Qus tumaýy et baǵasyna áser ete me
Jyly jaqqa qaıtqan quspen birge Qazaqstanǵa H5N8 tumaýy taraǵaly aıǵa jýyq ýaqyt ótti. Jyl qustarynyń Reseıden Qazaqstan arqyly ótýi qalypty jaǵdaı bolǵanymen, bıyl qanattylardyń kóshi-qony jergilikti qus ósirýshilerge birshama shyǵyn keltirip otyr. Іndet búkil respýblıkaǵa taralyp ketpes úshin memleket qosymsha ekpeler aldyrýǵa májbúr boldy. Osynyń arqasynda jyldaǵy 3 mln qustyń ornyna bıyl 7 mln bastan astam qus vaktsınalanbaq. Qazir álemniń 26 elinde qus tumaýynyń 429 oshaǵy tirkelgen. Sonyń 28 oshaǵy Reseı aýmaǵynda ornalasqan. QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń orynbasary Gúlmıra Isaeva ótken aptada bizdegi qus tumaýy osy 28 oshaqtan tarap jatqanyn aıtqan bolatyn.
Dabyl der kezinde qaǵyldy ma?
Salaǵa jaýapty vedomstvo ókilderimen ótken baspasóz máslıhattarynda Qazaqstan kórshi elde qus indeti tarap jatqanyna qaramastan, nege qamsyz otyrdy degen mazmundaǵy saýaldar jıi qoıylyp júr. Alaıda H5N8 tumaýy týraly alǵashqy dabyldar Reseıde qaǵylǵan kezden bastap Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi epızotıkalyq qaǵıdattarǵa saı shara qabyldaǵan bolatyn. 2020 jyldyń 5 tamyzynda Chelıabi oblysynan tiri qus pen jumyrtqany, taýyq júni men qaýyrsyndy, jylýlyq óńdeýden ótpegen qus eti men qus ónimderin, hımııalyq qospalardan bólek qus azyǵyn, aýlanǵan jabaıy qusty kirgizýge ýaqytsha shekteý qoıylǵan bolatyn. Keıin bul shekteý Omby oblysyna da tarady.
Kez kelgen qus indetiniń kúzgi ormanǵa tıgen shyrpydaı kúrt qaýlaıtyn ádeti bar. Arada bir aı ótkende Soltústik Qazaqstannyń aýyldarynda úı qustarynyń qyrylǵany týraly habar taraı bastaǵan. 14 qyrkúıekte Veterınarııa jónindegi ulttyq referenttik ortalyq mamandary SQO-nyń Shal aqyn aýdanyna qarasty Sýhorabovka, Ǵ.Músirepov aýdandarynda 3 kúnniń ishinde qyrylǵan 700 qustyń neden ólgenin anyqtaýǵa kirisken. 17 qyrkúıek kúni AShM baspasóz qyzmeti Dúnıejúzilik saýda uıymyna Qazaqstanda qus tumaýy órshigeni resmı eskertilgenin habarlady. Al 21 qyrkúıekte 4 birdeı oblysta qus tumaýy resmı tirkeldi.
Qus indeti alǵash ret resmı tirkelgen kezden bastap statıstıka myń qubyldy. Alǵashynda respýblıkanyń 7 oblysynda qus tumaýy rastaldy delinse, keshe vıtse-mınıstr Gúlmıra Isaeva 6 oblysta qus aýrýy rastalǵanyn málimdedi.
«Qazir 6 oblystyń 25 aýdanyndaǵy 48 eldi mekende karantındik shekteýler engizilgen. ıAǵnı, osy eldi mekenderde joǵary patogendi qus tumaýy bar ekeni laborotorııalyq zertteýler arqyly dáleldendi. Túrkistan, Aqtóbe oblystary men Shymkent qalasynda, Jambyl, Aqmola, Pavlodar obystarynyń bir-bir aýdanynda, Qaraǵandy, Soltústik Qazaqstan, Qostanaı oblystarynyń 4 eldi mekeninde qustardyń qyrylýy tirkelgenimen, qus tumaýy rastalmady», - dedi ol Ortalyq kommýnıkatsııalar qyzmetinde ótken brıfıngte.
Qazaqstanda 14 oblys pen respýblıkalyq mańyzdaǵy 3 qala bar ekenin eskersek, qus tumaýy tirkelgen óńirler sonyń úshten bir bóligin quraıdy. Osy statıstıkany alǵa tartýshylar qus tumaýy órshigeli beri onyń etine degen suranystyń tómendegenin, esesine bul ónimdi almastyratyn qoı men sıyr etiniń baǵasy qymbattaıtynyn boljaýda. Mundaı pessımıstik stsenarımen Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń ókilderi kelispeıdi.
«Eldegi qus ósiretin 61 sharýashylyqtyń ekeýinde ǵana indet rastalyp otyr. Qostanaı oblysy men SQO-daǵy fabrıkalarda indet rastalǵanymen, olar – jumyrtqa óndirýshiler. Et óndiretin qus fabrıkalarynda qus tumaýy tirkelgen joq. Sondyqtan, qazirgi jaǵdaı et baǵasyna aıtarlyqtaı áser etip, bul úlken máselege aınalady dep oılamaımyn», - deıdi Veterınarlyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıteti tóraǵasynyń mindetin atqarýshy Tursyn Qabdoldanov.
Qus tumaýymen kúrestiń alǵy shebinde AShM janynan qurylǵan arnaıy komıssııa men repsýblıkalyq epızotıkaǵa qarsy jasaq júr. Ólgen qustardy órtep, olar turǵan ǵımarattardy zalalsyzdandyrý osy jasaqtyń moınynda. Іndetiń órshigeni sondaı, aýrý taraǵan 48 eldi mekendi túgel qamtý úshin 500-den astam mamandy qosymsha tartýǵa týra kelgen.
«Búginge deıin indet juqtyrǵan qustar turǵan 110 myń sharshy metr ǵımarat dárilengen. 700-den astam maman, 67 tehnıka tartyldy. Onyń ishinde 25 ınsınerator bar. Bul zamanaýı peshterdiń árqaısynyń qýaty 1 tonna. Bir tonna qus óleksesi 3 saǵattaı janady. Osylaısha kúnine 5-6 partııa órteledi. Sonda respýblıkalyq epızotıkaǵa qarsy jasaq qoldanyp jatqan peshter táýligine 63 myń bas qus óleksesin órteýge múmkindik beredi», - deıdi Gúlmıra Isaeva.
Tegin vaktsına kimderge tıesili?
Statıstıka komıtetiniń deregine sensek, elimizde 46,7 mln bas qus bar eken. Onyń ishinde 31 mln bas qus fabrıkalarynda ósiriledi. Sharýa jáne fermerlik qojalyqtarda 688 myń bas, jeke aýlalarda 14 mln bas bar. Osynshama qusty tumaýdan qorǵaý úshin arnaıy strategııa bekitilgen. Bul qujat álemdegi ózgeristerge baılanysty jańartylyp otyrady. Bir eskeretin dúnıe, ol ózgertýlerdi mindetti túrde Qazaqstan qus ósirýshiler odaǵy men Jumyrtqa óndirýshilerdiń qaýymdastyǵy maquldaýǵa tıis. 2018 jyly Aýyl sharýshalyǵy mınıstrligi osy prıntsıp boıynsha qus tumaýymen kúres strategııasyna ózgerister engizgen. Oǵan deıin respýblıkalyq bıýdetten tek jabaıy qustardyń kóshi-qon jolynda ornalasqan jeke aýlalardaǵy qustarǵa ǵana vaktsına bólinip kelgen. Al 2018 jyldan beri olardyń qataryna jumys istep turǵan qus fabrıkalarynan 20 shaqyrym radıýsta jatqan jeke aýlalardaǵy úı qustarynyń bári kirdi.
«Qus ósirýshilerdiń ótinishi boıynsha tegin vaktsınaǵa analyq bastar da engizilgen. Qazaqstanda 35 jumyrtqa baǵytyndaǵy, 27 broılerlik baǵyttaǵy qus fabrıkasy bar. Qus fabrıkalary men odan 20 shaqyrym radıýsta jatqan jeke aýlalarda, jabaıy qustardyń kóshi-qon jolynda ornalasqan, buǵan deıin indet oshaqtary tirkelgen jeke sharýashylyqtarda 3,3 mln analyq qus bar. Jyl basynan beri osynsha qusty respbýlıkalyq bıýdjet esebinen vaktsınalaýymyz kerek edi. Óńirlik ákimdikterdiń ótinimi boıynsha biz 3 mln 375 myń ekpe dozasyn bólgenbiz. Bul analyq qustardy 100 paıyz qamtýǵa jetetin», - deıdi vıtse-mınıstr.
Alaıda qyrkúıekte bul sharalardyń jetkiliksiz bolatyny anyqtaldy.
«Qustar qyryla bastaǵanda-aq biz májbúrli ekpege kóshtik. Ol úshin respýblıkalyq qordan 3 mıllıonnan astam qosymsha ekpe bólindi. Apta aıaǵyna deıin 1,3 mln bolatyn taǵy bir partııa kelip túsedi. Osylaısha jyl basynan beri 7,7 mln ekpe dozasy bólinip otyr», - deıdi Gúlmra Isaeva.
Memleket tarabynan vaktsına áýel bastan-aq ótinimge saı bólingenimen, qus fabrıkalary qandaı ónim shyǵaratynyna qaraı ekpe merzimin ózderi bekitetin kórinedi. Mysaly, broılerlik baǵyttaǵy fabrıkalar broılerdiń ǵumyry 35-40 kún ekenin eskerip, onyń ústine ekpeden ótken analyq qustyń jumyrtqasynan shyqqanyn negizge alyp ekpe jasaýdy tıimsiz dep esepteıdi. Óıtkeni broılerde anasynan alǵan ımmýnıtet bar dep esepteledi. Al jumyrtqa baǵytyndaǵy fabrıkalar mekıen taýyqtardy óz esebinen vaktsınalaýy kerek. Veterınarııa týraly zańnyń 25-babynda fabrıka ıeleri asa qaýipti aýrýlardyń aldyn alý úshin qajetti veterınarlyq-sanıtarlyq sharalardy oryndap, ekpe júrgizýi kerek delingen.
Qyrylǵan qustyń ótemaqysy qalaı tólenedi?
Bul shara Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń buıryǵy boıynsha júzege asýy kerek. Osy buıryqta asa qaýipti indet paıda bolǵan jaǵdaıda qyrylǵan mal men qus ıelerine tólenetin ótemaqynyń quny naqty kórsetilgen. Al naqty qus tumaýy týraly aıtsaq, ótemaqy alý úshin 3 negizgi qujat ótkizý qajet. Olar: qustardyń sany tirkelgen ákimdiktiń sharýashylyq kitabynyń anyqtamasy, qustardyń shynymen de indetten qyrylǵany týraly óńirlik veterınarlyq qyzmet rastaǵan akt, qus ıesiniń jeke shoty. Osy qujattar tolyq bolsa, ár ólgen qustyń quny óteledi.
«Jyl basynda árbir ákimdikte qyrylǵan qus pen maldyń ortasha aılyq naryqtyq qunyn belgileıtin komıssııa qurylyp, jumys isteıdi. Bir bastyń quny ortasha aılyq statıstıkalyq derekti baǵdarǵa ala otyryp belgilenedi. Biz qazirgi jaǵdaıdy eskerip, Statıstıka komıtetinen osy derekterdi erterek berýdi suradyq. Sáıkesinshe ótemaqy quny da erterek belgilenetin bolady», - deıdi Gúlmıra Isaeva.
Qazir qus sharýashylyǵyna jaýapty qaýymdastyqtar men AShM derekteri bir-birine sáıkespeıtindeı jaǵdaı týyndap otyr. Bul másele Senat depýtatarynyń aýzymen de aıtyldy. Qus ósirýshiler odaǵy tek úsh qus fabrıkasynda ǵana 1 mln bastan astam qus qyryldy degen derekti alǵa tartyp, resmı málimetti joqqa shyǵaryp baǵýda. Al Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi indet elimizge kelgeli 576 myń qus qyryldy dep otyr. Alaıda onyń bári qus tumaýynan ólmegen.
«Qus fabrıkalarynyń ıeleri aıtyp júrgen ólim derekterin komıssııa rastamasa, biz ony tirkeı almaımyz. Qaziri tańda Aqmola oblysyndaǵy 5 aýdannyń 7 eldi mekeninde, Pavlodar oblysyndaǵy 3 aýdannyń 4 eldi mekeninde, Jambyl oblysyndaǵy 1 aýdannyń 1 eldi mekeninde, Qostanaı oblysyndaǵy 3 aýdany men bir oblystaǵy mańyzdaǵy qalanyń 4 eldi mekeninde, SQO-daǵy 11 aýdannyń 29 eldi mekeninde, Qaraǵandy oblysyndaǵy 1 aýannyń 3 eldi mekeninde karantın jarııalandy. Osylaısha 6 oblystaǵy 25 aýdannyń 48 eldi mekeninde qus tumaýy rastaldy. Qus tumaýymen baılanysty sebeptermen kózi joıylǵan 329 myń qus bar. Osy qustardyń quny óteledi», - deıdi Gúlmıra Isaeva.
Elimizdiń bas veterınarynyń mindetin atqarýshy Tursyn Qabdoldanov turǵyndarǵa bazardaǵy qus etinen qaýiptenýdiń qajeti joq ekenin málimdedi.
«Naryqtaǵy, bazarlardaǵy ónimderdiń qaýipsizdigi tolyǵymen qamtamasyz etilgen. Ol ónimder bazarlarǵa veterınarlyq qujattarmen, ilespe qaǵazdarmen kelip túsedi. Bazarǵa kirgennen keıin ózderiniń veterınarlyq ınspektsııasy bar. Ol jerde qadaǵalaý kúndelikti júrgiziledi. Ár bazarda veterıanrlyq-sanıtarlyq zerthana bar. Sondyqtan bazardaǵy taýyq ónimderiniń qaýipsizdigi qamatamsyz etilgen aıta alamyz», - dedi ol.
Qustar mıgratsııasy áli aıaqtalmasa da, indettiń betti qaıtty dedik qoı. Ony Tursyn Qabdoldanov aıtqan derekter de rastaıdy.
«Ótken táýlikte Túrkistan, Jambyl, Aótóbe, Qaraǵandy, oblystary men shymkentte qus ólimi toqtady. Soltústik Qazaqstan, Pavlodar, Qostanaı oblystarynda da ólim azaıǵan», - deıdi komıtet basshysy.