq ǵalymyn, álemdik deńgeıdegi bir qazaq sportshysyn baptaýǵa jaramadyq. Ulttyq namysy kúshti jigitterdi shetke qaqtyq. Baýyrjan Janalın, Amankeldi Musabek, Kereı Qoıshybek, Asylbek Qulmaǵanbetov sekildi tereń oıly mamandardyń qadirin bilmedik. Bilim men bilikke mán bermeýdiń saldarynan qazaqtyń nebir daryndy jastaryn sport ǵylymyna tarta almadyq. Sonyń saldarynan kadr saıasaty qatty toqyrady. Іs basyna bilimsiz, uıaty kem, pysyqaı kadrlardy jiberip qoıdyq. Jemqorlyqty uıat sanamaıtyn kúıge tústik. Ulttyq namysty tek bıik minberlerde, dastarhan basynda ǵana kóz úshin, tek til ushymen ǵana aıtatyn jaǵdaıǵa jettik.
Endi artyńyzǵa qarańyz, Olımpıada oıyndarynda jeńil atletıka men júzýdiń árqaısysynan 35-40-qa jýyq júlde jıyntyǵy sarapqa tússe, biz shırek ǵasyrda Olımpıada medaline talasatyn bir jeńil atlet nemese júzýshi baptaýǵa jaramadyq. Bir kezdegi quralaıdy kózge atqan mergen qazaqtyń búgingi urpaǵy sadaq pen myltyq, pıstoletten júlde qýmaıtyn jaǵdaıǵa dýshar boldy. Biz áli quldyq sananyń jeteginde salpaqtap kelemiz. Tarıhı tanym, ulttyq sana oıanbaı osy kórgenimiz kórgen. Ulttyq namys oıanbaıynsha, sport salasy naǵyz qazaqı sıpatyna enýi múmkin emes. Osy qalypta júre bersek, sporttaǵy jaǵdaıymyz budan ári tómendeýi múmkin.
- Sport erekshe rýh beretinin bilemiz. Jarysta jeńimpaz bolý - sol eldiń mereıin ústem etedi. Sol rýh basqa jastardyń da oq boıy ozyp shyǵyp, erekshe jetistikke jetýge bastaıdy. Qazaq sporty alǵan asýlar birneshe jyldan beri ózgerissiz keledi. Álde bizdiń deńgeıimiz sol jyl saıyn eki-úsh chempıonmen qanaǵattaný ma? Oryn toltyrý úshin shetelden sportshy tartý dástúri týraly ne oılaısyz? Qazaq sportynyń erteńi qandaı bolady?
- Syrttan sportshy shaqyrý degenińiz – ózińizdiń dármensizdigińizdi moıyndaý degendi bildiredi. Syrttan sportshy shaqyrý degenińiz – ózińde bardy baǵalamaý, ózińniń bir týǵan baýyrlaryńdy kózge ilmeý degen sóz. Mysaly, Rıo Olımpıadasy qarsańynda erkin kúresten Beloglazovty bapknerlikke shaqyryp, birneshe myń evro aılyq tóledik. Rıo olımpıadasynan qazaq balýandary oljasyz qaıtty. Adamgershilik turǵysynan alsaq, zań sheńberinde qarasaq, Beloglazov quramany baptaǵan jyldary, ketken shyǵyn úshin jaýap berýi, halyq aldynda esep berýi qajet bolatyn. Munyń birin estigen joqpyz. Syrttan sportshy shaqyrý týraly pozıtsııamyzdy aıttyq, al syrttan bapker shaqyrýdyń da ultqa paıdaly ári nátıjeli jaǵdaıyn tereń oılastyratyn ýaqyt áldeqashan jetti.
Sporttyń basyna boıynan adaldyqqa janashyr ımandylyq ıisi, aýyl ıisi ańqyǵan azamatty halyq bolyp, referýndýmmen saılasa, degen armanym bar. Sol azamat búkil halyqtyń aldynda baǵdarlamasyn jaıyp salyp, maqsat, múddesin ashyq aıtsa, ultynyń aldynda adal ári jan aıamaı, júıeli qyzmet atqarýǵa ýádesin berse, sonda ǵana sport kóshi túzelýi múmkin. Oblystardaǵy sport basshylaryn da ashyq konkýrspen, naqty baǵdarlama negizinde taǵaıyndaý kerek. Meniń bul aıtqandarym qazirgi tańda qur dogma, qııalı adamnyń sózi bolyp estilýi múmkin. Biraq, aqıqaty osy.