Qundy kitap qolǵa túspeıdi

ASTANA. QazAqparat - Oǵan sózdik pen entsıklopedııa taralymynyń azdyǵy sebep bolyp otyr.

Súleıman Demırel atyndaǵy ýnıversıtette «Mádenıetter toǵysyndaǵy til, ádebıet, aýdarmataný, jýrnalıstıka, ekonomıka jáne bıznes máseleleri» atty VІІ Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferentsııa ótti. Bıyl jetinshi ret uıymdastyrylyp otyrǵan konferentsııaǵa álemniń túkpir-túkpirinen, atap aıtsaq, Kanada, AQSh, Úndistan, Qytaı, Túrkııa, Malaızııa, Ang­lııa, Frantsııa, Rýmynııa, Irak, Serbııa, Bosnııa, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, t.b. elderden ǵalymdar qatysty.

Sharanyń ashylý saltanatynda ýnıversıtet rektory, professor Mesýt Akgıýl: «Súleıman Demırel ýnıversıteti halyqaralyq oń tájirıbelerdi barynsha tıimdi paıdalanatyn, kóp mádenıetti, kóptildi jáne kóp salaly bir ýnıversıtet bolyp tabylady. Jergilikti qundylyqtarǵa asa mán beretin, alaıda sol jergilikti qundylyqtardy jahandyq súzgiden ótkize otyryp, halyqaralyq platformalarǵa shyǵarý arqyly rýhanı baılyqqa aınalǵanyn quptaıtyn bir ýnıversıtet. Osy oraıda uıymdastyrylyp otyrǵan konferentsııamyzdy tıimdi ári turaqty túrde ótkizilip turatyn ǵylymı is-sharaǵa aınaldyratyn bolamyz» dep konferentsııaǵa qatysýshylarǵa sáttilik tiledi.

Odan ári qaraı konferentsııa jumysy «Tildik tulǵa jáne etnıkalyq renessans», «Sóz bostandyǵy - el bolashaǵynyń kepili, ıÝNESKO-nyń 70 jyldyǵy aıasynda», «Urpaqtardyń mádenı sabaqtastyǵy: tarıhı sana jáne qoǵam», «Tranzıttik kezeńdegi qoǵamnyń etnomádenı máseleleri» atty dóńgelek ústelmen jalǵasyn tapty.

Osy konferentsııa aıasynda Qoldanbaly lıngvıstıka zerthanasy uıymdastyrǵan «Tildik tulǵa jáne etnıkalyq renessans» atty dóńgelek ústel etnıkalyq uǵymdardy qoldanysqa engizý, jastardy ulttyq rýhta tárbıeleýdegi ulttyq ataýlardyń mańyzy jáne osy oraıda shyǵarylǵan sózdikter jaıyna arnaldy. Bul dóńgelek ústelge fılolog-ǵalymdar, QR memlekettik ortalyq murajaıynyń ǵylymı qyzmetkerleri, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til ınstıtýtynyń ǵalymdary men stýdentter qatysty.

Rasynda, búgingi kúnderi jastar turmaq, bedeldi qyzmet atqaryp júrgen aptaldaı azamattardyń sóz saptaýy jutań, al keıbir qazaqy uǵymdardy tipti durys qoldanbaıdy. Osylaısha baıyrǵy zamannan kele jatqan qanshama ulttyq ataýlar umyt qalyp bara jatyr desek jańsaqtyq bolmas. Taqyryptyń ózektiligi de osynda.

Dóńgelek ústeldi fılologııa ǵylymdarynyń doktory Quralaı Kúderınova ashyp, júrgizip otyrdy. Ol: «Búginderi ulttyq qundylyqtarymyz umyt bolyp bara jatqany jasyryn emes. Alaıda ata-baba amanatyn búgingi kúnge jetkizýdi maqsat tutqan eńbekterdiń dúnıege kelýi qýantady. Osy oraıda «Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlarynyń dástúrli júıesi» atty 5 tomdyq entsıklopedııany erekshe atap óter edim. Bul entsıklopedııa arqyly baıaǵy dástúrli turmys-tirshilikti ár qazaq óz otbasyna tanystyra alady. Alaıda bizdiń sóz etpegimiz, sol eńbekti búgingi qoǵamǵa qoldanysqa engizý» dep áńgime arqaýyn aıqyndap berdi.

2012 jyldan beri qolǵa alynǵan «Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlarynyń dástúrli júıesi» entsıklopedııasynyń bıyl 5-shi tomy jaryqqa shyqty. Atalmysh eńbekte salt-dástúrler mazmuny, sebebi, saldary maqal-mátelder, frazeologızmder arqyly bir­tutastyqqa keltirilgen. On myńnan astam ataý men uǵymdardy qamtyǵan eńbektiń bir ereksheligi, munda joıylýǵa aınalǵan, maǵynalary solǵyn tartqan ataýlar toptastyrylǵan. Osy eńbekti shyǵarýǵa muryndyq bolǵan, ǵylymı jetekshisi ári redaktory QR memlekettik ortalyq murajaı dırektory Nursan Álimbaı sóz alyp, sózdiktiń mán-mańyzyna toqtaldy.

«Bul eńbekti jasaýda antropologııalyq qaǵıdany negizge aldyq. ıAǵnı sózdik adamı-kisilik is-áreket turǵysynan qurastyryldy. Dástúrli qazaqy ortada tikeleı qoldanysta jáne ózara sebep-saldarlyq baılanysta bolǵan biryńǵaı júıeler - qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlaryn, ıaǵnı kognıtıvtik túzilisterdi dúbára bolyp bara jatqan búgingi urpaqqa túsindirý, erteńgige jetkizý, ózge mádenıettilerge tanystyrý, amerıkalyq mádenıetke jutylý ústindegi az ulttardyń mádenıetin alyp qalý basty maqsat boldy. Sondyqtan sózdiktiń kópshilik qaýymǵa uǵynyqty bolyp jetkizilýi, fýnktsıonaldyq tıimdiligi, qandaı nátıje berýi nazarǵa alyndy. Sózderdi jınaqtaýǵa 20 jyldaı ýaqyt ketti. Oıymyz iske asyp, 2012 jyldan bastap alǵashqy tomyn, mine, 5-shi tomyn jaryqqa shyǵardyq», - dedi N.Álimbaı.

Atalǵan eńbekti ashyp, aba, abadan, adaq arba, aran, arda, ebe, ergenek, ańdaspan, alakúshik, aqdaby degen sózderdi oqyp, búgingi qazaq osylardyń qaısysyn biledi eken degen oıǵa qaldyq. Tipti adal, adal as, abyroı, qonaqjaılyq, qudalyq, sý, jylqy, túıe, dastarqan, as, sóz, til, taǵdyr, pende, óńir, aýyl, baı, áıel, kelin sııaqty tirek kategorııalardyń tereń maǵynasyn arzandatyp alǵanymyz ótirik emes. «Abylaı aspas sary bel», «Abylaıdyń asynda shappaǵanda atańnyń basynda shabasyń ba?», «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama», «Alashtyń bólinbegen enshisi», «Abylaı joly», «Tórteý túgel bolsa», «Aq bataly jesir», «Aq buıryqty ólim», «Qaıyń saýǵan kún» syndy tirkesterdiń qandaı jaǵdaıda paıda bolýy jaıly tarıhı turǵyda túsindirilgen. Osy oraıda tutas bir halyqtyń dástúrli etno­grafııalyq, antropologııalyq, áleý­mettik, ekonomıkalyq jáne mádenı bolmysyn bere bilgen Nursan Álimbaı, Nurgeldi Ýálı, Babaqumar Hınaıat, Dosymbek Qatran, Rústembek Shoıbekov, Qalıolla ­Ahmetjan jáne Beıbitqalı Qaqabaev sııaqty zertteýshi-ǵalymdardyń eńbegi orasan zor.

Búgingi mynaý ulttyq qundylyq­ta­rymyzǵa sýsap turǵan zamanda árbir qazaq úshin taptyrmas oqýlyq ta osy bolýy kerek emes pe? Alaıda taralymy az bolǵandyqtan, siz ony kitaphanalardan ǵana taýyp oqı alasyz. Mine, osy másele dóńgelek ústel taqyrybynyń negizgi arqaýy boldy. Kez kelgen eńbek túpki nátıjesin bermese, ıaǵnı óz oqyrmanyn tappasa, eńbektiń zaıa ketkeni ǵoı. Al saralap qarasaq, táýelsizdigimizdi alǵan jyldardan beri ulttyq dúnıelerimizdi jańǵyrtý jolynda qanshama sózdikter, ǵylymı eńbekter shyǵarylyp jatyr. Olardyń qaısysyn alsaq ta, ne taralymnyń azdyǵynan, ne nasıhattyń joqtyǵynan qalyń jurtshylyqqa jetpeı jatady. Osy oraıda A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymynyń doktory, professor Álimhan Júnisbekov atalmysh kitapty oqyrmanǵa qoljetimdi etýdiń utymdy joldaryn oılastyrýdy usyndy.

QR memlekettik ortalyq ­muraja­ıy­ dırektorynyń birinshi orynbasary Beıbitqalı Qaqabaev, orynbasary Ba­baqumar Hınaıat kitapty daıyndaý barysynda júrgizilgen ekspedıtsııalar týraly, umytylyp bara jatqan halyqtyq ólshem ataýlary haqynda sóz qozǵady. Al Antropologııa jáne etnologııa ortalyǵynyń jetekshisi Dosymbek Qatran kókeıkestiligin joǵaltpaǵan máselelerge toqtaldy: «Búgingi urpaqtyń tili nege jutań degen saýal aldymyzdan únemi shyǵyp otyrady. Iá, búgingi qazaqtyń sóz saptaýy orystanyp, tipti batystanyp bara jatqany ras. Qazaq halqy máselen, eshqashan «Qaıyrly kesh» dep aıtpaǵan. Bunyń barlyǵy til tazalyǵynyń, sóz qoldanysymyzdyń ózgelerge eliktep bara jatqandyǵyn kórsetse kerek».

Aıtylǵan pikirmen tolyq kelisýge bolady. Qazirgi qazaqtyń oılaýy da, sóz saptaýy ózgergenin ańǵarý qıyn emes. Búgingi qazaq tilinen ulttyń tinin sezinbeı kelemiz. Sanadan óshýge aınalǵan qazaqy ataýlar men uǵymdardy qazir saqtap, búginnen urpaq sanasyna sińirmesek, erteń tilimizdiń tunyǵynan aıyrylýymyz ǵajap emes.

Konferentsııa aıasynda ótkizilgen til bilimindegi jańa úrdister men dástúrli baǵyttar sektsııasynyń jumysy da kóńilden shyqty. Munda tilshi-ǵalymdar qazaq tilin oqytýdyń jańa ádisteri haqynda óz oılarymen bólisti. Professor Álııa Qurysjan jańa tehnologııalar qaryshtap damyp kele jatqan ýaqytta qazaq tiliniń zaman aǵymyna ilese almaı kele jatqanyn basty nazarǵa aldy. Onyń aıtýynsha, ınternet jelisindegi qazaq tiliniń sózdikterin zerdelep, jańalaý qajet. Sebebi búgingi jastar birinshi kezekte kerekti maǵlumatty ınternet jelisinen oqyp, sondaǵy sózdikterdi paıdalanady. Mine, osydan saqaý aýdarmalar paıda bolyp jatady.

Ǵalymnyń aıtýynsha, Microsoft bazasyn qazaq tiliniń sózdik qorymen áli de tolyqtyrý qajet. Al ǵalymdarǵa tipten qıyn eken. Sebebi qazaq tilinde áli kúnge deıin antıplagıat baǵdarlamasy joq. Osy máselelerdi qazirden bastap qolǵa almasaq, qazaq tilin tolyqqandy ǵylymnyń tiline aınaldyra almaıtynymyz anyq.