Kúmán men senim: Statıstıka qalaı jasalady?
Qate qaıdan shyǵady?
Aldymen statıstıka deregin qalyptastyrý algorıtmine nazar aýdaraıyq. Qazaqstanda bul mindet Ulttyq statıstıka bıýrosyna júktelgen. Onda málimet jınaý jıiligi, tekserý baǵdary, aqparat alý kózine deıin aına qatesiz naqtylanǵan. Arnaıy quqyqtyq qujat ta bar – «Memlekettik statıstıka týraly» zań. Bıýro mamandary halyqaralyq standarttan aýytqymaıtynyn, tipti Eýropalyq statıstıkanyń praktıkalyq kodeksi nazarǵa alynatynyn aıtyp otyr. Sonda qate qaıdan shyǵady?
Baıqasaq, resmı statıstıkadaǵy jańsaqtyq Bıýronyń ózinen emes, málimetterdi usynatyn mekemege baılanysty eken. Áleýmettanýshy Aısulý Moldabekovanyń aıtýynsha, mınıstrlikter men ákimdikter Ulttyq statıstıka bıýrosyna jiberetin kórsetkishti «kóterip» berýge qumar. Jumyspen qamtý, kásipkerlik, densaýlyq saqtaý salasyndaǵy az qadamdy kóbeıtip, orta isti úlkeıtip usynady. Saldarynan jaýapty organdardan alǵan málimetter naqty jaǵdaıdan alshaq órbıdi. Maman eldiń statıstıkaǵa degen seniminiń tómendeýiniń bir sebebin osyǵan silteýde.
– Statıstıkadaǵy olqylyq óńirlerdegi derekterge baılanysty. Nelikten ekeni belgisiz, bizde oblys pen aýyl-aımaqta statıstıkany jaqsartyp kórsetýge talpynady. Kásipkerlik deńgeıi, jumyspen qamtylǵandar sany, azyq-túlik baǵasy, turǵyndardyń áleýmettik jaǵdaıy asyra aıtylǵan. Naqty málimet múlde bólek. Sondyqtan statıstıkany dáldikke negizdegimiz kelse, alǵashqy derekkózdi qadaǵalaý shart. Áıtpese, olqylyq jalǵasa bermek, – dedi Aısulý Moldabekova.
Máseleni Bıýro da biledi. Únemi ákimshilik derekterdi baǵalaý jumysyn júrgizýde. Mysaly, jyl basynan beri mınıstrlik pen ákimdiktegi derekqordyń sapasyn baqylaý kezinde 49 uıǵarym shyǵarypty. Baǵalaý protsesinde anyqtalǵan negizgi problemalar: Ulttyq anyqtamalyq aqparat elementin qoldanbaý, mánderdi engizý barysynda baqylaýdyń bolmaýy, tarıhı derekterdiń durys kóshirilmeýi, derekterdi qolmen engizý kemshiligi kezdesedi. Keı mekemede ákimshilik derekterdiń sapasyn qamtamasyz etýge arnalǵan is-shara jospary atymen joq.
Osy oraıda Ulttyq statıstıka bıýrosynan jalǵan málimet usynǵan mekemelerge qandaı jaýapkershilik baryn suraǵan bolatynbyz. Bıýro ókilderi uıymdarǵa tekseris jalǵasatynyn ári kemshilik qaıtalansa, ákimshilik shara qoldanylatynyn jetkizdi.
– Tekserý barysynda negizgi derekqorlarmen sáıkestendirýge nemese salystyrýǵa kelmeıtin JSN/BSN anyqtaldy. Halyqtyń jas quramyna tán emes qalyptan tys mánder tirkelgen. Taratylǵan kásiporyndar, qaıtys bolǵan adamdar, eskirgen mekenjaılar boıynsha derekter jańartylmaǵan. 2025 jyly qatege jol bergen, olardy belgilengen merzim ishinde túzetpegen memlekettik organdarǵa tekserý júrgiziledi. Qate qaıtalanǵan jaǵdaıda ákimshilik jaýapkershilikke tartý máselesi qaralady, – delingen Ulttyq statıstıka bıýrosynyń resmı jaýabynda.
Internet saýalnamaǵa senim joq
Jalpy statıstıka júıesi áleýmettik ahýaldy anyqtaý úshin saýalnamaǵa jıi júginedi. Memlekettik mekemeler bergen málimettiń shynaıylyǵyn tekserýdiń bir joly – osy. Ulttyq statıstıka bıýrosy arnaıy standarttalǵan blankiler ázirlep, toqsan saıyn jáne jylyna bir saýalnama alatynyn bilemiz. Respondentterge birdeı saýal daıyndap, turǵyndardyń turmys ahýaly, shyǵys kólemi, jumyspen qamtý týraly naqty málimet jınaqtaıdy.
Bıýro usynǵan málimetke sensek, ótken jyly eńbek naryǵynyń shynaıy kórsetkishin anyqtaý úshin 228 myńǵa jýyq azamat saýalnamaǵa qatysqan. Oblystyq deńgeıde – toqsan saıyn, aýdandyq deıgeıde jylyna júrgiziledi. Júıesi de qarapaıym, arnaıy daıyndalǵan ıntervıýlermen suhbat júrgiziledi. Mamandar úı-úıdi aralap, saýalnamaǵa qatysýǵa erikti azamattardy izdeıdi.
Jasyratyny joq, «saýalnama qorytyndysyn azamattardyń ortaq pikiri dep sanaýǵa bola ma?» degen suraq áleýmettik jelide jıi kóteriledi. Jaýap ártúrli, kózqaraspen san qıly. Degenmen sarapshylar atalǵan ádisti jalpy pikirge jaqyn dep topshylaýda. Áleýmettanýshy Janar Nakıpbaevanyń pikirinshe, negizgi másele saýalnama alý úrdisin baqylaýda jatyr.
– Áleýmettik ahýaldy anyqtaý maqsatynda birneshe ádiske súıenýge bolady: qoǵamnyń kóńil kúıin anyqtaý úshin – sýbektıvti krıterıı, al ekonomıkalyq kórsetkish sekildi málimetterdi bilýge – obektıvti krıterıı qoldanylady. Alǵashqy ádis arqyly azamattardyń nege kóńili tolmaıdy jáne qandaı ózgeristi qalaıtyny aıqyndalady, keıingisinde jalpylama deńgeıdi ekonomıkalyq aspektini shamalaýǵa qol jetedi. Degenmen zertteýdiń ádistemesi durys bolmasa, onda málimetter halyqtyń shynaıy pikirin bildiredi degen bos sóz. Sondyqtan salaǵa bilikti áleýmettanýshylar atsalysýy kerek, – dedi ol.
Aısulý Moldabekova da áriptesiniń pikirimen kelisedi. Oǵan qosa halyq pikirin bilý úshin saýalnama jalpyhalyqtyq deńgeıde uıymdastyrylýy kerek degen oıda. ıAǵnı, saýalnamada barlyq aımaq qamtylyp, jasy men jynysy, ulty men turǵylyqty jerine qatysty proportsııa bolýy mańyzdy. Mysaly, Almaty, Astana, Túrkistan qalalarynda halyq kóp shoǵyrlanǵan, soǵan saı saýalnama qatysýshylaryn sáıkestendirý qajet.
Keıingi ýaqytta qoǵamda qyzý talqy týdyrǵan máselege qatysty táýelsiz saýalnama kóbeıdi. Bir qyzyǵy, mamandar ınternet saýalnamanyń tıimdiligine kúmánmen qaraıdy. Aıtýynsha, baqylaýsyz jasalǵan zertteý saýalnama erejesine qaıshy ári halyqty adastyrady.
– Kóptegen uıym onlaın formatta zertteý júrgizýge kóshken. Oǵan qosa áleýmettanýdan habarsyz mamandar jekelegen Google-forma arqyly saýalnama jasap, sony halyqtyń ortaq pikiri retinde kórsetýde. Bul – qate úrdis. Onlaın zertteý júrgizýdiń talaby bar. Іrikteme durys jasalyp, baqylaý bolýy shart. Olaı bolmasa, onlaın saýalnama men zertteý nátıjesi halyqtyq pikirge jatpaıdy, – dedi Janar Nakıpbaeva.
Big Data: tapshy maman, mańyzdy mashyq
Búginde Big Data, ıaǵnı aýqymdy derekter qory jańalyq emes. Árbir irgeli uıym málimetter bazasyn qalyptastyrýǵa kóshken. Oń-soldy ańdaýǵa, aldaǵy jospardy ázirleýge kómegi kóp. Ulttyq statıstıka bıýrosynda da Big Data burynnan bar. Bar málimetti turaqty qosyp, derek bazasyn keńetip keledi.
Aıta keterligi, keıde Bıýro men jekelegen memlekettik organdardyń aýqymdy derekter qoryndaǵy málimetter sáıkes kelmeı jatady. Áleýmettanýshy Aısulý Moldabekova munyń sebebin ózge mekemelerde Big Data-nyń kenjeleýimen túsindirdi. Úkimet derbes ınstıtýttardyń aýqymdy derekter bazasyn qalyptastyrýyna múmkindik beretin kez kelgen. Bul qadam dál málimet pen ashyqtyqqa jeteleıdi.
– Big Data qalyptastyrý úshin oǵan engiziletin málimetterdi barynsha eksheý qajet. Aýqymdy derekter bazasynyń kóp bolǵany durys. Oǵan qosa táýelsiz aýqymdy derekter qoryn qurýǵa bet alatyn ýaqyt jetti. Ol úshin ǵylymı ınstıtýttardyń zertteý nátıjelerinen Big Data qalyptastyrý jetkilikti. Derekkóz kóbeıgen shaqta aqparatty salystyrýǵa jol ashylady, – dep túıindedi áleýmettanýshy.
Este bolsa, osy mazmundas oıdy Senat tóraǵasy Máýlen Áshimbaev qaıtalaǵan bolatyn. Ol aýqymdy derekter bazasymen jumys isteı alatyn mamandardyń tapshy ekenin aıtyp, bilikti kadr daıarlaý keregin meńzegen. Big Data-ny qalyptastyrý úshin ınnovatsııalyq tásil tabý jáne arnaıy zertteýler jasaý qolǵa alynatynyn aıtty.
IT-sarapshy Sergeı Ahmetovtiń sózinshe, Big Data-ny damyǵan memleketter turaqty qoldanady. Paıdasyn da, tabysyn da kórip otyr. Sarapshy AQSh tájirıbesin mysalǵa keltirdi.
– Úlken derektermen jumys istep, mol tabysqa kenelip jatqan el retinde AQSh-ty aıtýǵa negiz bar. Olar san túrli salada derekter bazasyn óńdeýde sheber. Máselen, bárimizge belgili Google izdeý júıesin alaıyq. Ony qoldanbaıtyn el joqtyń qasy. Kez kelgen jaǵdaıda adamdar qandaı da bir suraqtyń jaýabyn nemese izdegen málimetin osy jerden tabady. Google – úlken derekter bazasy. AQSh bul izdeý júıesi arqyly kóptegen el týraly málimet alyp otyr. Barlyq jaǵdaılardy nazarynda ustaıdy. Ózge elder jaıynda málimet ala otyryp, bolashaqqa baǵdar jasaı alady. Halyqtardyń turmys-saltyn, alańdatar máselesin, psıhologııasyn, oılaý qabiletin ońaı baqylaýda, – dedi ol.
Sarapshynyń sózinshe, Big Data – IT salasyndaǵy eń qıyn, eń qymbat tehnologııa. Onymen jumys isteıtin maman mindetti túrde aǵylshyn tilin jetik meńgerýi tıis. Sondaı-aq joǵary matematıkadan habary bolǵany jón. Ózgesin túrli kýrstan-aq úırenýge bolady. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń qyzmetkerleri júktemege qazirden daıyn sekildi. Búginde daǵdylardy júıeli oqytý (long life learning) boıynsha tildik jáne kásibı kýrstarǵa belsendi qatysýda. 554 qyzmetkeri MBA baǵdarlamasy arqyly biliktiligin arttyrǵan.
– Derektermen jumys isteý boıynsha Data Literacy baǵdarlamasy belsendi júrgizilýde. Osy rette baǵdarlama úshin Data Literacy Hub platformasy ázirlenip, iske qosyldy. Munda Bıýro qyzmetkerleriniń ári halyqaralyq uıymdardyń kýrstary ornalastyrylady. Sondaı-aq platformada Ortalyq Azııa elderiniń memlekettik qyzmetshilerin oqytýǵa arnalǵan Dúnıejúzilik bankpen birlesip ázirlengen Modýldik kýrs ornalastyrylǵan. Kýrs 6 tilde (qazaq, orys, aǵylshyn, tájik, qyrǵyz, ózbek) júzege asyryldy. Búginde Qazaqstannyń ortalyq memlekettik organdarynyń 30 qyzmetkeri kýrsty sátti aıaqtady, – dedi Bıýro ókilderi.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń olqylyǵy da joq emes. Bastysy, taqyryp aıasy tar. Janar Nakıpbaeva jaýapty memlekettik organ statıstıka júrgiziletin taqyryp baǵytyn kóbeıtý kerek dep sanaıdy.
– Statıstıka bıýrosynda málimet sany kóp. Alaıda tereńdete taldanǵan keı aqparatty tabý qıynǵa soǵady. Máselen, jýyrda bıýro saıtynan mıgranttarǵa qatysty málimet izdedim. Onda syrtqy-ishki kóshi-qon statıstıkasy bolǵanymen, azamattardyń kóshý sebebine arnalǵan statıstıka joq. Taǵy bir mysal, jumys barysynda sheteldik azamattarǵa turmysqa shyqqan qazaqstandyqtar týraly málimetti bıýro saıtynan tabýǵa talpyndym, biraq nátıje bolmady. Ózge de salalarda osyndaı tereń zertteý kemshin. Bir qaraǵanda bolmashy kóringenimen, bul taqyryptar – strategııalyq másele, – dedi maman.