Qurylysqa úleskerlik qatysý týraly zań jobasy qatysýshy taraptardyń quqyqtary men mindetterin jiti jáne shynaıy retteıdi - N.Tıhonıýk
Memleket jәne қatardaғy azamattar үlestik қatysýdaғy kүrdeli aıla-sharғylarғa bұdan bylaı үzildi-kesildi toқtaý salynyp, azamattardyң zaңdy құқyғy oıdaғydaı sheshiledi dep oғan үmit artyp otyr. Zaң aғymdaғy aıda қabyldanady jәne taғy үsh aı өtkennen keıin kүshine enedi dep kүtilýde. Үlestik қatysý salasyndaғy aғymdaғy jaғdaıdy aıқyndaý, sondaı-aқ osy salanyң damý perspektıvalaryn anyқtaý үshin ҚazAқparat tilshisi ҚR Indýstrııa jәne saýda mınıstrliginiң Құrylys jәne tұrғyn үı-kommýnaldyқ sharýashylyқ komıteti tөraғasynyң orynbasary Nıkolaı Tıhonıýkpen kezdesti.
- Nıkolaı Petrovıch, үlestik құrylys salasyndaғy bүgingi taңdaғy istiң jaıy týraly aıtyp berseңiz?
- 2009 jyldyң soңynda respýblıkada үlestik қatysýmen құrylysy jүrgizilgen 450 nysan boldy. Osy kezge deıin 25,6 myң үleskeri bar 186 nysan aıaқtaldy. Bүginde paıdalanýғa berilmegen әrbir nysan ҚR Үkimetiniң baқylaýynda tұr. Sondaı-aқ қajetti қarjylandyrý kөlemi de belgili jәne қarjylar tүsetin kөzder de belgilengen. Nysandar shartty tүrde үsh sanatқa bөlingen: derbes salynyp jatқan, memleketten nesıe tүrinde kөmek alyp jatқan jәne problemalyқ nysandar. Үlestik құrylys nysandarynyң 95 paıyzy shoғyrlanғan Almaty men Astana қalalary, sondaı-aқ Aқmola jәne Almaty oblystary boıynsha paıdalanýғa berýdiң қataң kestesi jasalғan, әkimderdiң orynbasarlary әr apta saıyn olardaғy jұmystardyң barysy jaıly Үkimet aldynda esep berip otyr. Bұdan basқa, respýblıkalyқ jәne jergilikti memlekettik sәýlet-құrylys baқylaý bөlimsheleri tұrғyn үı құrylysy nysandaryn үnemi aralap, ondaғy қalyptasқan ahýaldy nazarda ұstap otyrady. Bүginde үlestik құrylystyң barlyқ nysandary boıynsha jobalaý-smetalyқ құjattaý tүgeldeı derlik aıaқtaldy. Қazir olar қajetti қarajattar jәne odan әri iske қosý merzimderi boıynsha dәl aқparat әzirleý үshin memlekettik saraptaýda jatyr. Tұtastaı alғanda, tұrғyn үı құrylysy nysandaryn aıaқtaý үshin memleket 204,5 mlrd. teңge bөldi. Onyң 155,8 mlrd.teңgesi - respýblıkalyқ bıýdjetten, jәne 48,7 mlrd.teңgesi - ҚR Үkimetiniң rezervterinen bөlinip otyr. Қoldaғy bar mәlimetterge қaraғanda, bүginde respýblıkada 41 myңnan astam үleskerdiң қatysýymen 225 nysan salynýda. Sonyң ishinde Astana boıynsha 22 myң үleskerimen 114 nysan jәne Almatyda 11,5 myң үleskerimen 56 nysan salynyp jatyr. Eger elorda jөninde aıtar bolsaқ, aғymdaғy jyldyң basynan beri segiz nysan paıdalanýғa berildi jәne 2257 үlesker өz pәterleriniң kiltterin aldy. Astana boıynsha tұtastaı alғanda, 114 nysannyң 60-ynda daıarlyғy dәrejesiniң artýy baıқalady. Jyl aıaғyna deıin elordalyқ әkimdik 90 nysan boıynsha 14838 үleskerdi tұrғyn үımen қamtamasyz etýdi josparlap otyr, jeti myңnan astam үleskeri bar қalғan 24 nysan kelesi jyly aıaқtalady. Almaty boıynsha osy jylғy І toқsanda 829 үleskeri bar segiz nysan aıaқtaldy. Onyң ishinde 2 nysan - «Samұryқ-Қazyna» ҰӘҚ» AҚ nesıeleri esebinen jүrgizildi jәne alty nysan - derbes salynyp jatқandar tizimindegiler. Tұtastaı alғanda, қaladaғy 57 nysannyң 31-inde әzirlik dәrejesi artyp otyrғany baıқalýda. Osy jyldyң aıaғyna deıin oңtүstik astanada 4,2 myң үleskeri bar 29 nysannyң aıaқtalýy josparlanýda, қalғan jeti myңnan astam үleskeri bar 28 nysan 2010-2011 jyldary aıaқtalady.
- Problemalyқ nysandarda neғұrlym өtkir tұrғan қandaı mәseleler bar?
- Negizgi problema mynada: bұl nysandardy eshқashan құrylyspen aınalyspaғan adamdar saldy jәne jeңil jolmen aқsha tabý үshin құrylys bıznesine қoıyp ketti. Jobalyқ құjattamalar tolyқ emes kөleminde oryndalғan, soғan sәıkes smetalary joқ, қazir bұl jұmysty қıyndatyp otyr. Jobalyқ құjattamany қalpyna keltirip, jobany memlekettik saraptamadan өtkizý қajet. Қazirgi shynaıy jaғdaıdy esepke ala otyryp, Astanada үlestik құrylys nysandarynyң negizgi bөligi 2010 jyldyң soңyna deıin paıdalanýғa beriledi dep aıtýғa bolady. Astanada bүginde 21 problemalyқ nysan bar. Onyң ishinen 10 үı iriktelip alyndy, olar bitkennen keıin 21 problemalyқ nysannyң barlyқ үleskerleri olarғa kөship, solarda қonystanady. Alaıda, Almatyda keıbir tұrғyn үı keshenderi 2011 jyly aıaқtalýy mүmkin. Bүgingi taңda Astana қalasynyң problemalyқ nysandary «Jaңa құrylys» «JShS, Almatyda «Almaty әkimdigi apparatynyң kүrdeli құrylys kәsiporyny» JShS kүshimen aıaқtalýda.
- Қazir ҚR Parlamentinde talқylanyp jatқan үlestik құrylys boıynsha jaңa zaң jobasynyң mәni nede?
- Bұl zaң jobasynyң tұjyrymdamalyқ jaңalyғy sonda, jobada үlestik құrylysқa barlyқ қatysýshylardyң қatynastary jiti rettelgen. Zaң үlesker өziniң jyljymaıtyn mүlkin alýyna nemese өz aқshasyn қaıtaryp alýyna kepildik beredi. Sondaı-aқ zaң jobasynda құrylys salýshyғa neғұrlym қataң biliktilik talaptary қoıylғan - onyң mindettemeleriniң tizimi men үleskerge қatysty kepildikteri keңeıtilgen. Aıtalyқ, zaң jobasyna memlekettik organ degen tүsinik engizilgen, onyң қyzmeti tұrғyn үı құrylysyndaғy үlestik қatysý salasyndaғy biryңғaı memlekettik saıasatty jүzege asyrý bolmaқ. Zaң jobasyna sәıkes үlestik қatysýmen tұrғyn үı құrylysyna tөrt tarap қatysady: құrylys salýshy, үlesker, jobalaý kompanııasy jәne bank. Olardyң өzara қatynastary myna tүrde bolady. Aldymen tөrt jaқty shart jasalady, bұdan keıin үlesker bank depozıtine shart somasynyң 15 paıyzynan kem emes mөlsherde alғashқy үlesin salady jәne odan әri shartқa sәıkes tolyқtyryp otyrady. Bұnymen bir mezgilde jobalaý kompanııasy өz esebinen nemese ınvestorlardyң қarjysy, sondaı-aқ bank nesıesi esebinen tұrғyn үıdi salyp, paıdalanýғa beredi. Osydan keıin ғana satyp alýshylar olarғa құқyқ beretin құjattar alady, bank jobalaý kompanııasyna үleskerlerdiң aқshasyn aýdarady. Bұғan қosa құrylys salýshy keıingi eki jyl boıy jobalaý-smetalyқ құjattarғa jәne үlestik қatysý týraly shartқa sәıkes nysannyң kepildi sapasyn қamtamasyz etýi tıis. Zaң jobasy boıynsha әrbir tұrғyzylatyn tұrғyn үı kesheniniң өz jobalaý kompanııasy құrylady. Bұl үshin құrylys salýshy jaңa zaңdy tұlғany құrady, onyң қyzmetiniң maқsaty osy ғımarattyң salynýyn қataң қadaғalaý bolmaқ, ıaғnı, құrylys salýshy құrylysty үleskermen birge jobalaý kompanııasyn құrý arқyly ұıymdastyrady. Ol tapsyrys berýshi retinde de, sonymen қatar құrylys kompanııasynyң rөlin de atқara alady. Ғımarat salynғannan keıin jobalaý kompanııasy taratylady, nemese, eger jergilikti atқarýshy organғa alғashқy nysannyң tolyқ aıaқtalғandyғy týraly құjattar tapsyrylsa, basқa үıdiң құrylysymen aınalysa alady. Үlestik құrylys қatynastarynda jobalaý kompanııasy retinde jaңa қatysýshynyң құrylýy sebebi mynada: құrylys salýshy birneshe tұrғyn keshenderin salýғa bastamashy bolýy mүmkin, sondaı-aқ құrylystan basқa da tabys kөzderi bolýy mүmkin. Bұl jaғdaıda naқty nysanғa baғyttalatyn қarjy aғynyn baқylap otyrý mүmkin emes, al jobalaý kompanııasy naқty үı құrylysynan basқa sharýamen aınalyspaıdy. Sondaı-aқ «Lıtsenzııalaý týraly» ҚR Zaңyna da tүzetýler engiziledi, onda үleskerlerdiң aқshasyn tartý esebinen tұrғyn үı ғımarattarynyң құrylysyna қyzmet kөlemi boıynsha lıtsenzııa birjolғy tүrde, jobalaý kompanııasyna naқty tұrғyn ғımarat құrylysyna beriledi. Jaңa biliktilik talaptarynda құrylys salýshynyң tұrғyn ғımarattar men pәterler salý jөninen tıisti tәjirıbesi bolýy қarastyrylғan. Bұdan basқa, jobalaý kompanııalary nysanғa lıtsenzııa alý үshin onyң keminde salynatyn tұrғyn ғımarattyң smetalyқ құnynyң 25 paıyzynan kem emes, өz қarjysy bolýy tıis. Bұғan қosa, zaңda jobalaý kompanııasy ınvestordan nemese bankten құrylystyң қalғan 75 paıyz қarjysyn ұsynatyny týraly kepildigi bolýy tıis ekendigi kөrsetilgen. Jobanyң taғy bir jaңalyғy, құrylys salýshy salatyn құrylysynyң jobalyқ jәne smetalyқ құjattamalaryn ұsynýy mindetti. Bұғan deıin құrylys salýshylar jobalyқ құjattamalardy ғana ұsynatyn, al smetalyқ aқparat kommertsııalyқ құpııa dep tanylyp keldi. Eger bұl arada үleskerler aқshasy tartylatyn bolsa, қandaı құpııalyқ bolýy mүmkin- Jobalyқ kompanııanyң қyzmeti barlyқ jaғynan da ashyқ bolýy tıis. Sondaı-aқ jaңa zaң boıynsha үıdi tұrғyzý merzimi tek қana memlekettik saraptama bekitken jobalyқ-smetalyқ құjattarmen ғana aıқyndalady. Bұl үleskerlerdi aldaý jәne құrylystyң rekordtyқ jәne negizsiz merzimderi týraly ýәdelerge toқtaý salady. Degenmen, bұl jaғdaıda da nysan ýaқytynda tapsyrylmasa, үleskerdiң құrylys salýshymen odan әri jұmys jasaýyna nemese өziniң aқshasyn depozıt boıynsha eseptelgen paıyzymen қaıtaryp alýғa haқysy bar. Eger ol құrylystyң aıaқtalýyn kүtetin bolsa, jobalyқ kompanııa zaңғa sәıkes aıyppұl өsimin tөleıdi.
- Jaңa zaң қabyldanýymen baılanysty үleskerlerdiң mүddesi қalaı қorғalady?
- Үlestik құrylystyң negizgi mәni satyp alýshyғa tұrғyn jyljymaıtyn mүlikti satyp alý tөlemin keıinge қaldyrýғa mүmkindik berý. Sondaı-aқ құrylystyң osyndaı tүriniң maңyzdy maқsaty - nysannyң naryқtyқ құnyn tөmendetý, alaıda soңғy jyldardyң tәjirıbesi kөrsetkendeı, bizde bұғan kerisinshe bolyp jүr. Zaң қabyldanғannan keıin satyp alýshyғa pәterdiң nemese үıdiң smetalyқ құny, soғan sәıkes mәlimdelgen naryқtyқ baғasy týraly aқparat қoljetimdi bolmaқ, Bұryn eseptelmegen ınjenerlik kommýnıkatsııalar shyғyny құrylys үderisinde onyң baғasyn eleýli sharyқtatyp jibergen jaғdaılar jıi kezdesti, al bұl tikeleı үleskerdiң қaltasyn қaғyp, қosymsha taғy edәýir aқsha tөleýge mәjbүrledi. Sonymen birge myna jaıdy da atap өtý қajet, satyp alýshy үlestik қatysý týraly shart jasasқannan keıin өziniң aқshasyn қol қoıғan alғashқy aıdyң ishinde ғana қaıtaryp ala alady. Bұl merzim өtkennen keıin bұlaı isteýge mүmkindik bolmaıdy. Alaıda үlesker eger құrylys salýshy shart talaptaryn oryndamasa, aқshasyn қaıtaryp alýғa tolyқ haқyly. Eger өkiletti organ құrylys barysynda keıin қalýshylyқ bar ekenin anyқtasa, ol kelisim-shartty bұzýғa bastamashy bolady, al bank satyp alýshynyң depozıttegi aқshasyn syıaқysymen қosa қaıtaryp beredi. Sondaı-aқ үıge қonystanғan adamdar pәterdi zaңdy tүrde өziniң menshigine rәsimdeı almaı jүrgen jaғdaılar da birneshe mәrte oryn aldy. Bұl sot құrylys salýshy kompanııanyң mүlkin tұtқyndaý saldarynan nemese құrylys bankte kepilde bolýy sebebinen boldy. Bұl mәseleni biz ҚR Joғarғy soty mamandaryn shaқyryp pysyқtadyқ, olar өzderiniң tүsiniktemelerin berdi. Olardyң aıtýynsha, bұndaı jaғdaıda үlesker sotқa jүgine alady, al onda shaғymdanýshy shart boıynsha өziniң mindettemelerin oryndaғan bolsa, үleskerdiң menshigine jatatyn mүlik jedel tүrde tyıym salýdan bosatylady. Jaңa zaң қabyldanғannan keıin mұndaı jaғdaılarғa tosқaýyl қoıylady. Tұtastaı alғanda, bүginde Senat қarap jatқan jaңa zaңda taraptardyң құқyқtary men mindetteri jiti jәne shynaıy rettelgen. Onyң basty maқsaty - teң құқyқty өzara қatynastar negizinde үlestiң құrylysқa barlyқ қatysýshylardyң mүddelerin қamtamasyz etý bolmaқ.