Qusbegilik - qazaqtyń tól óneri ? «Qyran» federatsııasynyń prezıdenti

ALMATY. Cáýirdiń 1-i. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - Búgin Halyqaralyq qustar kúni. Biz osyǵan oraı «Qyran» federatsııasynyń prezıdenti, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Nurlan Ónerbaıdy halqymyzdyń qusbegilik óneri týrasynda áńgimege tartqan edik.

- Nұrlan Әltaıұly, elimizdegi құsbegilik өnerdiң jaı-kүıi қandaı? - Құsbegilik ata babamyzdyң sonaý este joқ eski zamannan kele jatқan өneri. Onyң tarıhy 3 myң jyldyң ar jaғynda jatyr. Kezinde atalarymyz қyzyғýshylyқ үshin ғana қolyna құs қondyryp, ony aңғa salýғa baýlymaғan. Қasıetti bұl өnerdiң arқasynda қıyn-қystaý, jaýgershilik zamandarda bүtin bir aýyldardy asyraғan құsbegiler týraly el arasynda aңyz, әңgime өte kөp. Keңes dәýirinde ol «eskiniң sarқynshaғy» degen syңaıda қaralғandyқtan, құsbegilik өner өtken ғasyrdyң aıaғyna taman үzilýge shaқ қaldy. Ony қaıta jaңғyrtýғa bүginde құsbegiler aýyly atanyp ketken, Almaty oblysynyң Eңbekshiқazaқ aýdanyndaғy Nұra (Sөgeti) aýylynyң Әben Toқtasynov, Seıitjan Kөdekov sııaқty aқsaқaldary үlken үles қosty. Al 1997 jyly onda respýblıkada alғashқy bop «Jalaıyr Shora» atyndaғy құsbegiler ortalyғy ashyldy. Almaty oblysyndaғy bүrkitshilerdiң basyn қosatyn federatsııa «Қyran» dep atalady. Onda қazir 48 bүrkitshi bar. Mұndaı federatsııalar keıin өzge oblystarda da «bүrkitshi», «қyran» degen sııaқty ataýlarmen құryldy. Bұryn құsbegilikpen zeınetke shyққan aқsaқaldar ғana aınalysқandyқtan, tүrli deңgeıdegi jarystarғa қatysýshylardyң denin de solar құraıtyn. Қazir olardyң құramy kүrt jasaryp kele jatyr. Mәselen, Almaty oblysynda bıyl 12-shi ret ұıymdastyrylғan «Sonar» respýblıkalyқ jarysyna қatysýshylardyң basym bөligin jastar құrady. Oғan jer-jerde құrylyp jatқan құsbegilik ortalyқtar da үlken yқpal etýde. Sondaı-aқ respýblıkalyқ құsbegiler federatsııasy tarapynan da kөptegen ıgi sharalar atқarylyp jatyr. Mysaly, jyl saıyn Қazaқtyң týrızm jәne sport akademııasynda jastardyң oқýyna kөmektesip, bүrkitshilerdiң halyқaralyқ jarystarғa қatysýy үshin өzderine kıim-keshek, құstaryna қajetti әbzelderin jasap berýde. Eңbekshiқazaқ aýdanynyң Nұra aýylynda etnoaýyl ashý týraly da үlken josparymyz bar. Bұl ұsynysymyzdy oblys basshylyғyna aıtқanbyz, olar қoldaý bildirip otyr. Sondaı-aқ Қazaқtyң týrızm jәne sport akademııasynda құsbegilik өnerdi damytatyn kafedra ashý da oıda bar. Sөıtip bolashaқta jastardy osy өner tүrine arnaıy baýlyp, mamandar daıyndamaқpyz. - Jasyratyny joқ, қazir құsbegiler negizinen bүrkitti ғana ұstaıdy. Tarıhı jәne әdebı shyғarmalarda babalarymyz bүrkitten өzge құstardy da baýlyғany aıtylady. Bұl mәsele týraly sizdiң jeke pikiriңiz қandaı? - Қazirgi kezde құsbegiler қolғa үıretken құstar arasynda keң taraғany bүrkit pen қyran ғana. Itelgi, lashyn sııaқty өzge tүz құstary өte az. Ony jigittiң jigiti ғana tәrbıelep, қolyna қondyryp jүr. Өıtkeni olardy қolғa tүsirýdiң өzindik қıyndyғy bar. - Al sұңқar baptaý қazir arab elderinde қatty damyp kele jatқan sııaқty... - Ony құsbegiler jarysyn өtkizip jүrgen jerlerde өzim de talaı ret aıtқanmyn. Mysalғa, қazir bizge Өzbekstan, Қyrғyzstan men Reseıdiң ıAkýtııa, Býrıatııa degen jerlerinen құsbegiler kelip jүr. Eger biz құsbegiler jarystaryna Eýropa memleketteri men Avstralııa jәne arab elderin de shaқyratyn bolsaқ, bir kezde әrtүrli jolmen syrtқa ketip қalғan құstarymyz jerin tanyp, қalyp ta қoıýy mүmkin. Biz қazir halyқaralyқ-қatynasta құshaғy ashyқ elmiz ғoı. Eshkimge esigimiz jabyқ emes. Kelem degen keledi. Osy jerde saıatkerlik құryp, aңshylyқ jasaıdy. - Federatsııa tarapynan tүz taғysyn baýlýda arnaıy әdebıetter men nұsқaýlyқtar shyғarý jaıy қazir қalaı jүrgizilip jatyr? - «Қyran» federatsııasy қoғamdyқ қory aldyңғy jyly «Қazaқ құsbegileri» degen albom shyғarғanbyz. Ony bүkil respýblıkaғa tarattyқ. Bұl albomda құsbegilikti atadan balaғa jalғastyryp kele jatқan bүrkitshilerdiң tarıhy, өmirbaıany men құstarynyң қansha tүlki, қasқyr alғany jan-jaқty қamtylғan. Byltyr bizdiң keıbir bүrkitshilerimiz Anglııaғa baryp halyқaralyқ үlken jarystan jүldeli oryndarmen oraldy. Osynyң өzi elimizdegi құsbegilik өnerden kөp habar beredi. Endi ony halyқaralyқ dәrejede odan ary jalғastyrý үshin biz mindetti tүrde aқparattyқ anyқtamalyқtar shyғarmaқpyz. Ol kitap tүrinde, sýretpen kөmkerilgen albom jәne taғy basқa tүrlerde bolýy mүmkin. - Құsbegilikti halқymyzdyң tөl өneri retinde halyқaralyқ ұıymdarda zaңdastyrýғa bola ma? - Kez-kelgen dәstүrli өner tүrin, meıli ol atadan balaғa mıras bolyp kele jatқan, tek өz ұltymyzғa ғana tәn bolsa da ony jeke aýyldyң, bolmasa jeke bir өңirdiң aýmaғynda ғana emes, respýblıkalyқ deңgeıde damytý kerek. Oғan үkimet tarapynan қoldaý jasalýy қajet. Memlekettik қoldaý bolғan jerde ғana dәstүrli өnerdi өrkendetip, ony basқa elderge nasıhatap damytýғa bolady. Sondaı-aқ қandaı da bir el belgili bir өner tүrin damytyp, ұrpaғyna үıretip, үlken dәrejege kөterip jatsa, әrıne bұl jerde oғan eshkim de talasa almaıdy. - Әңgimeңizge rahmet!